Xabiertxo

pages Azala-Kontra

LOPEZ-MENDIZABAL'DAŔ IXAKA

XABIEŔTXO

Umiei euskeraz irakurtzen erakusteko idaztia.

TXIKI'ren edeŕgariakin.

EUSKALERIAREN ALDE’k
1923’g. urtean saritu, ta EUSKO-
IKASKUNTZA’k ageŕerazten duan
idaztia.

1925-TOLOSA'N: LOPEZ'TAR E.REN ETXEAN

JAUNGOIKOA

Jaungoikoa da gauz guztien egilea.

Berak egin ditu Ludia, Eguzkia, llargia eta izaŕ guziak.

Berak egiñak dira Ludi ontako luŕ, ibai, mendi, itxaso, belar, zuaitz, txori, abere eta ikusten degun guztia.

Berak egin gaitu gu, onak izan gaitezen, gero, il ondoren, betiko zoriona izan dezagun.

Berari zor diogu bizia eta degun guzia.

Jainkoa biotzez maitatu bear degu.

XABIEŔTXO

Emen agertzen dan mutiltxo au Xabieŕtxo da.

—Egun on, amatxo. Egun on, aita.

—Egun on, Xabieŕtxo.

Jekitzerakoan egun onak eman beaŕ dira.

Bere aita eta ama asko maite ditu.

Iziaŕtxo bere aŕebak, asko maite du, Xabieŕtxo oso ona dalako.

Seme ona gurasoen poza izaten da. Ume onak ez dira beñere alkaŕen aŕtean asaŕetzen.

Jainkoak ez du nai iñori kalte egiterik.

Jainkoak nai du guziok alkaŕ maite izatea, guziok anayak geralako.

IZIAŔTXO

Emen auŕean daukazuten au Iziaŕtxo da.

Xabieŕtxo bere anayak bezela, jeki ta bereala Aita gurea eta Agur Maria esango ditu Jainkoari eskerak emanaz.

Oeratzean ere beti otoi egiten du.

Jainkoari eskatzen dio lo dagoanean zaindu dezala.

Eta etxeko guziai osasuna eman dezayela.

Iziaŕtxo oso biotz onekoa da. Ixila, zintzoa ta garbia. Bere gurasoak asko maite dute. Bere amari etxea txukuntzen laguntzen dio.

Beñere gezuŕik ez du esaten.

Ez da beñere gezuŕik esan beaŕ.

GARBITASUNA.

Xabieŕtxo'k ikastolara joan baño lenago arpegia eta eskuak urez ongi garbitzen ditu; baita ilea oŕaztu eta jantziari autsa kendu ere.

Bazkaldu baño len beti eskuak garbitzen ditu eta bazkal-ondoan aboa urez garbitzen du. Amak erakutsi dio ortz eta agiñak sendoak eta luzaroan izateko aboa garbitzea dala onena.

Garbitasuna osasuna da. Izan gaitezen garbiak.

IKASTOLARA. Xabieŕtxo'k ikastolara joan baño lenago bere aita eta amari aguŕ egiten die eta bere aŕeba Iziaŕtxo'rekin etxetik ateratzen da.

Bidean ez dira iñun gelditzen. Ikastolara joan gabe bidean lagun gaiztoakin biltzen danak ez du beñere gauz onik ikasiko.

Xabieŕtxo'k egun onak ematen dizkio Irakasleari eta gero onek esandako guzia ongi entzuten du. Onela laister Xabieŕtxo mutil guzietan geyena jakingo duena izango da.

IKASTOLAKO ATEAN

Ikastolako atean bere lagun bat arkitzen du.

-Nora oa?

-Ikastolara.

-Goazemak alkaŕekin zibetan jolastera?

-Ez, ikastolara joan nai diat. Joaten ez ba-gaituk ez diagu ezeŕ ikasiko.

Xabieŕtxo'k ikasteko gogoa du.

Xabieŕtxo mutil on bat izango da.

IRAKUŔTZEA BEAŔA DA

Xabieŕtxo'k irakurtzen ikasi du. Martin'ek, alpeŕa dalako, ez du irakuŕtzen ikasi nai.

Beste lagun guziak bereala ikasi zuten. Eta irakurtzen zituzten gauz politak: Manu Zoŕgin ta Baso-jaunaren edestiak. Eta pozez aritzen ziran aek irakuŕiaz.

Martin, beŕiz, beti aspertuta egoten zan.

-Ik ere ikasi zak eta gauz politak jakingo dituk-esan zion Xabieŕ'ek.

Eta Martin'ek irakurtzen ikasi zuen. Etzayo, ez, damutu.

Ez jakiña eŕukaŕi da.

GIZABIDEA

Gizabideak erakusten dizkigu zer eratan gizartean ibili beaŕ degun

Umeak elizan dagoanean, ez du ibili beaŕ batetik bestera, itz egiñaz eta atzera begiratuaz. Jainkoaren etxean dago eta ixil eta apal egon beaŕ du.

Etxean eta ikastolan ere istilu gabe egon ta ibili beaŕ luke. Ume gaizki eziak beti itz egiñaz eta beti deadaŕka ibiltzen dira.

Etxean beti burutzik egon beaŕ da.

Mayean ezagutzen da ondoen umea ongi ezia dagoan ala ez. Agintzen dioten tokian jaŕiko da eta ez da jaten asiko besteak asi artean. Aboan jana daukanean ez du urik aŕtuko eta edan-auŕetik eta atzetik ezpañak ezpain-zapiz garbituko ditu.

Ume ondo ezia, nunai ondo ikusia izango da.

GIZONA

Gizona Jainkoak luŕ piska batez egin zuen.

Eta Bere antzera egin zuelako gizonaren soña aŕigaŕia ba-da, bere adimena oraindik ere aŕigaŕiagoa da.

Onetsi dezagun Jainkoa, soŕtu gaituelako.

GIZA-SOÑA

Gizonaren soñak iru zati ditu: Burua, Soin-enbora eta Soin-adaŕak.

Buruan dauzkagu begiak, gauzak ikusteko; belaŕiak, otsak entzuteko; eta suduŕa, usayak usaintzeko.

Aboan dauzkagu ortzak eta agiñak, janariak puskatzeko, eta mingaña; onen bidez itz egiten degu.

Buruan dauzkagu ere muñak.

Burua da gure soñaren zatirik nagusiena.

SOIN-ENBOŔA

Soin-enboŕak bi zati ditu: bulaŕa ta sabela.

Bulaŕean ditugu bi aldetara birikak. Oen bidez arnasa aŕtzen degu.

Beren artean biotza dago. Biotzak ibil-azten du gure zañetan odola, eta beti, gelditu gabe, lanean ari da gu bizi gaitezen.

Sabelean dauzkagu uŕdala, gibela, giltzuŕinak eta esteak.

Soña zutik egon dedin atzean degu bizkaŕ-ezuŕa.

Urdalean, batez ere, janariak txetzen dira.

Azteko jan egin beaŕ da.

Bañan geyegi jatea kaltegaŕi da.

SOIN-ADAŔAK.

Soñeko garaikaldian besoak dauzkagu. Beso bakoitzak ditu zati oek: sorbalda, besondoa, besagaña, eskumutuŕa eta eskua.

Esku bakoitzean bost beatz ditugu.

Azpiko soin-adaŕ bakoitzean dauzkagu istaŕa, belauna, aztala, txonkatila eta oña.

Eskuak gauzak aŕtzeko dira eta oñak soña zutik euki eta ibiltzeko.

IKUSMENA

Begien bidez ikusten degu.

Begiak ditugulako ikusten ditugu gure aita, gure ama, gure anayak, gure aŕebak; ikusten ditugu ere mendiak, zelayak, itsasoa, eguzkia eta izaŕak.

Begiak esaten digute gauzak zuriak, beltzak, urdinak edo goŕiak diran ta baita ere gauz oek uŕuti ala bertan dauden.

Begiak estaltzeko betazalak ditugu eta beren ertzetan betileak dauzkagu.

Itxu gaxoak eŕukaŕi dira. Betiko gaubean daude. Beren eŕuki izan dezagun.

ENTZUMENA

Belaŕien bidez entzuten ditugu itzak, oyuak, deadaŕ eta kaŕaxiak. Entzuten degun guziari otsa deritzayogu. Belaŕiak erakusten digute zein diran ots atsegiñak eta ots atsekabeak.

Ongi ez ba-degu entzuten ezin genezake gauzen beŕi zuzen jakin. Ondo entzuteko buruak ere ernai egon beaŕ du.

Umeak ez ba-dute burua ernai eukitzen ez dituzte irakaslearen erakuspenak entzungo, eta onela ez dute ezer ere ikasiko. Entzun au ondo, ume maiteak.

USAIMENA

Suduŕaren bidez usayak usaintzen ditugu.

Sagaŕaren eta lore askoren usai edeŕak atsegintzen gaituzte.

Zakuŕak uŕutitik sumatzen du bere nagusia.

Suduŕak esaten digu bereala aize kaltegaŕia nun dagoen ez dezagun bera aŕtu gure osasunerako txaŕa litzakelako.

GOZAMENA

Aboaz eta batez ere ao-sapayaren bidez gauzen gozamena eta txastamena aŕtzen degu.

Sagar bat ikusi genezake, bere usaya usaindu genezake, bañan bere gozamena, bere txastamena aŕtzeko bere puskatxo bat bederik aboan saŕtu beaŕ degu.

Eztia gozoa da, itsasoko ura gazia, ozpiña gaŕatza. Sagar batzuek gaziak dira, besteak gezak eta beste batzuek gazi-gezak.

IKUMENA

Eskuaren bidez gauzak ikutzen ditugu. Berak esaten digu ikutzen deguna biguña ala gogoŕa dan, leguna ala lakara, otza ala beroa.

Oñak ere eskuai ontan laguntzen diote. Oñak esaten digute bereala toki biguñean ala gogoŕean gauden, toki zakaŕean ala iŕistakoran gabiltzan.

Eskua izaten da itxu gaxoaren begia.

GOGOA

Jainkoak gizonaren soña auts piska batez egin ondoren gogo edo anima soŕtu zuen arekin bat egiñaz eta berari bizia emanaz.

Gure gogoaren bidez oldoztu edo pentsatzen degu.

Gure maitetasunak, gure atsegiñak, gure atsekabeak, gauzen eta egipenen gogorapena, gure asmoak ez daude soñean, gogoan edo animan baizik.

Ajola gutxi bear liguke gure soña edeŕa edo itsusia izateak.

Anima garbia, ona, maitatia, auxen da guziok alegindu bear gendukena izaten.

Gure anima ez da ilko soñarekin batean. Soña, beŕiz ere, auts biuŕtuko da bañan gogoak beti iraungo du ilezkoŕa dalako.

Izan gaitezen gorputzez garbiak, bañan animez al bada garbiagoak.

Anima on eta garbiai gure Jainkoak betiko zoriona emango die.

JANTZIA

Neguan jantzi lodiagoak erabiltzen ditugu. Jantzi beroenak artilezkoak dira. Artilea ardiaren ileaz egiña da.

Udaran jantzi ariñagoak erabiltzen dira. Eunaz eta oyalaz egiten dira gure jantzi edo soñekoak.

Abaŕkak dira aspalditik emen ibiltzen diran oñetakoak.

Jantziak austen diranean jostoŕatzez josten dira.

Ume txukunak soñeko gutxi uŕatzen du.

JANARIAK

Gizonak jaten ditu ogia, barazkiak, igaliak, aragia, aŕayak.

Goizetik artzen danari deitzen diogu gosaria, eguerdikoari bazkaria eta gabekoari aparia.

Zaldiak, beyak, astoak, ardiak belaŕa jaten dute.

Zakurak, legoyak, katamotzak, aragizaleak dira.

Katuak aŕaya nayago du.

Oloak aleak jaten ditu.

Txori geyenak aleak eta zomoŕoak jaten dituzte.

Geyegi jatea kaltegaŕi da.

Ez da beñere geyegi jan beaŕ.

OGIA

Garia bildu ondoren igara batera, eŕota batera, eramaten da.

An eŕotariak igotzen du auts egiñaz. Auts oni iriña deritzayo.

Okiñak urtzen dute urtan iriña.

Gero legamia erasten diote.

Ondoren labean eŕe eta ogia egiña gelditzen da.

OGIRIK EZ DA BENERE BOTA BEAR

Martin'i bere amak ogi zati bat eman dio gañean eztiarekin.

Martin'ek eztia mizkatzen du.

Eta ogia bota egin du.

Ori gaizki egiña da.

Ez da ogirik beñere jauŕti bear.

Beaŕtsu askok pozik aŕtuko zuten ogi puska ori.

EDARIAK

Edaririk onena ura da.

Ardoa matsaz egiña da eta sagardoa sagaraz.

Beyak ematen digu esnea.

Esnea umientzat oso ona da.

Esneaz egiten da gazta.

Ardoak, geyegi edanezkero, kalte aundiak ekaŕtzen ditu.

IZIAŔTXO'K BIOTZ ONA DU.

Iziaŕtxo ikastolatik dator.

Bidean oñutsik dabilen ume gaxo bat ikusten du.

-Atoz nerekin etxera eta oñetako batzuek emango dizkitzut. Etxera etoři diranean amari guzia esan dio.

Baita ere onek eman dizkio umetxoari oñetako batzuek.

Al dan guzian on egin beaŕ da.

ESAERA ZAŔAK

Gauŕ egin dezakezuna ez biaŕko utzi.

Zeroŕek egin dezakezuna besteri ez egin azi.

Merkea dalako beaŕ ez dezun gauzik ez beñere erosi.

Aŕokeriak diru asko eramaten digu.

Gure burua goregi jaso nayak askotan paŕagaŕi uzten gaitu.

Gutxitan damutzen zaigu gutxi jana; bañan geyegi jana, askotan.

Gogoko tokian aldapik ez.

Gauz guziak bere alde onetik aŕitzazu.

Ez geyegi itzegin ez bada nai utsegin.

EŔEGEA TA TXIMUAK.

Eŕege batek tximu asko omen zituen. Dantzan egitea erakutsi-azi zien eta, soñeko edeŕez jantzi ondoren, berak ikustera lagun batzuei ots egin zien.

Ba-zebiltzan dantzan tximuak, bañan ikusle aetako bati gogoratu zitzayon intxauŕ batzuek dantzariyai botatzea.

Berealaxe beren dantzak utziaz tximu guziak alkaŕen artean buŕukan asi ziran soñekoak autsiaz ta alkaŕi aŕamazkak egiñaz intxauŕak aŕapatzeko.

Onek erakusten digu jantzia ez dala gizona egiten duena. Eta on bezela norbaitek agertu nai ba-du gaizto izanik, azkenean gaizto bezela azalduko da.

ETXEA

Ludi edo luŕ ontan izan ziran lenbiziko gizonak leizetan eta aŕkaizpetan bizi ziran.

Gero beren txabolak egiten asi ziran.

Abere gaiztoen atzapaŕetan ez erortzeko, txabola oek, askotan, uretan saŕtutako makil gañetan egiten zituzten.

Gaurko egunean gizonak etxetan bizitzen dira.

Etxe oek izaten dituzte batzuetan iru ta lau bizitza ta baita geyago ere.

KUN-KUN

Ez ñegaŕ egin, nik emango, bai,
sagaŕ bat ximel-ximela
amoña bezin ximuŕa eta
goxoa bera bezela;
au janaz ondo, magaletxoan
atsegindurik auŕena,
seaskan lo lo, nere potxolo
jaŕiko zaitut berela.

Ekatzu muxu
gero lo egin dezazun;
lo, lo, tira maitea,
lo, lo... kunkun kunkun...

Aingeru maite zoragaŕia
zorigaitz bat ez dezuna,
seaskan oŕla mugira geldiz
amets egiten dezuna;
zeñen goxoak diran zuretzat,
nere maitetxo kutuna,
amon xaŕaren kantuak eta
seaskatxoan kunkuna!...

(E. Aŕese.)

EŔIA

Etxe asko alkaŕen bertan biltzen diranean eŕia egiten dute.

Eŕi batean ikusten ditugu kaleak edo kaŕikak, enparantzak, ibiltokiak, lantegiak, ostatuak eta beste gauz asko.

Eŕiko-etxean eŕia zaindu ta zuzentzen dutenak biltzen dira.

Zubiak izaten dira ibayak alde batetik bestera igarotzeko.

Eliza da Jainkoaren etxea eta ara joaten gera Berari otoi egitera.

BASEŔIA

Baseŕian nekazaria bizi da.

Bere soroak bertan ditu eta bere basoak inguratzen dute. Mendi gañean, atsegintasunez beterik, txuri-txuri ikusten degu.

NERE ETXEA

Ikusten dezu goizean
argia asten danean
menditxo baten gañean
etxe txikitxo txuri-txuri bat
lau aitz andiren artean
ituŕitxo bat aldean
txakuŕ txuri bat atean?
An bizi naiz ni pakean.

Naiz ez izan gaztelua
maite det nik soŕ-lekua
aiten aitek autatua;
etxetik kanpo zait iduritzen
nunbait naizela galdua
antxen ni bainaiz soŕtua
an utziko det mundua
galtzen ez ba-det zentzua.

Ez da luŕean gizonik
ez eta ere jaun aundirik
ni bañon obeki danik;
ba-det andrea, ba-det semea
ba-det alaba ere
osasun ona batetik
ontasun aski bestetik
zer nayago det besterik?

(Elizanburu.)

ARGIA

Egunez argi dago.

Eguzkiak bere argia nunai zabaltzen du.

Gabez, ilargirik ez dagonean, ilun dago.

Eta etxe baŕenen ere ez da ezer ikusten.

Ortarako argia piztu beaŕ da.

Aspaldian oliyoaz, argizayaz, leŕargi edo eŕetxiñaz eta aŕoliyoaz argia egiten zuten.

Orain tximistargi edeŕa eŕi txikienetan eta baseŕietan ere ikusten degu.

Gure auŕekoak oŕelako argi edeŕa ikusi izan ba-zuten berari begira zoratuta egongo ziran.

AŔGIÑA TA ZURGIÑA

Oek izan dira gizonaren lenbizikotako langintzak.

Aŕgiñak egiten ditu etxe baten ormak. Lenbizi luŕpean ormaren oña artzen du. Gero aŕia aŕiaren gañean ipiñiaz ormak jasotzen ditu.

Zurgiñak edo arotzak zura landuaz gure etxeko ate ta leyoak egiten ditu.

Berak ere egingo dizkigu alki, mai, maladi edo zurgu ta beste gauz asko.

Etxegaña ere berak egin du, gero telaz estaliaz euria baŕena saŕtu ez dedin.

ALAITASUNA

Xabieŕtxo beti pozik dago.

Bere lagunakin jolasten da.

Martin, beŕiz, beti kopetilun dago. Bere lagunak bakaŕik uzten dute.

Xabieŕtxo alaya da.

Ume alayak oso maitatuak izaten dira.

LANGINTZAK

Ogia egiten da okiñaren etxean.

Aragia, arategian saltzen da.

Gatza, ozpiña, lukainkak, babaŕunak, ilaŕak, jangai-saltokian. Gozokiak, gozotegian.

Ardoa, ardotegian, sagardoa sagardotegian.

Eunak eta oyalak, oyaldegian.

Оñetakoak, oñetakotegian.

BESTE LANGINTZAK

Beste langintz aşko ere ba-dira.

Jostunak egiten dizkigu gure jantziak.

Idaztigileak, irakurtzen ditugun idaztiak.

Aŕantzaleak, aŕapatzen ditu aŕayak.

Ikazkinak egiten du ikatza.

Sendagileak sendatzen gaitu gaxotzen geranean.

Bizaŕgiñak bizaŕa kendu eta ilea mozten du.

Nekazariak, luŕak lantzen ditu.

Eŕementari edo burniarotzak burniaz gauz asko egiten ditu.

Baratzazayak gure baratzak zaintzen dizkigu. MENASTAK.

Burnia menasta da.

Beruna, uŕea, zilaŕa ere menastak dira.

Menastak luŕpean arkitzen dira.

Gauz asko menastaz egiñak dira.

Uŕe, zilar ta burnigoŕiz egiña da dirua.

Uŕea ta zilaŕa garestiak dira beretatik gutxi dalako.

Geyena erabiltzen dana burnia da

MENDIAK.

Ludiaren zimuŕai mendiak deitzen diegu.

Mendiak dira gu bizi geran tokiaren apaingaŕi.

Mendi oetako batzuek oso goituak dira eta beren buruak beti eluŕez beteak arkitzen dira.

Ernio-menditik eŕi asko ikusi ditezke. Eta eguraldi garbia dagoanean, uŕutira itxasoa urdin-urdin ikusten da.

ABENDAK.

Gizon guziak bere soña berdintsua dute.

Bañan bere laŕuaren margoa ez da berdiña.

Ludi ontan abenda asko dira. Batzuek laŕua zuria dute. Besteak oria. Besteak goŕia. Besteak beltza.

Bañan guziok Jainkoaren semeak gera eta geren artean anayak.

AZIA.

Landare guztiak beren azia ematen dute. Azi bat luŕpean saŕtzen ba-da ernetzen da.

Bañan oŕetarako urez busti beaŕ da.

Eta bero egin beaŕ du.

Udabeŕian, batez ere, ernetzen dira landareak.

Azia e ne danean, luŕetik atereaz landare eiten da.

Azi txil-txiki batetik askotan zuaitz aundi bat soŕtzen da.

ZUAITZA.

Zuaitza da luŕaren jantzirik edeŕena.

Begira zayozute zuaitz oŕi.

Bere zañak luŕera josia daukate.

Bere geŕia goruntz jasotzen da.

Goraxeago adaŕak zabaltzen ditu.

Adaŕak ostoz eta lorez beteak daude.

Lore oek, gero, igali edeŕak emango dituzte.

Zuaitzak bere zañetatik janaria aŕtzen du.

Zañak lurpean janaria aŕtzen dute.

KABIAK.

Aŕbasta txikiak bat-banaka bilduaz udabeŕian txoriak beren kabiak egiten dituzte.

Aŕautzatxoak bero-beroan euki ondoren txori txikiak jayotzen dira.

Txoriak laguntza aundiak egiten dizkigute. Zomoŕo gaizto asko iltzen dituzte.

Abesti gozo ta politak abestuaz, gure biotza atseginez betezen digute.

Ez egin txori gaxoai kalterik. Ez aŕirik bota txoriai.

Ez dezazutela beren kabirik autsi

ENARA.

Enarak gure leyo-ertz ta etxegañetan bere kabiak ipintzen ditu.

Egan dabiltzala enarak zomoŕo gaizto asko iltzen ditu, aizea garbituaz.

Udazkenean enarak emendik alde egiten du. Toki epelagoetara joaten da.

Bañan uŕengo udabeŕian len egin zuen kabira beŕiz etoŕiko da.

UME EŔUKITSUA.

Iziaŕtxo'k etxeko atadian gaizki jantzitako ume bat ikusi du.

-Nun bizi zera?

-Etxerik ez det.

-Ogi puska bat jango al dezu?

-Bai eta pozik, oraindik ezer jan gabe nago-ta.

-Tori ba ogi-zati au.

-Eskaŕik asko.

Iziaŕtxo biotz-eŕukitsua da.

Gose danari jan emayozute.

ARTZAYA ETA ARDIAK.

-Atozte onontz lasteŕ
atozte, anayak-
deadaŕ egiten du
Perutxo artzayak
-otso aundi bat datoŕ
mendi oyek bera,
zuzen-zuzen onera
ardiak jatera.-
Ba-dijoaz anayak
makilak aŕturik
belduŕez geldi dedin
ardi gabetanik.
Iritxitzen dirade
lertzeko zorian,
bañan ez da ageri
otsorik mendian.
Biuŕturik ba-daude
geldiro etxean

orobat gertatzen da.
biaramonean.
Bigaŕen txalmak dauzka
txit ereztaturik.
uŕengoan ez dute
egiten kaserik.

Orduan egiazki
otsoa jetxiaz
menditik artaldera,
laisteŕ an asi zan
ardirik edeŕenak
iltzen eta jaten,
eta, eŕuki zana,
artaldea galtzen..

Gezura esan zuen
bi bideŕ artzayak
eta ez zioten nai
sinistu anayak.

Gezuŕtiak egia
baldin ba-du esaten
gezuŕtia dalako
etzayo sinisten.
Onela egiten du
beretzat kaltea:
On da beti egia
nonai esatea.

(Ituŕiaga)

URA.

Ituŕietako ura edateko ona da.

Ituŕietako urak ibayetara jeisten dira eta ibayetako urak itsasora.

Itsasoko ura gazia da.

Ituŕietakoa geza.

Uraren luŕiñak odeyak eta lañoak egiten ditu, eta oetatik euria erortzen da.

Urik gabe ez gu, ez abere, ez belaŕ, ez zuaitzik bizi gindezke.

Beraz, ura beaŕ-beaŕa da.

URAREN BEAŔA

Ezerk ez digu obeto egaŕia kentzen urak baño.

Uraz garbitzen ditugu gure soña, musua eta eskuak.

Uraz garbitzen dira gure jantziak, ontziak eta beste gauz asko.

Belaŕak, landareak, zuaitzak, ura bear dute ernetzeko eta azi ta beren igaliak emateko.

Iñor ezin bizi diteke urik gabe.

Argatik Jainkoak ain ugari zabaldu du.

Urik ez duten tokiak ilak bezela agertzen zaizkigu.

ZAKUŔA ETA ARAGIPUSKA.

Ibai-ondo batetik zijoala aragipuska bat aboan zeraman zakuŕ batek onen eŕañua urtan ikusi zuan.

Iruditu zitzayon beste au berak zeramana baño aundiagoa zala, eta zeramana utziaz urari osk egin zion, eta onela gelditu zan ez egitazko puskarekin ez gezuŕezkoarekin.

Ori gertatzen zaye askotan berea gutxi dalako besterena ere aŕapatu nai dutenai. URA ZER ERATAN AGERTZEN ZAIGUN

Urjayotzetan soŕtzen dan ura, ituŕiak egiñaz eta gero mendietatik bera jetxiaz, latsa edo eŕeketan biltzen da.

Lats edo eŕeka oetako batzuek alkaŕtuaz ur asko biltzen dute, eta oni ibaya deritzayo.

Urak bilduta gelditzen diran tokiyai aintzirak edo zingirak deitzen zaye.

Ibayetako urak itsasora joaten dira, eta ala ere ez du onek beñere gañez egiten.

Gero itsasotik aterako dan luŕiñak odeyak soŕtuko ditu; odeyak euria egingo dute; euritik ituŕiak soŕtuko dira; ituŕietatik ibayak, eta ibayak beŕiz ere itsasora biuŕtuko dira Jainkoak emandako bideak ibiliaz.

EGAZTIAK

Jainkoak egin zituen egaztiak egan ibili zitezen.

Aidean dute beren bizitokia eta an ibiltzen dira gora ta bera arin ta bizkoŕ.

Beren kabietan aŕautzak jaŕtzen dituzte oetatik beren txitoak ateratzeko.

Egaztiak era askotakoak dira. Txepetxa oso txikia da eta aŕanoa aundi ta indaŕtsua.

Goizaldean, eguna asten danean, txoritxoak abesten aritzen dira Jainkoaŕi eskeŕak emanaz bezela. Beren txoŕotxio ta txiruliruak atsegiñez betetzen gaituzte.

ESAERA ZAŔAK

Urak dakaŕena, urak darama.

Ur aundietan, aŕai aundiak.

Urte euritsu, urte ogitsu.

Urte eluŕtsu, urte garitsu.

Txori bakoitzari, edeŕ bere kabia.

Ol̃o ibilkari, azarien janari.

UŔEZKO AŔAUTZAK EGITEN ZITUEN OL̃OA

Nekazari batek urte guzian uŕezko aŕautzak jartzen zuen ol̃o bat omen zuan.

Bañan gizon ura oso diruzalea zan eta ezin itxoegiñaz bat-banaka ol̃oak jartzen zituen aŕautzai, iltzea bururatu zitzayon uŕe guztia batean aŕapatzeko.

Il zuen bada oloa eta gizon aŕek ikusi zuen ol̃o ura baŕendik bestien berdiña zala eta baŕenen batere uŕerik etzuela.

Gizon diruzale ura gelditu zan ez ol̃o eta ez uŕe.

AŔAYAK

Aŕayak urpean bizi dira eta urpean arnasa aŕtzen dute.

Uretatik ateratzen ba-ditugu bereala iltzen dira.

Itsasoan soŕtzen diran aŕayai ur gaziko aŕayak deitzen zaye eta oen aŕtean daude txardiña, legatza, bakaloa.

Besteak ur gezakoak dira eta oetan amoŕaya oso ezaguna da.

Beste batzuek beŕiz urgazia ta ur geza biltzen dan tokian bizi izaten dira, izokia bezela.

ETXEKO ABERE TA PIZTIAK

Gure etxetan izaten ditugun abereak laguntza aundiak egiten dizkigute.

Beyak bere esnea ematen digu.

Zaldiak, astoak eta idiak beren indaŕak, gauzak eta guŕdiak eramateko eta luŕak lantzeko.

Ardiak bere ilea ematen digu. Ol̄oak bere aŕautzak. Katuak saguak aŕapatzen ditu.

Eta zakuŕak etxea zaintzen digu, gizonaren lagunik onena bezela bere alde lan egiñaz. Katua oso etxezalea izaten da eta sukaldeko beroan luzaro ikusiko dezute aragi edo aŕai puska bat noiz aŕapatuko duen zai.

Zakuŕa eta katua geyenetan asaŕe izaten dira. Bañan zitalak ez diranean lagun bezela agertzen zaizkigu.

Adizkide izateko, gogo ona izatea naikoa da.

TXITXAŔA ETA TXINGUŔIA

Iduritzen zitzayon
uŕikigaŕia
txitxaŕari auzoan
zuen txinguŕia,
ikusten zuelako
leŕtutzen lanean
eguna pixkatxo bat
ondutzen zanean.
Askotan esan zion,
ez iŕiz, benetan:
ez diat lanik egin
nere egunetan,
eta uste diat nik,
nere mutikoa,
lan egiten duena

dala txit astoa.
Zer ibili beaŕ dek
beti aŕastaka,
ezin gari ale bat
kaŕayaturikan.
Etoŕi eta jeiki
beti jira-bira,
eramateagatik
ale bat kabira?
Bizi modu txaŕ ori
utzak txinguŕia,
egin zak nik egiten
deraden guzia.―
Txinguŕiak jakiñaz
gurasoetatik
ezin biziko zala
egin gabe lanik
txitxaŕaren esanik
etzuen aditu
eta bere lanari
oi zuen jaŕaitu.
Bitaŕtean txitxaŕak
zuan igarotzen
uda guzti-guztia
sasian kantatzen;
baña gaizki jo zion
soñua kukuak,
uda joan eta zuen

atzeman neguak,
eta bai-duelako
kopet itsusia
joan ziran txitxaŕ kanta
eta erausia,
eta buruturikan
udako asea
otzak ekaŕi zuen
berekin gosea.
Txitxaŕa gelditu zan
argala, ixila,
este zimuŕtuakin
eta erdi ila.
Oroitzen da auzoan
ba-dala zer jana,
dijoa aŕastaka
txinguŕiagana.
Eta esaten dio
doi-doya argalez:
-Adizkidea, dizut
eskatzen eskaŕez
zure gordaidutikan
pixkatxo bat zer jan
nolabait negu beltz au
igaro dezadan.-
Ikusi zuenean
ain argal txitxaŕa,
txinguŕiak, egiñaz

gogotikan paŕa,
-Ara! -esaten dio-
zu onontz txitxaŕa?
Kantari ona zera
beaŕgile txara.
Uda igaro dezu
erausian, kantan,
ni nebilen artean
leŕtzen lan eta lan.
Eta orain nai dezu
txinguri nekeak
bete ditzaten txitxaŕ
alpeŕen esteak?
Ez, ez oŕelakorik,
on da ikustea
zer dan mundu onetan
alpeŕ izatea.
Ni len nekatu eta
ba-noa jatera;
zu geldi egon zera,
zoaz kantatzera.-

-

Lagundu beaŕ zayo
beaŕgileari,
ez ordea beñere
alpeŕa danari.

(Ituŕiaga)

ERLEAK

Batetik bestera, loretik-lore dijoan elbi antzeko ori erlea da.

Lan eta lan beti ari da egun guzian bere eztenaz loretatik atera duen guna bere abaraskara eramaten.

Abaraska oek, berak egindako argizayaz egiñak dira.

Beren txulo txikietan lorien gunaz egindako eztia gordetzen du.

Erle artean lan egin nai ez duen bat-edo-bat sortzen ba-da bereala iltzen dute.

Alpeŕak ba-dute nun ikasi erlien lanak begiratuaz.

BI GOLDEAK

Bi golde salgai zeuden. Nekazari batek aetako bat erosi zuen. Bestea saldugabe zoko batean gelditu zan. Bere etxera lenbizikoa eraman bezin lasteŕ, iriyai erantsi zien bereala luŕak goldetzeko.

Eta antxen egunero lan egiñaz garbi eta beŕia bezela aŕkitzen zan.

Bestea, beŕiz, saldutokian geldi egonaz erdoyez bete zan guzia alpeŕik galduaz.

Onek erakusten digu geldi egoteak eta alpeŕkeriak lan egiteak baño kalte geyago egiten duela.

MUTIL ZINTZOA

Xabieŕtxo'k kalean ziba bat arkitu du.

Bere Irakasleari ematen dio.

-Nik uste det -esaten dio- ziba ori Andoni'rena dala.

-Galde zayozu berari.

Xabiertxo'k ziba ematen dio Andoni'ri.

Andoni oso pozik gelditzen da.

Xabiertxo ere bai, gauz on bat egin dualalako.

Ez degu besteren gauzik beñere guretu beaŕ.

EZ DA ASAŔETU BEAŔ

-Ama, gauŕ goizean kalean bi mutil asaŕetu dira.

-Gaizki egiña.

-Eta ni joan naiz berengana eta ez dala asaŕetu beaŕ esan diet.

-Edeŕki esana.

-Eta orduan adizkidetu egin dira.

-Xabieŕtxo, tori sagaŕ au gauz edeŕ bat egin dezulako.

-Ama, beste bat ematen ba-didazu, bi mutil ayei bana emango diet, lengo aseŕea aztu dezaten.

ABEREEN KAŔAXI TA OTSAK

Txakurak zaunka egiten du.
Katuak miauka.
Zaldiak iŕintzika.
Astoak aŕantzaka.
Oloak kaŕanka.
Txoriak txioka.
Olaŕak kukuŕukuka.
Ardiak beeka.
Beyak muuka.

ADIZKIDE BI ETA AŔTZA

Adizkide andi bi
dijoaz bidean
elkaŕekin izketan
alaitasunean:
aŕtz aundi bat zayote
basotik irtetzen;
ikaraz arbolara
bata da igotzen,
bestea gelditzen da
gaxoa bakaŕik
aŕtz andiari ezin
arpegi emanik.
Zer egin onelako
estutasunean?
Ila ba'litz bezela
jaŕtzen da luŕean:
aŕtzak ez duelako
gorputz ilik jaten

usai egin ondoren
da auŕera joaten.
Bereala jatxitzen
da arbolakoa
eta lagunagana
laixteŕka dijoa:
-Adizkidea, dio,
txit det nik atsegin
zu emen aŕkitzea
osasunarekin;
zer ikarak ditudan
zugatik eraman
belduŕez zu noiz aŕtzak
beaŕ zinduen jan!
Ixilik belaŕira
dizu aŕk itzegin;
zer esan ote dizun
nai nuke nik jakin.
-Ara zer esan didan
aŕtzak belaŕira:
Munduan adizkide
era asko dira:
Ez dezu aŕtu bear,
jakizu gauŕdandik,
zure adizkidetzat
gizon belduŕtirik.

(Ituŕiaga)

LOREA

Landareak loretan daude. Beren usai gozoa gure atsegiña izaten da.

Zuaitzak ere loretan daude. Laister lore ori eroriaz, bere ordez igali edeŕa soŕtuko da. Euria ta eguzkiaren indaŕaz azi egingo da.

Eta gero igali oek gure janari izango dira.

TXORI GAXOA

-Ama, txori bat aŕapatu det.

-Polita izango da, e?

-Bai, oso polita.

-Zer egin beaŕ diozu?

-Anketik ari bat lotu ta berarekin jolasean ibiliko naiz.

-Ez, ene maitea. Ori gaizki egiña da. Txori gaxo oŕek ez dizu zuri batere kalterik egin. Utzi zayozu egoan joaten eta onela poza ta bizia emango diozu. Gañera bere umetxoak ere izango ditu eta bera gabe il egingo lirake.

Ez da beñere gaitzik egin beaŕ.

MUTIL ONA ETA MUTIL GAIZTOA

Xabiertxo'k maite ditu bere aita, ama, anai-aŕebak eta lagun guztiak.

Xabieŕtxo zintzoa da. Xabieŕtxo’k itxuen bat ikusten duenean lagundu egiten dio.

Xabiertxo’k asko maite ditu lagunak.

Martin, beŕiz, alpeŕa da.

Martin gezuŕtia da.

Martin’i iñorengatik ajolik ez dio.

Izan zaitezte Xabieŕtxo bezelakoak eta ez Martin'en antzekoak.

SUGEA ETA NEKAZARIA

Gizon bat zijoan bein
zelaitik etxera
goiz guztian lan egin
eta bazkaltzera.
Ikusten du bidean
etziñik sugea
otzak erdi ilikan
korderik gabea.
Kupiturik saŕtzen du

gaxoak kolkoan
ango beroarekin
pizteko asmoan.
Etxera joan zaneko
sugea asi zan
kolkotikan kanpora
atera nairikan.
Gañetik botatzeko
gizonak aŕtzen du
eta suge gaiztoak
oŕzka pozoitzen du.
Oŕa eskeŕ edeŕak!
Zitalen eskutik
ez du izango iñork
beñere gauz onik.

---

Ilabete baño len
suge ura bera
otzak ikaraturik
datoŕ sukaldera.
Oiuka asten dira
etxeko guziak,
jaŕaitutzen diote
moŕoi-nagusiak.
Saŕtzen da ukuluan,
ba-dabiltza bila,
aŕkitzen dute eta

uzten dute ila.

Zitalkeriak ez du
betiere gauz onik
eta iñork ez du nai
ikusi zitalik.

(Ituŕiaga).

BATUKETA

Xabieŕtxo’k batutzen ikasi nai du.

—Zenbat dira bat eta bat?—galdetzen dio aitak.

—Bi, jauna.

—Eta bi ta bi?

—Lau, jauna.

—Zenbat sagar daude saski oŕtan?

—Iru, aita.

—Eta mai gañean?

—Lau, jauna.

—Guziak bilduezkero, guziak bat jota, zenbat izango dira?

—Zazpi.

—Orduan —dio aitak— iru ta lau zazpi dira.

KENDUKETA

Xabieŕtxo'k kenduketa egiten ikasi nai du.

—Biri bat kenduezkero, zenbat gelditzen dira?

—Beste bat, jauna.

Ik baldin ba-dituk lau sagaŕ eta ire lagun bati bi ematen ba-dizkiok, zenbat gelditzen zaizkik?

—Beste bi.

—Eta zazpi sagaŕ saski oŕtan bazeudek eta lau kenduezkero, zenbat geldituko dituk baŕenen?

—lru, jauna.

—Ederki, oso edeŕki.

LUDIA

Gu bizi geran tokiari Ludia edo Luŕa deritzayo.

Ludia ere, Eguzkia, Ilaŕgia eta beste izaŕen antzera, borobila da. Lur gañean ikusten ditugu zelai, mendi, ibai ta itsasoak.

Itsasoak estaltzen dute luŕaren gain geyena.

Mendi tarte bati ibaŕa deitzen diogu.

Luŕa aizez ingurutua dago eta aize oŕtan guk aŕnasa aŕtzen degu.

UDABEŔIA

Lenbiziko enarak erakusten digute udabeŕia eldu dala. Eguzkiaren argiak, belaŕaren margo oŕlegiak, lorien irikitzeak, zuaitzen osto-zabaltzeak, txorien abesti xamuŕak, umien jolasketak, gure biotza pozez betetzen dute.

Negu beltz ta atsekabea joana da. Oŕtze urdin ta garbiak gure biotza alaitzen du. Loreak nunai soŕtzen dira.

Txoriak emen eta an beren kabiak egiteko gai-bila dabiltza. Beste batzuek beren kabietan umeakin daude eta umetxo oek noizean bein beren aotxoak irikitzen dituzte beren amak ekaŕtzen dien janaria aŕtzeko.

Zoazte udabeŕiko goiz edeŕ batean baso edo mendi batera. An ezagutuko dezute ongiena neguaren ondoren udabeŕiaŕen atsegintasuna.

UDABEŔIA

BASOA

Gure mendiko basoetan era askotako zuaitzak ikusten ditugu.

Ezagunenak oek dira: aritzak, arteak, gaztañak, lizaŕak, zumaŕak, uŕkiak, pagoak, izayak eta beste asko. Guziak beren zura edeŕak ematen dizkigute, bai etxeak eta bai beste gauz asko egiteko.

Gernika’ko Aritzaren azpian euskaldunak beren lege zaŕak antziñan egiten zituzten.

Gure mendi guziak basoz ondo oŕnituak egon beaŕ luteke.

UDARA

Udara da urtearen aldirik beroena:

Egunak oso luzeak dira eta gaba labuŕa. Goizean lauetako argi dago eta argitasun oŕek berak jeki-arazten gaitu.

Eta goiz jekitzen dana ez da beñere damutzen.

Zuaitzak ostoz oso oŕnitu dira eta loreak bere margo edeŕ ta usai gozoak zabaltzen dituzte.

UDARA

Eguzkiak. galburuak eldu ditu eta nekazaria itayaz lasto luzeak azpitik ebakiaz ari da.

Itsasertzetan bizi diranak itsaso barearen gelditasunaz eta itsas-aizearen gozotasunaz atsegiñez beteak aŕkitzen dira.

Umientzat, batez ere, au da urtearen aldirik edeŕena.

EGUNSENTIKO POZAK

Bai gauz edeŕa dala
goizean goizetik
udaran jaiki eta
makil bat afŕturik
mendian egitea
ibiltxo bat benik;
ez da munduan izan.
ez orain t'ez lendik
oŕek demaigun baño
poz aundiagorik!
Ipaŕ aize leguna
likurtaz (?) beterik
gure kolkora dator

lorien tartetik;
baztar guziak daude
intzez apaindurik,
urdin-urdin zerua
pipiŕika txorik,
eguzkia ere parez
mendien gañetik;
maindire bat bezela
gorontz aŕoturik
lañu txuri goiztaŕa
eŕeka zulotik;
jolasean amilka
ituŕitxo garbik,
emen aŕos politak
an krabelin goŕik.

(E. Aŕese).

IGARI EGITE

Zer gauz edeŕagoa bero dagoanean urtan saŕtu eta bustialdi gozo bat aŕtzea baño?

Alaxen da, bañan, ene umetxoak, ez saŕtu beñere urtan, ibayan edo itsasoan, igari ondo dakien norbait laguntzeko aldamenean ez ba-dezute. Bestela eŕez ito zindezke. Igari jakitea gauz atsegiña ta beaŕ-beaŕetakoa da.

Igariketa, gañera, osasungaŕi da.

UDAZKENA

Udazkenean igali edo frutak biltzen dira.

Egunak labuŕtu eta gabak luzatzen dijoaz. Bero aundirik ez du egiten eta giro atsegiña egun geyenetan izaten da.

Udara joan dala bereala ezagutzen degu.

Gañera, udara zalako ikaskizunak ere alde batera utziak zeuden, eta orain beŕiz lanean asi beaŕ da.

Berak erakusten digu beti jai ta beti jolasean ezin bizi gindezkela.

Bizi nai ba-degu lan egin beaŕean gera.

UZTA-BILTZEA

Au izaten da nekazarientzat urtearen aldirik onena.

Ainbeste neke aŕtu bai-zuen lenbizi luŕak lantzen, ongaŕitzen eta garbitzen

UDAZKENA

Eta berak izan zituen bilduŕak udarako ekaitz eta kaskabaŕaz guzia galduko ote zan?

Bañan ez, nekazaria pozik da: udare edeŕak, sagaŕ usaidunak, mats atsegingaŕiak bildu ditu.

Lan egin beaŕ da beti, zerbait bildu nai ba-da.

Ereiten ez duanak ez du biltzen.

NEGUA

Negua da urtearen aldirik otzena eta atsekabiena.

Lañu beltzetatik ugari euria erortzen da eta askotan, otz baldin ba-dago, ixil-ixilik baita eluŕa ere.

Bañan neguak bere atsegintasunak ere ba-ditu. Etxe baŕenean bilduaz geyago lan egiten da, ta aŕats luzetan etxean aldi edeŕak igarotzen dira, anai aŕtean jolasean edo aita eta amaren irakaskizunak ikasten.

Lan egin zagun gogotik neguan, gero eguraldi onak etoŕtzean eguraztera poz geyagoz atera gaitezen.

NEGUA

EGUZKIA

Eguzkia da Ludiari eta guri argia ta beroa ematen diguna.

Berari eskeŕak bizi gera. Eguzkia oztuko ba'litzake bereala ilko giñake.

Eguzkia gure Ludia baño askoz aundiagoa izanaŕen txikia ba'litz bezela agertzen zaigu, oso uŕuti dagoelako.

Ba-dirudi Eguzkiak Luŕaren inguruan bira ematen duela. Eta ez da oŕela. Luŕa da Eguzkiaren inguruan dabilena.

Gañera Luŕak bere aŕdatzean egun bakoitzean bira bat ematen du.

Eguzkia ateratzen dan tokiari Eguzkialdea edo Soŕtaldea deitzen zayo. Eta saŕtzen dan tokiari Saŕtaldea.

Ipintzen ba-gera besoak zabalik, eskubikoa Soŕtaldera eta ezkeŕekoa Saŕtaldera, gure auŕean daukagu Ipaŕaldea eta gure atzean Egoaldea.

Eguzkia eguerdian Egoaldean dago.

EGUNSENTIA

Egun sentia datoŕ
goizero bezela
argi-txintaz banatzen
mila sentiera;
gero txokon batetik
mendien gañera
iŕtengo da paŕ-iŕiz
eguzki epela
nagitasun guziak
luŕari kentzera.

—

Goi argitzen danean
zerbait uŕutia
eskutatzen dijoa

izaŕen argia;
urdin-urdin jantzirik
zerupe garbia
laixteŕ osatutzen da
ud'egun beŕia
ainbeste poz ta atsegin
dakaŕen aldia.

(E. Aŕese).

GIZONAREN BIZIA

Gure bizia oso labuŕa da.

Jayotzen da gizona, gero ainbeste lan ondoren azi ta bizitzen da eta azkenik zaŕtutakoan iltzen da.

Bañan askotan ez da zaŕtuta iltzen. Gazte askok gaitzen bat aŕapatuta beren eriotza aŕkitzen dute.

Ez uzte izan ba, ene umetxoak, betiko zeratela.

Ikusten degun guziak bere azkena izango du.

Jainkoak bakaŕik iraungo du, betikoa dalako.

IL̄UNABAŔA

Ixil-ixil̄ik arkitutzen da
ixil-ixil̄ik mundua,
ez da mendian ezer entzuten
ez bada ontzen oyua;
ixil̄ik dago tantai gañean
lengo txori beŕitsua
lumatxo bigun aŕo tartean
gorderik bere burua.

Gero goi zabal miragaŕia
uŕez apaintzen danean
otoitz eginik beti bezela
oyeratzen geranean...
gau ipaŕtsuak estaltzen gaitu
lañuzko maindirepean
eŕugabeko lo, lo goxoa
egin dezagun pakean.

(E. Aŕese).

OŔTZEA EDO ZERUA

Jaso ditzazute zuen begiak zerurontz.

Eguna ba-da ta garbi ba-dago Eguzki edeŕa zuen gañean ikusiko dezute argia ta berotasuna ugari dariola.

Gaba baldin ba-da ta oskarbi ba -dago gauzik aŕigaŕiena ikusiko dezute: Aneika ta aneika, mil̄aka ta mil̄aka argi txiki biziak. Argi oek izaŕak dira. Eta izaŕ oek gure Eguzkiaren antzekoak dira. Eta txiki ageŕtzen zaizkigu oso uŕuti daudelako.

Zenbat izaŕ ote dira? Iñork ere ez daki, ezin zenbatu ditezkelako.

Gure Eguzkia ere izaŕ bat da eta ez aundienetakoa; beste asko aundiagoak dira.

Eguzkia erdian egonik zortzi Inguruko nagusi ditu: Merkurio, Artizaŕa, Ludia, Marte, Jupiteŕ, Saturno, Urano, ta Neptuno. Gañera beste Inguruko txiki asko ditu.

Inguruko guzti oek berez argirik ez dute, izaŕbelak dira, eta guri bialtzen digutena Eguzkiak emana dute.

Argiak iroiren edo segundoko 300.000 mila kilometro ibiltzen ditu.

Eguzkiaren argiak gugana iristeko zortzi minutu beaŕ ditu.

Bañan izaŕak askoz uŕutiago daude. Bertena dagoanaren argiak bost urte beaŕ ditu etoŕtzeko.

Beste asko oraindik ere uŕutiago daude eta beren argiak eunka urteak eta baita mil̄aka ere beaŕ dituzte onera iristeko.

Izaŕik edeŕenetako batzuek Antares, Sirius, Aldebaran eta Arkturus dira.

Izaŕ aundi oek agertzen zaizkigunean irudi bat bezela egiñaz, izaŕtiak deitzen zaye.

Izaŕti edeŕenetako bat Orion deritzayona da.

Ezin genezake neuŕtu izaŕtegiaren aunditasuna. Berak azaltzen digu garbi bere Egile, gure Jaungoikoaren aunditasun neuŕigabea.

IL̄ARGIA

Izaŕak argi egiten dute, bañan izaŕilak edo izaŕbelak argirik ez dute.

Ilargia izaŕbel bat da, eta Luŕaren inguruan ibiltzen da.

Luŕa edo Ludia baño askoz txikiagoa da. Bertan agertzen diran itzalak ango mendiak dira.

Mendi asko ta aundiak daude il̄argian. Bañan, dirudienez, an ez da iñor bizi.

Eguzkiak, guri bezela, llargiari argia bialtzen dio.

ZUAITZAI EZ KALTERIK EGIN

Zuaitzak egiten dute gure mendien jantzirik ederena. Zuaitzik gabe gure mendiak soil eta bizirik gabe bezela ikusiko ginituzke.

Berak ematen digute itzal gozoa udarako egun beroetan.

Berak ematen digute gure etxeak, gure mayak, esertokiak eta beste gure tresna asko egiteko gaya.

Berak ematen digute gure janariak egosi ta eretzeko eŕekaya.

Berak laguntzen digute neguko otzak gure etxetan epeltzen.

Zuaitzik gabe gure ibayak agoŕtuko lirake; gure olak gelditu egin beaŕko luteke.

Kentzen dan zuaitz baten ordez bi beŕi ipini beaŕ lirake.

EGURALDI ONA

Gaur eguraldi edeŕa degu.

Goizetik nastuko zala zirudien, bañan odeitaŕtetik eguzkia atereaz guzia argitasunez bete du.

Mendi goituak oraindik ere lausotan bilduak daude.

Toki eguteretan ozpeletan baño giroago dago.

Itzala udaran atsegiña izanaren neguan atsekabea da.

Jayegunetarako eguraldi edeŕa bezelakorik ez da mendi batera igota ederki egurasteko.

Eguraldi ona guziontzat atsegiña izaten da.

Txoriak, batez ere, ba-dirudi eguraldi ona danean, beren txoŕotxio edeŕenak egiten dituztela.

EGURALDI TXAŔA

Aize indartsu onek azkenik ekaitza ekaŕi digu.

Eurijasa aundia ari da. Kaskabaŕa ere nunbait izan beaŕ du. Kaskabaŕak, eta batez ere aŕiak, kalte aundiak egiten ditu.

Tximist aundia zan ori! Bai turmoya ere, ikaragaŕia izan da!

Etxegañean tximistoŕatza ba-degu ta ba'liteke an erortzea.

Ara! Eguzkia odeitaŕtetik irtetzen asten da. Auxen da ostelaka edeŕa! Bai margo garbiak dauzkala! Goŕia, urdiña, oria, oŕlegia...

Ez bada bilduŕ izan, eguraldi txaŕaren ondoren eguraldi ona efoŕiko da-ta.

EKAITZA

Estaltzen dute zerua odoi izugaŕiak,
guzia dar-dar ipintzen turmoi dunbotslariak;
bilduŕtzen gaitu gau ilunean tximistargiak,
t'ez gutxiago ondorenean jazaŕ aundiak.

Zatitzen ditu aizeak gogoŕ mendiburuak,
uŕatzen bean ujolak al̄oŕ oparotsuak;
jasa bizia dakaŕ berela ekaitz oyuak
misto suminkoŕ latsa bezela sube-txistuak.

Sututzen dira tximistarekin zuaitz igaŕak
goŕitzeraño bere suakin odoi nabaŕak;
itsas aldera gainka dijoaz ibai azkaŕak
gero ta geigo puŕukatuaz mendi-baztaŕak.

(E. Aŕese)

EŔEKAYAK

Janariak egosi ta eŕetzeko sua egin beaŕ da.

Sua egiteko biltzen dira txirbil, ezpal eta eguŕak.

Su aŕtu bezin laister, gaŕa guzien gain aterako da.

Sua eguŕ-ikatzaz ere egin diteke. Ikatz au gure mendietan ikazkiñak txondaŕetan egiten dute.

Txondaŕak deitzen zaye ikatza egiteko egurpil̄ai Egurpila oek lurez estaltzen dituzte eta azpitik su emanaz pitinka-pitinka ikatza egiten da.

Sukaldean eŕetzen degunak egiten duen kea kebidetik gora joaten da.

Aŕikatza, beste eŕekai bat, luŕpetik atera beaŕ izaten da. Lenago, orain urte asko dala, baso aundiak ziran luŕ gañean.

Baso oek gero urpean ta lurpean geldituaz aŕi biuŕtu ziran.

Eta orain, ainbeste urte ondoren, eŕekairik onenetako bat da aŕikatza.

Aŕikatzatik beste gai asko ateratzen dira.

BURNIA

Buŕnia ez da aŕkitzen guk gero ikusten degun bezela.

Meatzetatik ateratzen dan buŕnikia labetan urtu beaŕ da buŕnia egiteko.

Buŕnia landuta altzairua egiten da. Altzairua buŕnia baño gogoŕagoa da.

Buŕnia gauz askotan erabiltzen degu. Ezin lirake mil̄aka gauz egin buŕnirik gabe.

Eta ala ere gizona urte askotan bizi izan zan burnirik ba-zanik ere jakin gabe.

Orduan bere tresnak zurezkoak eta aŕizkoak ziran.

AIZKORA ETA KIŔTENA

Eguŕgile bat
soŕt-egitera
joan zan basoan baŕena,
eta bidean
galdu zitzayon
aizkoratikan kirtena.
Soŕt-egiteko
beste beŕi bat
egin nairik aizkorari,
gaya eskatzen
asi zitzayen
an zan zuaitz bakoitzari.
Inork etzion
gairik eman nai,
eta arteak bakaŕik
adaŕ metxo bat
eskeni zion
gaxo aŕtzaz kupiturik;

kirten beŕia
egin ondoren
saŕtzen dio aizkorari,
eta jokaka
asitzen zayo
arte arixe berari.
Au ikusita
asten dirade
zumaŕak eta lizaŕak,
arte onari
gogoŕ egiten
oju eta deadaŕak.
-Asto aundia,
esaten die
ez al lekien oraindik
eguŕgil̄eak
bizi dirala
guk galtzen degun bizitik?
Oŕa zer eskeŕ
ematen dian;
orain asi dek igandik,
saŕi ez geatzik
bat bakaŕikan
basoan utziko zutik.
Iri bakaŕik
egin ba-zian,
kaikutzaŕ oŕi, kaltea
ezer etzuen,

baña guretzat
ez dek izango obea.

Bere etsayari
eman ba-dio
noizbait norbaitek eskua,
len edo gero
ikusiko du
galdurik bere burua.

(Ituŕiaga).

GARIA

Garia ereiteko lenbizi luŕa landu egin beaŕ da.

Luŕa lantzeko goldeaz iriki ta iraultzen da.

Luŕa landuta gero zokoŕak zokoŕjotzaleaz austu beaŕ dira.

Ondoren garaleak ereiten dira.

Andik il̄abetr batzuetara garia ernetzen da.

Galburuak egin ta eldu diranean garia ebaki ta biltzen da.

Bildu nai ba-da erein egin beaŕ da.

AIZEA

Aizeak biltzen gaitu alde guzietatik. Aizerik gabe ezin bizi gindezke.

Arnasa aŕtzean aizea saŕtzen zaigu gure biriketan baŕengo odola beritzeko.

Bañan oŕtarako aize garbia aŕtu bear da.

Mendi gañetan egoten dan aizea, geyenetan beko tokietan dagoana baño garbigoa da.

Toki itxietako aize zikiña aŕtzea kaltegaŕi da.

Argatik on da al dan guzian leyoak zabalik lo egitea, beñepein aizea beŕitu dedin eran.

ELUŔA

Neguko eguraldi txaŕetan, goyetan otz dagonean, euriaren ordez eluŕa egiten du.

Nor, ume dana, ez da pozik egon eluŕa mara-mara erortzen ikusiaz? Eluŕa ez da baizik ura puska txiki-txikietan gogoŕtua. Puska txiki oek alkaŕganatuaz eluŕ-maloa egiten dute.

Eluŕa polita da egun batzuetan ikusteko. Bañan azkenerako aspertu egiten du. Zuritasun aŕek, ixiltasun aŕek eriotza gogoratzen digu.

IZOTZA

Otz aundia egiten duanean ura oso gogortu egiten da izotz biuŕtuaz.

Izotz puska bat suaren ondoan ipintzen ba-degu ur egiten da, eta orduan esaten da izotza urtu egin dala.

Izotzaren antzera berotan urtzen dira ere burnia, beruna, zilaŕa, urea ta beste menasta guziak.

Eŕialde batzuetan, otz oso aundiak diralako, ibayak eta baita itsasoak ere izoztu egiten dira, gañetik gizonak eta guŕdiak ere ibili litezkela.

ITSASOA

Itsasoan biltzen dira ibayetako urak eta baita ere ibai oek ekartzen dituzten ondaŕ, aŕi ta beste gai guztiak.

Beñere ikusi al dezute itsasoa? Azkenik ikusten ez diogun zelai aundi aŕek Jainkoaren aunditasuna agertzen digu.

Bere gaña geyenetan olatuz edo uiñez zimuŕtua ikusten degu. Eta ekaitza danean olatu oek ikaragaŕiak dira.

Bere ondoa oso aundia da; emen ditugun mendi guziak baño aundiagoa.

Itsasoak bere gora-berak egunero izaten ditu. Goruntz dijoanean izgora deitzen zayo eta bera dijoanean izbera.

Legoŕa ta itsasoa ikutzen diran tokiari itsaseŕtza deritzayo.

Itsasoa legoŕean sartzen dan tokiari izbazteŕa deitzen diogu.

Eta itsasoan sartzen dan legoŕ zatiari luŕmutuŕa.

ONDAŔTZAN

Xabieŕtxo eta Mirentxu oso onak diralako, beren aitak Donosti'ko ondaŕtzara eraman dituzte.

Umien poza ain toki edeŕean aŕkitu diranean!

Bereala asi dira aretan zuloak, tontoŕak eta zubiak egiten.

Naiko jolastu ondoren Xabieŕtxo'k galdetu du:

Aita, zer da mendi tontor ura?

-Ori dek ugaŕte bat. Ugartea deitzen zayok ur-aŕtean dagolako, urez bildua dagolako.

—Eta an auŕean dijoan gauz luze ura?

—Ori dek aŕaun-ontzi bat. Oŕ ziaztik aŕantzale batzuek beren aŕaunaz ontzitxo arin ori auŕera eramanaz.

—Eta beste gauz aundi ura?

—Ura dek aize-ontzi bat. Zapi aundi batzuek zabalduaz aizearen indaŕak bultzatzen ziok. Beste aek luŕin-ontziak dituk, luŕiñaren indaŕez ibiltzen diralako.

Naiko jolastu eta asko ikasita gero etxera joan ziran guziak.

Umeak, onak diranean, beren gurasoak pozik eramaten dituzte onelako gauz edeŕak ikustera.

AZTUNTASUNA

Aŕi bat luŕetik jaso nai degunean ikusiko degu betik zerbaitek eusten ba'lio bezela zail egiten zaigula jasotzea.

Aŕi ori, beste gauz guziak bezela, aztuna da. Aŕiaren aztuntasunak egiten du jasotzekoan guk zailtasun ori aŕkitzea.

Gauz guzien aztuntasuna ez da berdiña: buŕnia, lastoa baño aztunagoa da.

Aztuntasuna neuŕtzeko Azta-neuŕkia degu.

BELEA ETA SUGEA

Bele batek suge bat lo zegoala ikusiaz, bere gañera joan eta mokoaz aŕapatu zuen. Bañan sugea esnatuaz, beleari lepoan bildu zitzayon eriotza emanaz.

Gauzak egin baño lenago, ondo ikusi beaŕ dira, bestela gauz ona aŕkitzea uste degunean, txaŕa iŕtetzen zaigu. IZKUNTZAK

Jainkoak gizonari emandako gauzik edeŕenetako bat izkuntza da.

Izkuntzaren bidez bere gogoak, bere atsegiñak, bere atsekabeak beste gizonai adiarazten die.

Era askotako izkuntzak dira, abenda geyenak beren izkuntza dutelako.

Izkuntza oek ere ez dira alde guzietan berdin izaten. Berdiñak ez diran izkuntza bateko era oei izkelgiak deitzen zayote.

Ludian zabalduenak diran izkuntzak ingelera, pantzera, doitxera eta españera izango dira.

Gure izkuntza euskera da. Ludian dan izkuntz zaŕenetako bat da, eta bera ikasi duten jakintsu guziak bere edertasunaz aŕituak gelditu dira.

EUSKALEŔIA

Ara zer alai dagon
gure soŕteria
aritz, pago ta lizaŕ
bikañez jantzia.
Alde bateko mugan

itsas ugaria,
aŕkaitza jo t'astintzen
bere apaŕ txuria;
saroi oparotsuak,
kerizpe geldia,
baseŕitxoak nunai
ta nunai pakia,
mendi-gain bakoitzean
txabola txikia,
artalde bat ondoren,
gero... gurutzia!

(E. Aŕese).

EUSKALEŔIAREN EDEŔTASUNA

Ez guk onela diogulako baizik aŕotzak ere ala diotelako Euskaleŕia ludiko tokirik edeŕenetako bat da.

Berak ditu zelai edeŕak.

Zuaitzez ongi ornitutako mendiak alaitzen dituzte gure begiak: Orhi, Aizkoŕi, Aralaŕ, Anboto, Gorbea, Ernio goituenetakoak dira.

Ibai urtsuak ongaŕitzen dituzte zelai eta ibaŕak, ainbeste ola ta lantegi erabiliaz: Ibaizabal, Mundaka, Deba, Oria,Urumea, Bidasoa, Nibe, Ebro, Arga dira ibai aundienetakoak.

Bere eŕi ezagutuenak Bilbao, Gernika, Tolosa, Azpeiti, Donostia, Gazteiz, Bayona, Donibane, Ataŕatse, Maule, Iruña, Lizaŕa dira.

Nork ez du entzun Donostia'ren edertasuna? Guziak ao batez diote eŕirik edeŕ ta politena dala.

Poztu gaitezen bada Euskaleŕia'n jayo giñalako.

EUSKAL-ERESIA

Tontoŕ gaĺenez inguratua
zauden luŕ maitagaŕia
mendi bakoitza ba'litz bezela
beronen gordelaria;
gizon ernai ta zintzo askoen
soŕteŕi kutsu gabea...
luŕin beroaz orniturikan
euskaldun izan zaitia.
Euskaleŕia goitu dezagun
euskera maite degunak,
aitoŕtu lengo zorion edeŕ
berak eman dizkigunak;
nunai arduraz banaturik itz

amari jayo t'entzunak
alkaŕtasunez bizi gaitean
beti-beti euskaldunak.

(E. Aŕese).

ALKARTASUNA INDAŔA DA

Nekazari batek seme-alaba asko zituen. Geyenetan beren artean asaŕe zebiltzan.

Esanaŕen bein ta beriz onela bizitzea berentzat kaltegari zala, egunero iskanbilen bat izaten zuten.

Batean aitak, guziak bilduaz, onela esan zien:

-Ikusten al dituzute emen nere eskuetan dauden arbazta oek? Berak bat-banaka eusten oso eŕeza da. Ikusi zazute zeok ere. Bañan guziak alkaŕtuta sorta bat egiten ba-degu nork autsi lezake? Guziok alkaŕtzen ba-zerate, alkaŕi lagunduaz sendo izango zerate, bañan banakatuezkero laister galduko zerate. Alkartasuna indaŕa da, izan au beti gogoan.

LANTEGIAK ETA OLAK

Ola deitzen zioten aspaldian buŕnia urtu eta landu egiten zan etxe aundiai, Oraindik ere nun eta an ola zaŕak ikusten dira.

Bañan gaurko egunean era askotako olak dauzkagu: ingi-ola edo paper-olak, iltze-olak, boina-olak eta beste asko.

Ola aundi oetan langile askok lan egiten dute eta makina edo tramankuluen bidez egunetik egunera gauzak eŕezago egiten dituzte.

Aŕigaŕiak dira ola oetan dauden auŕerapenak. Lenago langile batek amaŕ gauz egun guzian gelditu gabe lan egiñaz egiten ba-zituen, orain, ia neke gabe, eun edo beŕeun egin lezazke.

Gizonak sortutako aurerapenak aŕigaŕiak dira.

SUMENDIAK

Mendi batzuek beren muturetik autsa, kea ta sua botatzen dute. Argatik sumendiak deitzen zaye.

Askotan ke utsa dariotela luzaroan egoten dira, bañan noizean bein su ta gaŕ asten diranean gizon biozdunenai ere bilduŕa sartzen diete.

Ango luŕikarak, ango turmoi ta tximistak, ango auts-erortzeak egiten duen ilunpea edozein izutzen dute.

Sumenditik urtua ateratzen dan labak eŕi asko ta asko kiskali ta galdu izan ditu.

Itali'ko Napoli'n dagon Besubio-sumendia oso ezaguna da.

Orain bi mila urte berak auspean estalia utzi zuen Pompeya eŕi edeŕa urte asko ez dala autsa kenduaz luŕpetik azaldu da.

IDAZPENA

Gizonari, Jainkoak egin zuenetik itz-egiten jakin bazuen ere, urte asko joan zitzaizkion beste gauz aŕigaŕi au sortu zuen artean: bere gogoak, bere itzak zerbaiten gañean, ikusten ziran ikuŕaz edo agerbideaz, iraun-araztea. Auxen da ba idaztea.

Iñork ez daki nor dan idaztea soŕtu zuena.

Idazkera asko dira. Batzuek egiten dute ezkeŕetik eskuira, guk bezela. Besteak eskuitik ezkeŕera, besteak goitik bera eta beste batzuek betik gora.

Idazten degu idazkoŕtzaz axotean, tintan, mutuŕa bustiaz.

Idazpenari eskeŕak antsiñako jakintsu askoen gogo ta asmo edeŕak gauŕdaño iritxi zaizkigu.

Itzak egan joaten dira, bañan idatziak iraun egiten du.

IDAZTIA

Orain eskuetan daukazun au idazti bat da, liburu bat da.

Idazti onek ditu oŕiak, eta oŕi bakoitzak bi oŕialde ditu. Oŕiak zuriak dira. Izkiak beltzak.

Oŕiak ingizkoak, paperezkoak dira. Gañekoari azala edo idazti-azala deitzen zayo,

Idaztiak lenago eskuz idatziak izaten ziran, bañan 1450'gaŕen urtean Gutenberg doixtaŕak iraŕkintza sortu zuen, eta geroztikan iraŕiak egiten dira.

Iraŕtzeko berunezko izkiak bear bezela ipiñiaz makina batean jartzen dira eta axotez beztu ondoren, beren gañean ingi edo papera zapalduaz iraŕpena egiña gelditzen da. Onelaxe, eta baita ere beste erabeŕiagoetara, egiten dira gaurko egunean ainbeste ta ainbeste idazti eta ainbeste eta ainbeste izpeŕingi.

Irakuŕtzea, ogia bezin beaŕa da.

LUDIAREN ZATIAK

Bost dira: Europa, Asia, Apirka, Amerika eta Ozeania.

Europa da txikiena bañan baita auŕeratuena ere. Bertan bizi diran geyenak zuriak dira.

Asia da zatirik aundiena. Ludiko mendirik goituena antxen dago. Bederatzi mila neuŕkin edo metro baño geyago ditu Imalaya'k. Asia'n bizi diran abenda asko orietakoak dira.

Apirka da zatirik beroena eta ango abenda geyenak beltzak dira.

Amerika bi pusketan ebakia dago: goikoa eta bekoa. Bekoan dago ludiko ibairik aundiena: Amazonas-ibaya.

Kolon itsasgizon bulaŕtsuak aŕkitu zuen Amerika. Bañan askok usten dutenez bera baño lenago arantzale euskotaŕak ara iritxiak omen ziran.

Ozeani geyena ugaŕte txiki askotan sakabanatua dago. Ugaŕte oetan bat oso aundia da: Australia.

ELKANO

Elkano izan da ludi guzia lenbiziko inguratu zuena.

Biotz aundiko getariaŕ au Sanlukaŕ'tik beste askorekin bost ontzitan atera zan Beko Amerika'runtz, andik Indiarako bide bat aŕkitzeko asmotan.

Geroztik Magal̄anes'ena deritzayon Estua aŕkitu- ondoren Pilipinas-Ugaŕtietara iritxi ziran.

Bañan an, beren buru egiten zuen Magal̄anes angotaŕak il zutelako, Elkano jaŕi zuten agintari eta gose, neke ta naigabe asko igaro ondoren, len iŕtendako tokira beŕiz iritxi ziran Ludi guzia inguratuaz, 1522'ko Agoŕaren 6'an, iru urte igaro ta gero.

Izan beti gogoan Elkano bezelako gizonak, beren antzera guk ere biotza sendotu dezagun.

GUZIOK LAN EGIN BEAŔ DEGU

Eguzkia atera da. Eŕian eta mendian guziak beren oetik jeki dira.

Amak bere umetxoak jantzi ta garbitzen ditu. Aita bere lanetarako etxetik iŕten da.

Guziak batetik bestera beren eginkizunetara dijoaz.

Lantegietan, oletan, saltokietan langileak batu dira beren lanari ekiteko.

Argiña oŕmak egiten asi da. Zurgiñak bere zura ta eguŕak lantzen ditu, buŕnigiñak altzairu ta buŕniak erabiltzen ditu, jostunak soñekoak ebakitzen ditu, oñetakogil̄eak oñetakoak egiten ditu.

Sendagilea bére gaxoak ikustera dijoa. Irakaslea bere irakasleai irakasten asten da.

Ene umetxoa: gizon guziok lan egin beaŕ degu, batzuek batera eta besteak bestera, batzuek eskuz, besteak buruz. Lan gabe ez dago ez janaririk, ez jantzirik, ez bizitokirik, ez pozik, ez atsegiñik.

Guziok lan egitea Jainkoaren gogoa da.

IZADIAREN IRU ZATIAK

Izadi guzia Jainkoak egiña da.

Aŕi bat begira zazu; zentzunik ez du eta bere tokitik ezin igitu diteke. Bizirik ez du. Onen antzeko gauza guziai Meak deitzen diegu.

Begira zayezu orain belaŕari, loreai, gariari eta sagaŕ eta udareai. Oek ere zentzunik ez dute eta ezin ibili ditezke; luŕari beren zañez lotuak daude. Bañan azten dira eta bizi dira. Oei landareak deitzen diegu.

Begira zayozu orain eguzkitan lore batetik bestera margo edeŕez jantzita dijoan mitxiŕikari edo adaŕetik adaŕ arin ta alai dabil̄en txori abeslariari.

Oek beste zerbait dira. Berak berez nai duten tokira ibili litezke, berak ba-dakite zer diran atsegiña ta atsekabea. Abereak deritzaye. Mea guziak bat joaz deritzaye Meadia, landare guziai Landaredia eta abereai Abeldia. ‘

Oek dira Izadiaren iru zati nagusiak.

ABELDIA

Abeliztian ikasten dira abereai dagozkien gai guztiak. Abereak bi eratakoak dira:

Ezuŕdunak eta ezuŕgabeak.

Ezuŕdunak bost eratakoak dira:

Bulaŕdunak.
Egaztiak.
Naŕastariak.
Ur-luŕtaŕak.
Aŕayak. Ezurgabetan daude:
Armiarmak.
Zomoŕoak.
Aŕak.
Eun-oindunak.
Otaŕayak.

Gañera ere ba-dira Ezurgabetan Abel-landareak (zoofitoak), Soin-berak (moluskoak) eta Zomoŕtxoak (mikrobioak).

ABELDIA. BULARDUNAK

Bulaŕdunak dituzte ortz-agiñak aboan, ilea laŕuan eta beren umeak esnez azten dituzte.

Geyenak lau-oindunak dira eta biriken bidez arnasa aŕtzen dute. Beren odola beroa da, eta beretako geyenak luŕ gañean jayo, azi, bizi ta ibiltzen dira.

Batzuek noiznai luŕean eta noiznai urtan bizi dira eta oei ur-luŕdiak edo igarilariak deritzaye.

Bulaŕdunak era askotakoak dira. Ona emen ezagunenak:

Lenengoetakoak Tximuak dira azkaŕenak eta gizonaren antz geyena dutenak.

Aragizaleak, eta oetan daude Katua, Legoya, Katamotza, Aŕtza, Otsoa ta Zakuŕa.

Azal-lodidunak, izenak berak dionez, azala lodia dutenak dira. Oetan daude Elepantea, Urzaldia, Zeŕia edo Urdea, Basurdea.

Ausnaŕlariak. Oek jaten dute lasterka, bañan gero urdaletik beriz aora janaria ekartzen dute ausnaŕtzeko. Beya, Aaria, Oriña, Basauntza, Orkatza (gamuza), Konkoŕduna ta Bikonkoŕduna ausnaŕlariak dira.

LEGOYA ZAREZ ILTZEN

Legoi guztiz aundi bat,
ez il bai ilean
luze-luze etziñik

zegoen luŕean:
urteen zamak zeukan
ezin igiturik
bada etzan aŕkitzen
argan beste miñik.
Oŕuaz mendiz mendi
zanean lenbizi
abereak zebiltzan
argandik igesi:
bat bakaŕikan etzan
guztien artean
itxorongo zionik
iñolaz bidean.
Orain ikusirikan
etziñik luŕean.
esan dedan bezela
ez il bai ilean,
an dijoaz laisteŕka
txiki ta aundiak
eta ito nai dute
gaxoa guztiak.

—

Zitalen kontua da
gaxoa danari
egin nai izatea
paŕa eta iŕi.
Gizon zintzoak ez du
onela pensatzen,

gaxoenari dio
geyena laguntzen.

(Ituŕiaga).

ABELDIA. BULARDUNAK (Jaraipena)

Azkazal-batekoak. Onela deritzaye oin bakoitzean azkazal bat bakaŕik dutelako, beyak bi dituen ordez.

Zaldia da era ontakoetan abererik edeŕena. Bere burua luzea da; belaŕiak zuzen eta txikiak, begiratua bizia, lepoa luzea eta ankak medaŕak. Ilea motza du, bañan lepo gañean eta isatsean zurda luzeak izaten ditu.

Astoa eta Mandoa eztira zaldia bezin edeŕak, bañan gizonari laguntza aundiak egiten dizkiote.

Izabereak edo itsasoko abereak uretan bizi izanaren noizean bein urgañera irten beaŕ izaten dute arnasa aŕtzeko. Oetan daude Balea eta Izuŕdea.

Balea da gaurko egunetan ezagutzen dan abererik aundiena.

TXOAŔEA ETA ERBIA

Aŕano batek zuen
erbi bat atzeman,
eta zeukan itotzen
bi atzapaŕetan;
txoaŕe batek ustez
toki segurutik,
oju egiten dio:
Esaten ez dek ik
ez dala luŕ gañean
arkitzen mutilik
laxteŕketan i ainbat
joan litekenik?
Orain zertan ago oŕ,
erbitxoa, geldi
oŕen mutil ariña
aizen ezkeroz i?
Onela itz egiten

dion bitartean,
gabirai bat gañera
dator bat batean;
aŕtzen du txoaŕea
aŕen atzapaŕak
kentzen diozka bere
iŕi eta paŕak.

Iñork mundu onetan
ez dezake esan
ur onetatik nik
ez det beaŕ edan.
Usterik gutxiena
guk degun orduan
arkitu oi gerade
besteen lekuan.
Argatikan beñere
zorigaiztokoaz
ez degu egon beaŕ
iŕiz eta paŕaz.

(Ituŕiaga).

ABELDIA. BULAŔDUNAK (Jaŕaipena)

Sabelzakeldunak deritzaye sabelean zakel bat dutelako. Zakel oŕtan amak eramaten ditu beren umeak txikiak diranean. Kanguroa da abere oetan ezagunena.

Zomoŕojaleak, deritzaye zomoŕo jatetik, batez ere, bizi diranai. Eta oetan daude Satoŕa, Trikua ta Satitsua.

Satoŕa, luŕpean egindako bidetatik, zomoŕo bila ibiltzen da. Bere begiak oso txikiak dira eta bere ilea oso leguna. Trikua, bere zurdile gogoŕ zoŕotzetan, iñork ikutzen duanean, biltzen da.

Kaŕaskariak. Onela deritzaye matralezur bakoitzean bi ortz luze izanaz oen bidez janaria kaŕaskatzen dutelako Oetan ezagunenak dira Sagua, Eŕbia, Muxaŕa eta adaŕetik adaŕ bizkoŕ ibiltzen dan Katagoŕia.

ABELDIA. BULARDUNAK (Jaŕaipena)

Saguzaŕa. Askok uste dute egan ibiltzen dalako Saguzaŕa egaztia dala. Eta ala ere ez da, mokorik ez lumik ez dualako. Au ere bulaŕduna da.

Bere beatz luze tartean duen mintzai eskeŕak egan egin dezake.

Gau-txoria da, eta zomoŕo kaltegaŕi asko jaten ditu.

EGAZTIAK

Oek ere ezuŕdunak dira bañan dituzte mokoa, lumak, egak eta bi anka.

Beren kabitan arautzat ipintzen dituzte eta aŕautz oetatik umetxoak irtetzen dira.

Aŕautzak iru gai ditu: azala, zuringoa eta goŕingoa. Goŕingoan egoten da tanto txuri bat eta bera da umearen azia.

Egaztiak era askotakoak dira. Ona emen ezagunenak:

Aŕapalariak. Oetan daude Aŕanoa ta Saya. Aragia jaten dute.
Txoriak. Enarak, Mitxiguak, Iskixuak, Txantxangoŕiak, Txepetxak eta beste askok zomoŕoak jaten dituzte.
Ol̄oantzekoak. Aleak iresten dituzte: Ol̄o, Epeŕ, Galepeŕ eta onelakoak.
Ankaluzeak. Olagoŕak, Egaberak, eta abar.
Igarilariak. Ateak.

TXANTXANGOŔIA

Udara joan ta egun ilunak
ondoren datozenian,
eguzkia ta gure poz denak
eskutatzen diranian...
zer ari zera bada kantari
ordurik ixilenian,
zer ari zera Txantxangoŕia
ain era kupigaŕian?

A, zenbat aldiz ala
jardun txit maitian
txotx baten puntan edo
arantza tartian
zaudela egon ote naiz
an... aldamenian
nere miñak oroitzen
zure jardunian!

Zure kolore ber-bera duten
osto bakanak lurian
arboletatik erori eta
soil dauden garai berian,
begiak xabal-xabal jaŕirik
antxe bide baztaŕian

egoten zera txori gaxoa,
negaŕez udazkenian.

Papaŕ gofi txikia
lertzeko zorian
lumetan bil-bil aro
darukazunian...
ez dakit nola negaŕ
guziak batian
kabitzen diran zure
kolko politian!

(E. Aŕese).

NAŔASTARIAK

Oetan ere era askotakoak dira. Ezagunenak Muskaŕak, Surangilak, Txaberamak eta Sugeak dira.

Sugetan asko oso gaiztoak dira, beren oskak gizon ta abereak bereala iltzen dituzte.

UR-LURTARAK

Oetan daude Txantxikuak, Igelak, Aŕobiyoak eta abar.

AŔAYAK

Aŕai guziak urtan bizi izaten dira.

Ezagunenak Amoŕaya, Legatza, Izkia, Aingira, Txardiña, Txitxardiña, Bakaloa eta beste asko dira.

Beren ezuŕ medaŕ ta luzeai arantza deitzen diegu.

AŔANOA ETA AZERIA

Aŕanoak bere umetxoai jaten emateko azari bati bereak ostu zizkion.

Bereala azeria joan zitzayon umi eske, bañan aŕanoak, bere burua indartsuagotzat uste izanaz eskabide ayetzaz paŕ egin zuen.

Azeriak orduan, asaŕeturik, aŕanoa zegoan zuaitz edo arbolaren azpian su aundi bat piztu zuen. Bereala garak eta kea aranoaren kabiraño iritxi ziran. Eta onek ikusi zuanean bere umetxoak ito egingo zirala, azariari bereak biurtu ziozkan sua itzali zezan.

Ez da bada gu baño txikiagoai kalterik egin bear, berak ere guri kalte egiteko bidea arki lezateke-ta.

ABERE EZUŔGABEAK

Bere izenak dion bezela abere oek ez dute ez ezuŕik eta ezta ere odol goririk. Abere oek guziak ankak dituzte, batzuek geyago eta besteak gutxiago.

Bost eratakoak dira:

1. Armiarmak, egorik ez dute. Zortzi anken gañean ibiltzen dira.

2. Zomoŕoak. Oek era askotakoak dira, bañan guziak sei anka dituzte. Oetan ezagunetakoak dira Eulia, Erlea, Amonamantangoria, Kilkeŕa, Eltxoa, Akaña eta Listoŕa.

3. Aŕak. Oen soña biguña da eta oñik ez dute. Ezagunenak dira Luŕ-ara eta Izaya. 4- Eun-oindunak. Onela deritzaye ez eun oin dituztelako, baizik bai asko, eunera iritxi gabe. Geyenetan beŕogei dituzte.

5- Otaŕayak. Ezuŕgabeko abere oek ur azpian arnas aŕtu dezateke. Oetan ezagunenak Otáŕaya, Misera ta Zanguroa dira.

ABEL-LANDAREAK

Abere oek landare batzuen antza beren adarakin dutelako abel-landareak deitzen zaye.

Ezagunenak Korala, Belakia (Esponja) eta itsasoko Izaŕa dira.

Guztiak itsasoko uretan bizi izaten dira.

SOIN-BERAK

Oen soña edo gorputza oso biguña izaten da eta geyenak azal gogor batean bilduak bizi dira.

Ispel edo Ostrak, Barekurkuloak (Karakolak), Bareak, Amaŕatzak, soinberak dira.

ZOMOŔTXOAK. (Mikrobiyoak)

Zomoŕo txiki batzuek dira oek. Berak ikusteko Txikikuskiñaz (Mikroskopiyoaz) begiratu beaŕ zaye.

Gaitz ikaragaŕi asko zomoŕtzo oek soŕtuak dira.

LANDAREDIA

Landareak bizi, azi ta iltzen dira, bañan ezin beren tokitik igitu ditezke. Zentzunik ere ez dute.

Iru eratakoak dira: Zugatzak, zugaznoak eta belaŕak.

Landare baten zatiak oek dira: za ñak, enboŕa, ostoak, loreak eta igaliak (frutuak).

Zañak biltzen dute lurpean janaria eta mami ta azal tartetik landarearen adaŕ guzietara igotzen da. Janari oni izerdia deritzayo.

Enborean daude biotza, mamia eta azala.

Ostoen bidez landareak aizean dauden gai batzuek ere biltzen ditu, arnasa aŕtuaz.

Lore batean ikusi gentzazke batez ere ontzia, oŕitxoak, ariak eta autsa.

Igalien baŕenen aziak egoten dira.

Landare batzuek loregabeak izaten dira eta oetan daude sisak eta goroldiyoak.

AZERIA ETA MATSAK

Zintzilika daudela
ditu azeriak
ikusten mats-mordoak
eldu ori-oriak;
jartzen da begiraka

gaxoa goseak,
baŕena ibiltzen zayo
jateko zaleak.
Saltoka asitzen da
alegin guztian,
ordu bian ba-dabil
ezin iritxian.
Ikusi zuanean
etzuela aŕtzerik
matsai esan zien
begiak jasorik:
Zaute, zaute, mordoak,
zaute ostopean,
etzerate oraindik
jaŕi sasoyean.

-

Zerbait nai eta ezin
ba-degu iritxi
azeriak bezela
beaŕ degu utzi.
Zaude, zaude, esanaz,
zaude oŕ berean,
oraindikan etzera
jaŕi sasoyean.

(Ituŕiaga).

MEADIA

Meak (Mineralak) Bizirik ez dute, ez dira azten eta beti toki batean, berez egoten dira.

Gaurko egunean ezagutzen diran meak bosteun bat dira.

Ezagunenak lau zatitan bildu litezke

Aŕiak.
Menastak (Metalak).
Gatzak.
Eŕekayak.

Aŕietan dauzkagu Kareaŕia, Igeltsoaŕia, Auntzaŕia, Aŕbela, Sukaŕia eta beste asko.

Menastetan dauzkagu Buŕnia, Beruna, Uŕea, Zilaŕa, Zilaŕbizia, Buŕnigoŕia.

Gatzak bi eratakoak dira: Gatzaŕia eta Itsas-gatza.

Eŕekayetan daude, Aŕikatza, Aŕoliyoa, Ikatz-lugaŕa (Antrazita).

NEKAZARITZA

Nekazaritzaren bidez luŕak landu egiten dira gero uzta edeŕ eta ugariak biltzeko.

Azi txiki batek ale asko eman dezazke, lufŕak beaŕ bezela ongaŕitu ta lantzen ba-dira.

Golde, atxuŕ, bostoŕtz eta gañerakoaz luŕak iraultzen dira, gero aziak ereiteko.

Sega ta itayaz moztuketa egiten da.

Gari, olo, arto, artatxiki eta garagaŕak; babaŕun, aza, arbi, baratzuri, mats, ilaŕ ta gañerakoak aberastasun aundiak ekaŕi ditzazteke luŕa lantzen dutenai.

EKINTZA

Ekintza-itzak adiarazten dizkigu ola eta lantegietan gizonak egindako lanak.

Era askotakoak dira lan oek. Milaka gauz egin ta soŕtu ditu gizonaren buru argiak. Ekintza’ren biotza indaŕa da. Indaŕa beaŕ da ainbeste ta ainbeste tramankulo edo makina igitzeko.

Aŕikatza eŕeaz ur-luŕiñak ematen digun indaŕa asko erabiltzen bada ere gauŕko egunean geyena zabaltzen ari dana tximistindaŕa da.

Tximistindaŕ-oletatik uŕutiko lantegi guzietara ari batzuen bidez zabaltzen da.

Oŕ, nunai mendi guzietan ikusiko dituzute. Bañan ez ikutu. Ikutuezkero ilgo ziñateke-ta.

Aŕigaŕia da gizonak, nai bezela, oŕelako indaŕ aundiak noranai eramatea.

SALEROSKETA

Ez da naikoa gauzak eta gayak egitea. Egiten dituenak besteri saldu egin beaŕ dizkio, eta beren beaŕ danak erosi.

Oŕtik etoŕi da salerosketa.

Aspaldian gauz batzuek beste gauzaz ordaintzen ziran.

Bañan gero dirua soŕti zan, eta orain onen bidez ordaintzen dira.

Gizonak soŕtu zituan ere neuŕian saltzeko gauzetan okeŕik izan etzedin. Onela dauzkagu luzerarako:

Neuŕkia (metroa) eta bere aundiago ta txikiagoak.

Aztuntasunerako:

Aztaki (kilo) eta bere aundiago ta txikiagoak.

NOLA IBILTZEN GERAN

Gizona, berez, bi oñetan ibiltzen da. Bañan gizonak, laxteŕago ibili nayean, aspalditik erabili izan ditu Astoak eta Zaldiak.

Aspalditik ere soŕtu zuen Guŕpila eta, onen ondoren, guŕdia.

Bañan gero ta laxteŕago ibili nairik azkenengo urtietan Bultzi edo Trena sumatu zuen. Bai auŕerapen aundiak ekaŕi dizkiola gizonari gauz edeŕ oŕek!

Gaurko egunetan oraindik auŕerago joanaz sumatu ditu Gurtariña edo Automobila eta Egazki edo Aeroplanoa.

Gurtariñak laguntz aundiak ekaŕi dizkigu eta Egazkiak, egan, txorien antzera, ibiltzeko bidea eman digu.

Itsasoan ere bi gauz aŕigaŕi soŕtu ditu: Urpejantzia eta Urpeontzia. Lenbizikoaren bidez gizon bat urpean ibili ta lanean egin dezake aldi luzean. Eta bigaŕenaren bidez ontzi osoa, bere gizon ta guzi, ordu osotan urpean ibili diteke.

Eta urgañean, lenbiziko ontzi txikietatik ia eŕia añako ontzitzaŕetara iritxi da, gauŕko egunean Ameriketara ere egun gutxietan, aste bete baño len, eramaten gaituztela.

BESTE AUŔERAPENAK

Egunetik egunera gizona auŕerapen beŕiak sumatzen ari da,

Txikikuskiñaren bidez, begi utsez ikusi ezin ditezken xomoŕtxo txiki-txikiak, garbi-garbi agertzen zaizkigu, beste biziera beŕi batzuek erakutsiaz.

Ainbeste zabaldu dan eta ainbeste erabiltzen dan Argazkintza edo Fotografia, dirudienez euskotaŕa zan Dageŕe'k soŕtua da.

Uŕutidazkiaren bidez guregandik oso uŕun dauden tokietara une berean idazkiak bialdu litezke.

Uŕutizkia oraindik ere aŕigaŕiagoa da, gure itzotsa, ari batzuen bidez, oso uŕutira eramanaz.

Bañan gauŕko eguneko auŕerapenik aundiena Arigabeko Uŕutizkia da. Onen bidez uŕutiko eŕietan itzegiten zaigun guzia, baita ere abesti, itzaldi, eresbatz eta beste ots guztiak, etxetik bertatik entzun genezake, bien bitaŕtean ari bat ere ez egonaŕen. Gauz aŕigaŕia!

KIROLAK

Euskotaŕ batentzat kirolik edo jolasik edeŕena pelota-kirola da. Bera jokatu diteke era askotara: eskuz, xarez, saskiz, palaz, luzeran, eŕebotean, iŕistadan (eŕemontean)...

Euskotaŕ guziok jolas au, gure-gurea eta edeŕ-edeŕa dalako maite beaŕ genduke.

Bañan beste kirol asko ere ba-dira eta ezagutuenetako bat ostiko-jolasa da. Amaika mutilek beste amaikaren auŕka jokatzen dute. Amaika oetatik bost dira auŕelariak, iru erdikoak, bi atzelariak eta bat atezaya.

Beste jolas atsegingaŕi bat mendi goituetara igotzea da. Soña asko sendotzen da ibilketa oek egiñaz. Mendigoizale izan zaitezte bada. Beste kirol askoren artean daude lasteŕkariak, igarilariak eta abar.

EDEŔTIAK

Gizona, berez, edeŕzale da. Jainkoak emana du gogo ori.

Aspaldi-aspalditik alaxen agertu du, eta Egipto'n, Geŕkeŕian eta Italia'n, batez ere, antziñako gauz eder aŕigaŕi asko oraindik ikusi ditezke.

Margoeŕtiak (Pinturak), Arantzeŕtiak (Eskulturak), Eleŕtiak (Literaturak), Irateŕtiak (Arkitekturak) eta Ereseŕtiak (Musikak), batez ere, gizonaren biotzak Ontasuna, Egia ta Edertasuna beti maite izan dituela garbi agertzen digute.

EUSKO-ERESIAK

Ez da izango ludi guzian euskotaŕa bezin eres-zaleagorik.

Jayo bezin laxteŕ bere ama asiko zayo abesti gozoen bat abesten:

Auŕa egizu lotxo bat
emango dizut goxo bat,

aitak bai eta amak bi
zeruko Jaunak amabi.

Edo beste abesti eder au:

Itxasoetan
laño dago
Bayona'ko
alderaño.
Nik zu zaitut
maiteago
txoriak bere
umeak baño.

Eguzkia jeikitzen asten da; umetxoa esna dago. Bere anai-aŕebak biltzen dute maite-maite egiñaz, eta abesten diote:

Binbili-bonbolo
sendo lo,
akeŕa Prantzia'n
ba'lego.
Akerak kanta,
idiak dantza,
auntzak
danboliña jo.

Umea asi da (dio Donosti Aba ereslari euskotaŕ ospetsuak); zortzi urte ditu; bere kidakoakin inguruan eskuetatik batuaz abesten du:

Makila oŕ eldu da
zakuŕa jotzera,

Makilak zakuŕa,
zakuŕak otsoa,
otsoak akeŕa,
akeŕak artoa,
aŕen!
Gure artotik
akeŕa ken,
aŕen!

Nork ipini ditzazke emen gure abestien edertasun guziak? Ezin.

Ene ume maiteak, ikasi itzazute euskel-abestiak. Berak dira zuen biotzaren samintasunak, zuen pozak, zuen atsegiñak, ondoen azaltzen dituztenak.

Ene umetxoak! Idaztitxo ontan ikasi dituzuten gauz onak gogoan aŕtu itzazute, eta etzazutela beñere aztu Jakintzak eta, batez ere, Zintzotasunak gizonari izenik onena ematen diotela.

AZKENA.

AŔKIBIDEA

	OŔIAK
Jaungoikoa	5
Xabieŕtxo	6
Iziaŕtxo	7
Garbitasuna.-Ikastolara	8
Ikastolako atean	9
Irakurtzea beaŕa da	10
Gizabidea	11
Gizona.-Giza-Soña	12
Soin-enboŕa	13
Soin-adaŕak.-Ikusmena	14
Entzumena	15
Usaimena	16
Gozamena	17
Ikumena	18
Gogoa	19
Jantzia	20
Janariak	21
Ogia. Ogirik ez da beñere bota beaŕ	22
Edariak	23
Iziaŕtxo'k biotz ona du	23
Esaera zaŕak	24
Eŕegea ta tximuak	25
Etxea	26
Kun-kun	27
Eŕia	28
Baseŕia. Nere etxea	29
Argia	30
Aŕgiña ta zurgiña	31
Alaitasuna.-Langintzak	32
Beste langintzak	33
Menastak. Mendiak	34
Abendak.-Azia	36
Zuaitza	37
Kabiak.	38
Enara.-Ume eŕukitsua	39
Artzaya eta ardiak	40
Ura.-Uraren beaŕa	42
Zakuŕa eta aragipuska	43
Ura zer eratan agertzen zaigun	44
Egaztiak	45
Esaera zaŕak	46
Urezko aŕautzak egiten zituen oloa	46
Aŕayak	47
Etxeko abere ta piztiak	48
Txitxaŕa eta txinguŕia	49
Erleak	53
Bi goldeak	53
Mutil zintzoa	54
Ez da asaŕetu beaŕ	55
Abereen kaŕaxi ta otsak	55
Adizkide bi eta artza	56
Lorea	58
Txori gaxoa	59
Mutil ona ta mutil gaiztoa	59
Sugea eta nekazaria	60
Batuketa	62
Kenduketa.-Ludia	63
Udabeŕia	64
Basoa.-Udara	66
Egunsentiko pozak	68
Igari egite	69
Udazkena.-Uzta biltzea	70
Negua	72
Eguzkia	74
Egunsentia	75
Gizonaren bizia	76
Ilunabaŕa	77
Ortzea edo zerua	78
Ilargia	80
Zuaitzai ez kalterik egin	81
Eguraldi ona	82
Eguraldi txaŕa	83
Ekaitza	84
Eŕekayak	85
Buŕnia	86
Aizkora eta kirtena	87
Garia	89
Aizea	90
Eluŕa	91
Izotza	92
Itsasoa	93
Ondaŕtzan	94
Aztuntasuna	96
Belea eta sugea	97
Izkuntzak.-Euskaleria	98
Euskaleŕiaren edertasuna	99
Euskal-eresia	101
Alkartasuna indaŕa da.	102
Lantegiak eta Olak	103
Sumendiak	104
Idazpena	105
Idaztia	106
Ludiaren zatiak	107
Elkano	109
Guziok lan egin beaŕ degu	110
Izadiaren iru zatiak	111
Abeldia	113
Abeldia, Bulaŕdunak.	114
Legoya zaŕez iltzen	115
Abeldia, Bulaŕdunak (Jaŕaipena)	117
Txoaŕea eta erbia	118
Abeldia, Bulaŕdunak (Jaŕaipena)	120
Egaztiak.	121
Txantxangoŕia	122
Naŕastariak.-Ur-luŕtaŕak	123
Aŕayak.-Aŕanoa eta Azeria	124
Abere ezuŕgabeak	125
Abel-landareak.-Soin-berak	126
Zomoŕtxoak (Mikrobiyoak).	127
Landaredia	127
Azeria eta matsak	128
Meadia	130
Nekazaritza.-Ekintza.	131
Salerosketa	132
Nola ibiltzen geran	133
Beste auŕerapenak	135
Kirolak.	136
Edeŕtiak.-Eusko-Eresiak	137

TOLOSA'N

LOPEZ'TAR E.'REN ETXEAN