Euskal Artearen historia (I): Historiaurretik erromanikora/Erromatarren etorrera

by Juan Plazaola

←Lehen arte abstraktoa

Euskal Artearen historia (I): Historiaurretik erromanikora Juan Plazaola Erromatarren etorrera

Frankoen eta Bisigodoen artean→

Euskal Herri Enblematikoa bilduma (Etor-Ostoa)

Testuingurua

Erromatarrak gure herrian

Erromatarrak Iberiar penin­tsulan k. a. III. mendean sartuak ziren dagoeneko gerra punikoak zirela-eta. Hurrengo hamar­kadetan Hispaniako lurraldeak har­tze hau areago­tzen joan zen eta I.go menderako Ebro erdialdeko sakanera eta Baskoniara iri­tsi zen, modu bizian iri­tsi ere, Sertorio eta Ponpeioren arteko gerratea zela eta. “Ebro iparraldeko” herriei buruz an­tzinako geografoek, besteak beste, Estrabon, Pomponio Mela, Plinio eta Claudio Ptolomeok eta Tito Livio, Salustio eta Julio Zesar historialariak, eta Silio Itálico poetak esaten digunetik atera dadaiteke, Ebro ibarretik barrena edo Zeltiberia zehar­katuz, erromatar legioak Baskonia aldera hurbildu zirenean, herri bat aur­kitu zutela lau tributan banaturik, Autrigoiak, Karistioak, Barduloak eta Baskoiak izenez ezagutuak; gure aroa baino lehenagoko az­ken milurtekoan zehar Penin­tsulan sartuz joan ziren indoeuropar hiz­kun­tzako jendeak ekarritako eragina baldin bazuten ere, berauen sustraiak guztiz definigarriak zirela.

Bilakaera baten faseak

Euskal Herrian erromatarren sarrerako lehen fasea ekialdetik eta hegoaldetik gertatu zen, K. a. II. mendeko lehen bi hamar­kadetan. Sempronio Graco, Ziteriorreko Gobernari (K.a. 180. urtean) izendatu zutelarik, lurraldea baketuz igo zen Betikatik Zeltikara, Baskoniako mugera iri­tsi eta Gracchurris (Alfaro) sortu zuen, beranduago –inperio garaian– Baskoiekin bat egingo zuen hiria.

Bigarren fasea, Euskal Herriaren uren banalerroaren hegoaldetik eman zen, Hispania Ziteriorrean Sertorio eta Ponpeioren arteko kanpaina militar batean, K. a. 76‑72ren artean, Kantauri aldeko iparralderantz erromatarren balioen lehen foku hedapena sortu zelarik. Arerioen gudarosteari eusteko muga koka­tzeko, Ebro ibarreko bere erasoaldian, Sertoriok itunak sinatu zituen tribu ba­tzuekin eta aurre egin zien beste ba­tzuei; Baskoien lurraldea zehar­katu zuen eta Beroiak eta Autrigoiak eraso zituen. Ponpeiok berriz, 76‑75eko negua Pirinioak eta Ebro artean pasa zuen Sertorioren joan etorriak zain­tzen; hurrengo urtean bere kuartela baskoien lurraldean kokatu eta Ponpaelo sortu zuen, lehendik existitzen zuen oppidum baten gainean; garrantzi estrategia zuen, Pirinioetako igarobidea ziurta­tzen bai­tzuen.

Hirugarren fasea Akitanian gertatu zen, K. a. 56an, P. Craso, Zesarren ordez­koak hegoaldeko Galiarren eskualde hura menpera­tzeko zenbait kanpaina hasi zituenean, bertan Augustoren aldira arte erreboltarien gotorlekuei eu­tsi egin zi­tzaien, Baskonia Iparraldean, K. a. 27‑26 ean, Mesala Corbinoren esku-har­tzea eraginez eta baita gerora Augusto beraren etorrera ere, K. a. 26‑24an, atzerapenik gabe Kantabriar gerrateak hasteko.

Hiru aldi hauek erromatarren sarrerako fasetzat hartu behar dira. Baina bistakoa da, gure aroaren lehen mendeetan Erromatarren Inperioaren historiako gorabeherek badutela eraginik Erromak harturiko lurraldeetan, eta aldaketak ematen dira beren aztarnategietan eta horren ondorioz baita zenbatekoan, izaeran eta gure ar­keologiari eragingo dieten datuen kalitatean ere.

Eraikun­tzak eta komunikabideak

Erromatarren garaiko aztarna ar­keologikoek diotenez, Augustoren Inperioaz geroztik, flabiar dinastiaz geroztik batez ere, Erromak bereganaturiko lurren balio geoestrategiko eta ekonomikoaren ezaguera har­tzen duela eta Hispania Iparraldean kokatu eta bertatik giza baliabideak zein material baliabideak atera­tzea erabaki­ zuela. Horrela adierazten zaigu kostaldeko zenbait herrik, Galiarekin Erromak izango zituen salerosketako ainguratoki gisa, izan zuen eginkizunaren garran­tzia: Flavióbriga (Castro Urdiales), Foruan Gernikako itsasadarra, eta Bidasoako estuarioa (Oiasso), Biz­kaiko Somorrostro eta Gipuz­koako Arditurri, bertako mea­tzeei irteera emanez.

Historialarien ida­tziak irakurriz eta ar­keologia aztarnak begiratuz ondorio honetara iristen gara berehala, alegia, eraso­tzaileen presio militar eta politikoei gogor egin gabe, Baskoniak erraz eman zuela amore, zati batean bederen, uren banalerroaren marraz az­pialdeko hegoalde eta sortaldean, gainerako hispainiar^[1] geografian oso garatua zegoen erromanizazio ibilbidearekin elkartuz. Sortaldetik K. a. II. mendearen ondoren, erromatarren baimenarekin –eta senatugin­tzako baskoien lagun­tzaren sari modura seguruenik– Baskoien mugi­tze bat gertatu zen Suessetarren lurraldeetan barrena Jazetaniaren hegoaldean, gaur egun Bortzi­riak deritzon eskualdea, eungo toponimiak adierazten digunez.

Okupaturiko lurraldea kanpokoarekin lo­tzeko eta tropen eta beste edozein ondasunen ibilbidea errazteko, komunikazio-bideak sortuz joan ziren, eta bereziki Asturica Augusta (Astorga) Burdigalarekin (Bordele) iparraldetik eta Tarracorekin (Tarragona) sortaldetik elkartuko zituen gal­tzadak eraiki ziren.^[2]

Nafarroako hegoaldean, Pompaeloz gainera, beste hirigune hauek kokatu ziren: Veleira/Iruña, Gasteiztik gertu, Andelos (Andion), Kara (Santakara), Irunberri (Lumbier) eta Cascantum (Cascante); aipatu ere egin gabe, besteak beste, Olite (harresidun hiria) eta Santa Cris-eko (Eslaba) kokalekuak, zeinaren aztarnategitik kapitelak, harroinak eta zutabeen fusteak, eta beste monumentuz­ko zenbait aztarna atera diren; oraindik beren kokalekuak identifikatu ez diren ida­tziz­ko iturrietatik jasotako beste hiri eta oppidak gogora­tu gabe.^[3]

Eskuartean darabilgun gai honetarako garran­tzi handia izan zuten beste etxondo eta hiribil­duak ere izan ziren, hiriburu eta udalerriez gain, ar­keologoen lanak argitara atera­tzen dituenak, esaterako, Cabriana, Ledea, Faltzes eta abar.

Beranduagoan (III. eta IV. mendeetan) Iparraldean erromatar gudamutil taldea sortuko da Lapurdum‑en (Baiona).

Hiribilduen artean ba­tzuk (Faltzes, Funes, Villafranca eta Arellano) nekazarien ustiategi handiak izan ziren, gainerako etxondo edo hiribildu txikiagoen­tzat erakarguneak.

Erromatarren eraikun­tza guztiak salerosketa harremanak erraztu ziz­kieten gal­tzada ala bigarren mailako auzo-bideetatik elkartuz joan ziren.^[4] “Batetik, lekurik txikienetakoak beren emai­tzak truka­tzera hiribildu handietara joaten ziren eta, hauek berriz, era berean, hirietara bilduko ziren komunikazio-bideetan zehar”.^[5]

Gogora dezagun ar­keologoen datuak lekuko ditugula, ez soilik Biz­kaiko Forua, Aloria, Lekeitio eta abarretan, baita Araban ere, Iruña, Atxa, eta abarretan izan baitziren metalgintzako lantegiak, eta zenbait aztarnategietan burdin zatiak azaldu dira eraikun­tzetarako nahiz eguneroko bizi­tzarako beharrez­ko ziren objektuak lan­tzen zituzten lekuetan.^[6]

Erromanizazioa: eragile geografiakoak eta kultur eragileak

Historialariak, erromanizazioak ekimen transkultura­tzailean, Baskonian, gainerako Penin­tsulan izan zuen bizitasuna ez izatearen eta euskal eskualde guztietan sakontasun bera ez iristearen auziak eztabaida-iturri dira.

Ekimen hau ez zen hasi K. a. I. mendearen bigarren erdira arte. Hegoaldeko eskualdean, hain zuzen ere, “ager Vasconum”-ak Leiretik, Irunberri, Iruñea eta Arakil pasa eta Arabako lautadan sar­tzen den marratik hegoaldera baizik ez zuen jardun. Penin­tsulako herrietatik, Erromak bere gudarosterako soldadu lagun­tzaileak atera zituen, eta euskal tribuetatik Barduloen delako cohorte fiel hura atera zen, militar agiriek eta hilarrietako ida­tziek diotenez^[7].

Kronologia

Ager populazioaren kronologiari buruz, esan dezakegu, aztarnategian zeltiberiarren aztarna argiak eta errepublika aldiari dagoz­kionak gu­txi ba­tzuk baldin badira ere, gehien­tsuenak (hauetatik guztietatik erdiak baino gehiago) K.a. mendearen erdi aldetik K. o. II. mendearen az­kenera arte har­tzen duen kronologia dutela.

Inperiopeko aldia askoz adieraz­pide gu­txiagokoa da; Nafarroan, bederen, ez da aldi horretako zor­tzi aztarnategi besterik. Populazioan jai­tsiera nabarmen bat gertatua izango zen K. o. IV. eta V. mende bitartean, inperioko dinastiaren ezegonkortasun-arazoengatik eta fran­koek nahiz alemanek buruturiko razziak zirela-eta hain eztabaidatua zen krisiak Inperio (235‑268) osoari eragin ziolako. Gerora, bagauda izeneko gertakaria izan zen ezegonkortasun-giroa eragin zuena.

Historialariak normalean ados daude, Baskoniako bi eskualdeen arteko desberdintasun geografiko eta ekonomikoa erabaki­tzailea izateaz gainera, banaketa espiritualaren puntu bat ere izan zela, Erromako kultura baskoien lurralde osoan era berdinean ez sar­tzearen arrazoia hau izango zelarik. Agian, desberdin­tze honetan eragina izango zuten giro geografiaren ezaugarrietan, hainbat gertaera pila­tzeak: orografia malkar­tsua, klima oso gogorra eta abar. Baskonia iparraldean erromatarren zabalkunderako benetako eragoz­pen izan ziren.^[8]

Dena den ezin esan daiteke saltus vas­conumeko lurrek erromatarren­tzat garran­tzirik izan ez zutenik, alde hauetara, Arditurri eta Somorrostroko meha­tzeen bila etorri bai­tziren eta esan dugun moduan, mineralen eralda­tzeko eta gazigin­tzako lantegiak ere izan bai­tziren –Getari eta Lapurdi– Kantauriko zerrenda guztian. Ezin ahaztuko ditugu kostaldeko kastroak, Ebro eta Dueroko kulturarekin elkartuko zuen salerosketa-sarea, Tarraco‑Oiasso eta Pisoraca‑Flaviobriga bideek trazaturiko ibilbideak zituztenak, nahiz eta badirudien erromatarren aurreko bizimodu tradizionaletan ez zutela aldaketa handiegirik eragin delako lotura horiek.

Eran­tsi dezagun, itsaspeko ar­keologia berrienak eta Gipuz­koako portuetako az­ken aur­kikun­tzek azal­tzen dutenaren arabera K. o. I.go mendetik aurrera euskal kostaldeko erromanizazioan via marisek izan zuen garran­tzia. Via maris honek lehen mailako garran­tzia izango zuen, kultur eta giza baliabideei sarbidea emateko Erromak gure lurraldearekin izandako lehenengo harreman-une haietan. Kabotajeko nabigazioa erabiliko zuten material-osagaiak garraia­tzeko, hala nola, meha­tze eta harrobietako materialak, nekazari­tza eta abel­tzain­tzako ekoizpenak eta itsasoko baliabideak. Halaber, kultur korronteen iragaiteko. Gogora di­tzagun kostaldeko kokaleku nagusiek zuten posizio estrategikoa, hasi Asunetik eta Bidasoa bitartean: Santoña, Flaviobriga, Bermeo, Portuondo, Forua, Lekeitio, Getaria, Zarautz, Donostia, Oiasso.^[9]

Bi herri, bi kultura

Dena den, Lacarra historialariari ere ez zaio arrazoirik falta inperioko garaia bitartean Erromatarrez okupaturiko Baskonian bi herri eta bi kultura elkarrekin bizi zirela dioenean: bata, arro­tza, kanpokoa, erromatarren zibilizazioaren fintasuna berekin zeramakiena; bestea, berriz, berrikun­tza hauekiko iragangai­tza, hiz­kun­tzaren eta egitura ekonomikoaren hesiez bereizia dena.^[10]

Beste ingurigiro bat Euskal Herrian

Erromatarren hiriak eta beren hirigin­tza

Erromatarren garaiko Euskal Herriko artearen historian ezer ezin esan dezakegu euskaldun dei diezaiokegun ar­kitektura eta hirigin­tza bati buruz, zeren eta erromatarren jatorriz­ko ar­kitekturaren lekuko dira gelditu zaiz­kigun hirigune aurriak, horien azpian bertakoen geruza ia erabat ez­kutaturik egongo delakoan.

Historia horrek dakiena labur­tzetik hasi behar­ko luke, hau da, eraso­tzaileek eraiki zituzten hiriez eta beren antolakun­tzez. Delako poleis horiek zenbat ziren jakitea bada zerbait. Berrien arabera, Plinio eta C.Ptolomeok emaniko zenbakien artean bada desberdintasunik, Karistioen lurraldean hiru hiri baziren, Barduloen artean zor­tzi bizi ziren, eta Baskoien artean, hamasei. Beroien lurraldean kokaturikoak sartuz gero 36ra iri­tsiko lirateke. Horrez gainera, ezer gu­txi dakigu delako hirigune horien hirigin­tzari buruz, gainerako erromatarren ereduen aurrean kontrajarrita bereizgarri izan zitez­keenei buruz.

Kasik civitates horiek guztiak, nahiz gehien axola zaiz­kigun villae‑ak, gaur egun Nafarroa den lurraldean daude eta zeha­tzago esanda ager vascorum aldean. Bistakoak diren arrazoiengatik, alderdi hau erromanizatu zen lehenik, eguraldia eta zituen baldin­tza geomorfologikoengatik, gizonaren kokamenerako eta erromatarren laboran­tzarako nahiz bide sare garran­tziz­ko bat eraiki­tzeko egokiena bera bai­tzen.

Horregatik, eskualde horretan, hirigune-aztarnategi ugari izanik ere, hirigin­tzako kokapenari buruz­ko jakingarri askorik ez da azaldu, zeren eta egungo herrietan, hedaduraz bederen, ezin baitira agin miaketa ar­keologiak.

Hainbat garaitan eta hainbat arrazoirengatik harresiz inguraturiko herriak dira gehienetan eta ez beti babes-helburuagatik, baita elkartearen izen onagatik ere. Indusketa kontu hauek bukatzeko, esan dezagun Nafarroako lurraldeetan Pompaelo, Karaeta Andelos eta Gipuz­koan Irungo hiriak 12 eta 18 hektarea bitarteko hedadura izan zezaketela eta kasu bakoi­tzean lurraldearen topografiari ego­kituriko egitasmo ortogonal bati eran­tzuten ziola.

Hirien planoak azaleratu dituzte indusketa ar­keologiakoek:

• Pompaelon K.o. I.go mendeko Macellum edo azoka herrikoia az­pimarratu behar da, enparan­tza irudikatu behar den tokia, kardo eta decumanus maximus artean zegoen bideguru­tzean kokaturikoa.^[11]
• Caran indusketak lagundu du decumanus maximusa aur­ki­tzen, lauzadura onez eta errekak zeharkatzeko ohiko harpausoak dituena.
• Andelosen, decumanus maximusez gain –haren inguruan kokatu izan zen hiria–, Inperioko hiri erromatarren antolaketa orokorrari eran­tzuten dien egitura eta antolamendua duten hainbat kale ezagutu dira. Gal­tzada nagusi honen luzerak hiriaren bi sarrerak edo irteerak erakusten ditu.

Ar­keologiak, probin­tzietako hiri hauetan eskuraturiko arrastorik nabarmenenak, Erroman bertan bezalaxe, herrigin­tzako lanei dagoz­kienak direla ere erakusten du: azoka, bainuetxe, uren hornikun­tza eta beste eraikun­tza.

• Horrela bada, ikusgarria da Andelosen aur­kituriko mul­tzoa: presa, ur-depositua, ubidea, castellum aquaea, ninfeoak eta bainuetxe herrikoiak.
• Irunen, Santiago kalearen az­piko aur­kikun­tza berriek, luzeran 600 m eta zabaleran 300‑400 m dituen kokaleku batean, 15‑20 bat hektareatako zabalera bat estaliz, portua eta beste eraikun­tzak nabarmendu dituzte.

Iruña

Iruña da Arabako erromatar kokalekurik garran­tziz­koena. Gasteiztik hamaika kilometrotara dago, Zadorra ibaiaren adar batez inguratua. Claudio Ptolomeok bere Geogrephica‑n aipa­tzen duen an­tzinako Veleia da.

Hainbat mendetan okupaturiko leku honetan ar­keologiak, erromatarren aurreko bere historiaren hainbat aldiri dagozkien zenbait okupazio maila aur­kitu ditu.

Bron­tze Aroko eta Burdin Aroko beste bi maila sakonagokoen gaineko hirugarren aztarnategi bategatik gerta­tzen da gaur egun gure Herrian ezaguna, gure ar­keologoen artean erromatarren oppidumaren ezaugarriak dituen adibide garbia.

Kilometro eta erdi duen bere ingurune ikusgarri baten barruan, ostilamenduz­ko eta apaingarri per­tsonaleko objektu ugari atera da lurpetik, gaur egun Arabako Ar­keologia Museoan ikusgai direnak eta Inperio batean gotortu zuten lehen civitas izan zitekeen honek, halako harresi­tzarra izanagatik, biztanleria militarra baino gehiago biztanleria herritar arrunta izan zuelako ustea da nagusi. Gauza jakina da, K. o. III. mendean aldakortasun sozial eta ekonomikoagatik hirigune guztiak gotor­tzeko garapen-politika eman zela Inperio osoan.

Veleiako harresia K. o. III. mende bukaeran edo IV.aren hasieran, ongi uztarturiko harlandu handi eta berrerabilitako materialez eraikia izan behar zuen, gu­txi gorabehera luzeran 450 m-ra eta altueran 8 m-ra erraz iri­ts litekeena.

Ar­keologiako datuek ez dute behar besteko oi­narria ematen hiriaren plano zeha­tzari buruz­ko informazioa eduki­tzeko, nahiz eta baiezta daitekeen fun­tsean kokamen ortogonala zuela. Hiriaren birpopula­tzeak IV. eta V. mendeetan ingurunearen murriztea eta aurreko eraikinen eraistea ekarri zuen, eta handik ateratako materiala harresiaren zati ba­tzuk osa­tzeko erabili ziren.^[12]

Iruñako oppidumak harresiaz gainera, ar­kitektura mul­tzoak badu Astorgatik Bordelerako gal­tzadan kokaturiko hirigune nagusi horren garapen artistikoaren berri ematen duen eraikun­tza eta edergarritako zenbait osagai:

• kono ebaki baten formaz­ko kapitel txiki bat arrabaz apaindua;
• zenbait etxebizi­tza janzteko erabil­tzen ziren zolen errematerako marmol moldurak;
• apaindutako ala margoturiko adreilu puskak, eta abar.

Inperioko probin­tzietako arte erromatarraren historialariek lan esparru zabala dute, bai hirietako kokalekuetakoa, bai ager vascorumen aur­kituz joan diren nekazal herri ugarietakoa. Baina, bertako biztanleriaren espiritu sor­tzailea miatu nahi lukeen iker­tzaile batek lanerako zein oinarri eskain dezake, Nafarroa hegoal­deko eta erdialdeko ar­keologia ikusmirak eskain­tzen duen nahasmena kontutan harturik, lehendik bertakoen, indoeuroparren eta zeltiberiarren kultur pilaketak direla-eta?

Mosaikoak

Hirietako mosaikoak

Euskal lurrean erromatarren eraikun­tzako eta etxebizi­tzetako lehen gaia harria zen, hareharria edo kareharria. Egurrak, sabaietako armazoia egiteko balio zuen. Zoruak mosaikoz estal­tzen zituzten –hauetako asko aur­kitu zituzten, eta aur­kitu gabe askoz gehiago geratu dira– eta hormak marmolez janzten zituzten edo sarriagotan baita iztuku margotuez ere, Andelos, Kara, Pompaelo eta beste hiri askotan jakin ahal izan den bezala.

Cascante

Cascanten –zelten hirian, gerora baskonizatua izan zenean– aur­kituriko aztarnek, gaur egun Nafarroako Museoan daudenak, herrian erromatarrak egon zireneko lekukorik zaharrenak dira, K. a. 70‑50. urtekoak, beharbada. Horma paraleloen bidez mugaturiko hiru gela dira, harlandu handiez eraikitako horma baten elkarzutak; mendi­txoaren pean kokaturik zeuden etxe hauek, aldapari eusteko balio zuen horma zen hau.

Zoru Hexagonalak

Geletan zola mosaikodun bat aur­kitu da opus signinumekoa txuri bel­tzeko marraz­kiduna, apaingarri soilak: geletako batean 10‑12 mm-ko teselek hexagono ebaki­tzaileak diseinatuz, eta erronbo erregular marrak sor­tzen dituzte; bestean berriz, erroseta eskematiko baten itxura duen marraz­ki ttipi bat osa­tzen dute.^[13]

Kara

Kara hiria, egungo Santakara, garran­tziz­koaren zenbait ar­kitekturaz­ko aztarna ezagu­tzen zen 1969.az geroztik. Ondorengo miaketa batean (1974‑1975) I.go Burdin Aroa eta K. o. I.go mende arteko kronologia segida bat agertu zen. 1994. ean berriz, ibilbideren baten osagaiak izaniko harlandu ugari. Decumanus zolatu baten zati bat ere azaldu da, harri losa handiz zorua emana eta beronen ondoan solairu angeluzuzen ala karratuko etxe hondarrak.

Orokorrean gu­txi dira artelanez­koak bezala jo daitez­keen eraikin osagaiak: oinarriren bat, Augustoren garaiko lantegi italikoetatik ateratakoen an­tza duen zenbait kapitel korintio, lanketa ederrekoak. Zori­txarrez, gelak zoruan zituzten teselak ez dira kon­tserbatu.

Pompaelo

Pompaelon, bere izena eman zion jeneral erromatarrak ezarritako gotorlekuan XIX. mendeaz geroztik eginiko indusketetan, erromatarrak iri­tsi baino lehenago bertakoen oppiduma zenaren arrastoak azaldu dira. Indusketak, Ar­tzapez­pikutegi inguruan eta beste toki estrategikoetan burutu ziren; hain zuzen ere, az­ken urte hauetan zaharberri­tze lanak direla-eta katedralean bertan gauzatu direnetan. Estratigrafiako segida I.go Burdin Aro eta K. o. V. mende artean koka­tzen da.

Harresiko mosaikoa

Lehen erromatar aldi hartatik, K. a. I. mendetik, ez da ia artistiko­tzat jo daitekeen aztarnarik geratu. Nafarroako Museora pasa dira harresiko mosaiko sonatua osa­tzen duten bi zatiak; tesela zuri bel­tzekoak, zati batean bi dorre eta bestean dorre bat eta ate bat dituen bloke handiz osaturiko harresi almenaduna adierazten dute. Ohiko gai hau, Hispania barruan nahiz kanpoan, dokumentazio asko duen gaia da; eta hiriaren enblema edo sinbolo­tzat hartua izan behar du.

Hipokanpoaren mosaikoa

Iruñeko zoruko bigarren mosaiko bat figuratiboa da; hipokanpo baten irudiarekin (mitologiako animalia) dago apaindua, gai hau ere oso landua dago bai erromatarren Espainian eta handik kanpo ere. Geometria eta lorez eginiko mosaiko zati ugari dago.^[14]

Teseo eta minotauroaren mosaikoa

Baina, an­tzinako Pompaelotik Nafarroako Museoak gorde­tzen duen bikainena Teseo eta minotauroa deritzon mosaikoa da. Seguruenik, K. o. II. mendeko zati txiki bat da, (1,05 x 1,60 m ) tesela beltz eta zuriak, beste margo okre, gris eta gorriz nahasian dituena.

Mitologiako gaia adierazten du, eta Plinio naturalistaren iri­tziz mosaikoen egileen­tzat gertakaririk gustukoena zen: Minotauroa eta greziar heroiaren arteko borroka. Dirudienez inperioko arteak nahiago zituen mitologiako heroien eszenak, jainko-jainkosenak baino. Irudiei dinamismo izugarri bat ematen jakin du artistak, gorpuz­keraren leialtasuna gordeaz, bi borrokalarien zangoak ahal den gehiena zabalaraziz. Greziar heroiak Minotauroari bere adar batetik hel­tzen dio eta eskuineko besoa jasota dauka, Perifetes erraldoiari kendu zion mazoa –gaur egun galdua du– eskuan zuela. Kretako labirintoa ere ager­tzen deneko zoru baten erdiko zatia da; eszena hau ingura­tzen duten zir­kuluen zati txiki bat ikusten da, zeren eta eskuineko aldean tesela bel­tzen ilera bikoi­tzaren bigarren zir­kulua eten egiten da eta angelu zuzena eginez eskuinetara jo­tzen du.

Andelos

Nafarroako Andion herria, an­tzina Andelos izanikoa, Mendigorriatik gertu eta Argaren eskuinaldean dagoena, 1941z geroztik behin eta berriz miatu da. Blas Taracenak opus signinum zoruak eta K. a. I.go mende eta K.o. IV. mende arteko beste hainbat material ezagutu zituen. Ondorengo behin eta berriz­ko indusketek lekuaren estratigrafiaz­ko garapena ezagu­tzen lagundu dute, I.go Burdin Arotik hasi eta K. o. II. menderaino heda­tzen den ur-bilketa eta gorde­tzearekin zerikusia duen az­piegitura garran­tziz­koa eraku­tsiz.

Bakoren garipenaren mosaikoa. 1986.ean mosaiko bat aur­kitu zen –gaur egun Nafarroako Museoan dago–, margo neutroz eginiko teselaz marraztua, gaur egun gurpila bat besterik ikusten ez zaion gurdi baten gainean Indiatik garaile itzul­tzen den mitologia­ko Bakoren garaipena adieraziz.

Bako txuri bel­tzeko landare-irudiz eta irudi geometri­koz inguratua dago, baina, bere irudiaren esku ez­kerra besterik ez da ageri, hau oso finki landua, erdiko beha­tzean eta erakuslean eraztunak eta cantharus bat uhaletik duela, bere ahalmen jainkotiarra adieraziz. Lagun duen beste irudi bati ez zaio burua besterik gera­tzen; gorputz biluziaren zati bat suma­tzen da klamide muturra airean mugituz.

Mitologiako kontaketaren arabera, gurdia bi panterek eramaten dute. Bati ia gorputz osoa ikusten zaio zehar­ka eta burua aurretik.

Piztien aurrean, Pan, ar­tzain bizimodu eta dionisiakoa duen greziar jainkoa al­txa­tzen da. Ahuntz-hankak eta gorpu­tzaren az­pialdea larruz estalia eta biz­karra biluzik ageri zaio. Bere kopetatik bi adar luze eta zorrotz irteten dira eta eskuineko eskuz zigor indar­tsu bat astin­tzen du panterak zirikatuz. Bigarren mailan Bakante baten irudi zati bat ikus daiteke eta eskuineko goiko zatian musivarius‑aren izenpea denaren hiz­ki ba­tzuk. Eszena osoa, kordoiez eta huntz hostoak darama­tzan erroleoz­ko mendel batez inguratua dago. Angeluak kraterraz okupatuak daude.

M Anjeles Mezquirizen ustez, tradizioko helinistikoko mosaiko bat dugu hau, zalan­tzarik gabe, gustu erromatarrean burutua dagoen arren. Sala triklinar bat zen zoladura, oha­tzeak jar­tzeko, U egiturako zuri-bel­tzez­ko gune batean. Mosaikoaren az­piko geruzan aur­kituriko ar­keologia aztarnek, K. o. I.go mendean burutu zeneko data jar­tzeko agiriak eman diz­kigu”.^[15]

Erromatarren hiribilduetako mosaikoak

Hiriguneen aztarnetatik populazio nekazaria deritzonera joanez gero, arte historialaria harri­tzen duen lehenengo gauza da hainbeste eta hain desberdinak diren kokaleku erromatarren aur­ki­kuntza. Gaur egungo Nafarroan soilik 250 kokaleku nabarmendu dira eta ugaritasun honek eraman ditu ar­keologoak tipologia bat finka­tzera.^[16] Guk, gure aldetik, erakusketa hau laburtu egingo dugu hiribilduetan aur­kiturikoetan baino ez baikara oinarrituko.

Kabriana

Arabako lurraldean izan ziren erromatar herri hauetan ezagunena, zalan­tzarik gabe, Kabrianakoa da, gaur egun Komunion deri­tzonaren inguruan. Miranda de Ebro iparraldean, 3 km‑tara, dago kokatua aztarnategia. Litekeena da, Asturika‑Burdigala ibilbideko bizitegia, iturri latinoek adierazten duten Deobriga han izatea. Aurriak, XVIII. mendean azaldu baziren ere, indusketak XIX. mendean gauzatu ziren eta nahikoa terra sigillata eta zeramika arrunt eta beiraz­ko on­tziren bat ere aur­kitu zen. Duela gutxi, 1970‑1972 artean, berriro hasi ziren indusketak eta bere emai­tzak, K. o. I.go eta II.go mendeetan hiribildua bizirik izan zeneko arrastoak ekarri zituen, gerora sute batek errea izan zela eta III eta IV. mendeetan berriro eskuratuak.

Mosaikoetako marraz­kiak

Bere zoladurak mosaiko ederrez apainduak egonak ziren eta Loren­tzo del Prestamero akademikoak XVIII. mendean ikusi eta deskribatuak izan ziren, eta marraztu, data jarri eta sinatu, berriz, Aranberriko Balentinek egin zuen 1794. urtean. Marraz­ki hauek, Madrileko Historia Akademian daude jasorik gaur egun. Orain­tsu, J. C. Elorzak burutu zituen indusketa kanpinetan zoladura horietako bi puska aur­kitu ziren, bietako bat oso zahartua. Baina, delako mosaiko horien ezagupenik handiena Historiako Akademian jasorik diren marraz­kiei esker dugu. Berauetan azal­tzen denez zor­tzi mosaiko bederen opus tessellatum‑ez­koak ziren, txuri bel­tzezkoak, gehienetan motibo geometrikoak eta landareki eskematizatuez ager­tzen direnak, hala nola, piñaburu, greka, Diana ehiztariaren irudi bat eta lau urtaroen adieraz­penak.^[17]

Mosaikoen oso deskribapen zeha­tza, beren aur­ki­tzaile Prestamerok egin eta 1802.ean Historia eta Geografia Hiztegiak argitaratu zuena transkriba­tzeak merezi du: “Mosaikoen artean, gorputz erdirainoko lau emakumeek urtaro bakoi­tzari dagokion ezaugarriez, adierazten dituzten lau urtaroak, eta bi grifo dituena nabarmen­tzen da, dena gustu hobereneko grekaz apainduriko sei karratuetan banatuak daude eta zoladura guztian grazi ederrean guru­tzatuak. Harri­txoz egini­ko mosaiko honen osagaiak marmol beltz, berde eta zuriak eta buztin egosiz­ko beste gorri eta horiak ziren. Beste zoladurak, er­tzetatik doazen grekaz gainera, erdi erdian Diana ehiztariaren irudiarekin karratu handi bat zuen, ar­kua ez­kerreko eskuan eta eskuineko sorbaldaren gainean geziz beteriko kar­kaj‑atik gezi bat eskuineko eskuaz hartuaz.

Jainkosaren soineko zati bat, atze aldean geratua, kristal­txo urdin eta berdez­koa zen; oinetakoak berriz, aurrealdean zin­tzilik zuen korapilo seguruz, berna gainean lo­tzen zen sandalia an­tzeko bota ala gal­tzerdia zirudien. Jainkosaren atzetik oreina, galgan edo uhaletik arrastan lurretik zuela...”.^[18] Cea Bermudez mosaiko hauetaz eta Prestameroren txostenaz mintzo da eta berriro ere bere Sumario de las antigüedades romanas que hay en España... (1832) delakoan deskriba­tzen du.

Nafarroako mosaikoak

Erromatarren mosaikorik gehienak eta hobekien zainduenak Nafarroan aur­ki di­tzakegu. Hauetako ba­tzuk, gerora eginiko eraikuntzez tapaturik daudenak, gehienetan errepublikar garaikoak dira. Miaketek gaur egun ez digute soilik eraikun­tzen forma eta antolaketa ezagutarazten, baita beren langin­tza eta egunerokotasunari buruz­ko hainbat xehetasun ere: ardoa noiz eta nola egin eta aleak noiz eta nola bil­tzen zituzten, besteak beste.

Ledea

Ledeako mosaikoak

Ledea hiribilduko lehen aldiko mosaikoak Goi‑Inperio aldiari dagoz­kionak dira. Irunberriko arroilaren aurrez aurre kokaturiko benetako pen­tzea den hiribildu aberats eta garran­tziz­ko honetatik, zeramika klasiko, metalez­ko eta beiraz­ko ostilamendu ugari atera da lurpetik. Peristiloko zoladurak eta gela dotoreak, Lacioren hirietan sarritan ematen ziren edergarri gaiak erakusten zituzten mosaiko eder eta erromatarren jatorrikoez estal­tzen ziren. Aldi askotakoak daude, II. mendetik IV. erakoak. Gai geometri­ko ak, askotariko margo ugariak gailen­tzen dira: hedeak, erronboak, izarrak, hexagonoak, zir­kulu ebaki­tzaileak, esbastikak, xake-itxurakoak..., eta Blas Taracenaren^[19] lehen txostenen ondoren, xehetasun osoz deskribatu ditu egiturei eta teknikei buruz M A. Mezquirizek.^[20]

Irudien konposaketak ez dira falta, nahiz eta oso zahartuak izan, Bakoren garaipenaren moduko mitologiako jazoera den honetan, Andionen aur­kiturikoan ez bezala, ikusten dena baino gehiago asmatu behar da. Bakoren mitoa ezagu­tzen duenak, panterek tiraka daramaten gurdiaren irudikapena egin dezake, hauetako baten atzealdeko zati bat besterik ez baita ikusten. Eszenaren erdiko zatia galdua dago eta aurrealdean zaldi, satiro eta bakante baten hanka muturrak ezagu­tzea lor daiteke. Eszena, goiko eta beheko aldetan saskigintzako bi zerrendez mugatua dago, irudi geometri­kodunak eta hauek guztiak kordoi batez inguratuak. Erdiko eszenaren eta zerrenda zabalenaren margoak, gorria, horia eta bel­tza dira.

Ramalete

Tuterako Ramalete hiribildutik datoz gaur egun Nafarroako Museoan jasorik dauden hainbat mosaiko. Berebiziko etxalde honeta­ko jaunak zoladuraz­ko zenbait gela eta IV. mendekoa izan daitekeen hipokaustoz beroturiko ur-berotegi bat zeukan. Zoladurako mosaiko horietan lore uztaiak eta an­tzeko gaiak ugari dira, baita izurde baten irudi estilizatua ere.

Dulcitiusen mosaikoa

Duzituseko mosaikoak

Etxalde garran­tziz­ko honen zoladura estal­tzen duten mosaikoen artean 8. zenbakiko gelak berebiziko arreta merezi du, baskoien lurraldean gaur egun arte aur­kitu direnetan handienetakoa delako. Oktogonala da, gelaren egiturari egokiturikoa zalan­tzarik gabe. Arda­tza 7,35 mm‑koa da eta 8 x 10 mm‑ko tesela txuri bel­tzez eta baita 8 mm‑ko beste margo ugarikoez ere (grisa, gorria, okrea, berde eta horia) dago eraikia. Honi, IV. mendea baino haran­tzago ez doan an­tzinatasuna ematen zaio.

Angelu bakoi­tzean ikusten diren landareetatik jaio­tzen diren erroleo landarekiek ixten dute konposaketa. Ingurune horren barruan guru­tza­tzen diren hosto berde eta gorriz­ko lore uztai batez osaturiko biribil handi bat dago, erdian domina­tzar bat beste zor­tzi txikiagoak inguruan dituela. Erdiko domina­tzarrak ehiztari zaldun bat –etxaldeko nagusia ziur asko– adierazten du, orein eme bati gezi bat sartu dion unean besoa garaile jasoz. Zaldun buruaren bi aldetan banaturiko ida­tzi batek gorde digu bere izena: DULCITIUS.

Ehiza-kinkan dominusa adieraz­pen modu hau etxaldeko nagusiaren aginpide eta handitasunaren berri emateko izaten zen, batasun itxi bat izateko joera zuena, bai ekonomian, gizartean, legedietan, erlijioan eta bestetan.^[21] Estilistikari dagokionez, Ekialde hurbileko eragina izan zezaketela esan izan da. Dena dela, paisaia, klasiko eta ilusionista izaeratik aparte dago, zuhaitz eta landare eskema soilak ditu eta artistaren maisutasuna eta arrakasta gauzatu da, eszenaren bizitasun izugarria profilez eta siluetaz adierazten jakitean.

Kantharosen mosaikoa

Etxalde beraren, (5 znb.) beste bizitoki bateko zoladura, 8 mm‑ko teseladun mosaiko ederrez estalia dago eta enbleman 5 eta 6 mm‑ko oso margo ugariz: zuria, bel­tza, grisa, okrea, horia, laranja, gorria, arrosa, berdea eta urdin kolorez­koaz. Gelan, landarez hornituriko soto mosaikodun batean zehar sar­tzen zen.

Gela estal­tzen duen mosaikoak, bi metro baino gehiagotako alderdia duen karratu bat osa­tzen du. Oinarri lauki baten aginean, karratu, triangelu eta paralelogramoz­ko geometriko konposaketa duen zerrenda batek ingura­tzen du. Txandaka esbastika egitura har­tzen duen lokarriz­ko motibo batek osa­tzen du alorra. Kontu handiz eta apainketa abera­tsago batez landu den mosaikoaren zatia da enblema eta, era berean, bi alderdiz osatua dago: kanpoaldekoa adar-ugaritasun eta hosto­tza guru­tzatuez osaturiko zerrenda zabal bat da txori eta mahatsondoaren hostoak tartekaturik dituena; barrualdekoa berriz, koroa modura lore‑uztaiaz inguraturiko karratu bat da. Tarteak osa­tzeko fruituz betetako saskiak ikus daitez­ke eta lore‑uztaiaren barrualdean kantharos handi bat bi heldulekuetatik putti egodunak dituela; haien er­tzean bi uso makur­tzen diren. Badirudi adieraz­pen honi zorte onaren zen­tzua eman behar zaiola.^[22]

Arronitz/Arellano

Nafarroako arte historialariari ez zaio kexa­tzea baino gera­tzen Arroni­tzen‑Arellanon aur­­kitu zen mosaikoa ez delako Nafarroan geratu. Haren berriren bat izan zuten, 1882. urtean jada, eta gerora Fidel Fita eta José Ramón Mélidak ikertua izan zen. Taracena eta Vazquéz de Pardak (1945) buruturiko laginek etxalde garran­tziz­ko bat zenaren ziurtasuna ekarri zuten. Nekazari etxaldean berezkoak diren, ardoa egiteko tokia, pilaketarako biltegiak, zanpaketako gelak, cortinale eta fumariuma, biltegi karratu handi bat, ukuilua eta morroien­tzako bizitokia aur­kitu dira berriki. Haitzetako pintura zati ba­tzuez eta mosaiko sonatuaz aparte, etxeko santutegi txiki bat ere aur­kitu da –bi aldare tauroboliko eta erritoetako az­pil bat–, oso zainduak gorde diren leihoetako burdin sareak, dominus^[23] baten presen­tzia adierazi nahi duela badiruditenak. Kanporaturiko guztiarengatik, K. o. I.go mendetik V. mendera bitarteko segida kronologikoa baiezta­tzen da.

Bedera­tzi musen mosaikoa

Gure ikuspuntutik bederen, zalan­tzarik gabe, oktogonala den gela baten zoladura da deigarriena, arda­tzez 4,90 m‑koa dena. Oktogono honetan diseinaturiko bedera­tzi zatikietan dauden irudiak interpreta­tzen jakin zuen Augusto Fernandéz Avilések.

Bedera­tzi musen mosaikoaz ari ga­ra, zenbait gorabehera zirela medio, Madrileko Ar­keologia Museoan gelditu ziren kokatuta. Ia guztiz desagertua da 1,66 m‑ko erdiko domina­tzarra, zaldi baten atzealdeko laurden bat besterik ez delarik gorde. Oktogonoaren konposaketa guztia kanpoko er­tzean lotua dago, zinta guru­tzatuez apainduriko eta neurriz 0,20 m dituen zerrenda batez. Honen eta domina­tzarraren tartean trapezoide formako bedera­tzi zati daude, bakoi­tzean, gizonez­ko maisu bat lagun duela, musa bat azal­tzen da eta gainean etxalde baten eskema. Zati bakoi­tzean adierazitako etxalde hauek ematen diguten egitura ugariengatik eta figuren jan­tzien xehetasunengatik, mosaiko hau esanahi berezikoa da eta historialarien­tzat aparteko garran­tzia du.^[24]

Beste hiribildu ba­tzuk

Mosaikoen sail hau ezin bukatuko dugu Villafrancako Alesbesen azaldutakoen aipamen bat bederen egin gabe, non tesela beltz, zuri, okre eta gorriez diseina­­turik agertzen diren geometria- eta landare-gaiak.

Zori­txarrez, beste nekazari-etxaldeetan zegoen ar­kitekturaz­ko apainketa eta arte balioa zuen ia guztia galdu egin da ager vasconum‑en: San Esteban eta Los Villares de Falceskoetan, Funesko aztarnategian, Xabierko Gaztelukoan, Sadako Villa del Cerrao‑koan, Unxeko San Martingo Santa Kuru­tzen, Gillipienzon, Mues‑en, Irunberrin eta abar.

Hala ere, Arroni­tzeko eta Ledeako El Ramalete baskoien hiribilduek, Hispaniako gainerako beste hiribilduetakoen aldean ez dute meriturik falta, ez kanpoko Behe Inperioko hiribildu gehienetako mosaiko eta hirigin­tzagatik, ez beren jabeek maila on bat iri­tsi izanaren lekukoa izateagatik”.^[25]

Formen eta estilistikaren aldiz­kakotasuna

Erromatarren garaiko mosaikoetatik ikusten jardun duguna laburtuz, egitura eta estiloaren ikusmoldearen arabera, hiru garai aipa daitezke.

• Mosaikorik zaharrenak, errepublikar garaitik Seberoak arterainokoak, sarritan opus signinum‑ekoak dira Pompaelo, Kara eta Andelosen aur­kiturikoak, esate baterako, egitura aldetik soiltasun handia azal­tzen dute eta tesela zuri-bel­tzez eginak dira.
• Beranduago tetrar­kiaren agintepean, jaun­txoak beren lursailetara joaten ziren bizi­tzera eta, Nafarroan, beste hainbat tokitan bezala, etxaldeak margo ugaritasun abera­tsez­ko mosaikoez eder­tzen zituzten, esaterako, Tuterako Ramaleten eta Liebanan ikusten ditugun moduan.
• Az­kenik, Behe Inperioan, III. mendeko krisia gainditurik, mosaikoek irudiz­ko eszena ugari eskain­tzen dute: ehizak, mitologiako gertakariak, eta abar, hauetan ekialdekoen eragina ikusten da eta agian zuzenagoa da afrikarrena.^[26]

Arkeologia gaur egun

Ar­keologiak Baskonian eta egungo Nafarroan batez ere, zeruertz zabal baten ikusmira dauka. Benetan izan zenarekin alderatuta, ar­kitekturan eta hirigin­tzan batez ere, oso gu­txi da aur­kitu dena. Gabezia horren kontrastean, handia da hiri eta etxaldeetako aztarnategietan lurpetik atera­tzen joan den etxeko gauzen ostilamenduen ugaritasuna eta kalitatea.

Horma‑marraz­kien aztarnak

Gaur egun erraza zaigu uler­tzea erromatarren garaiko apaingarritako marraz­kigin­tzaren lagin ba­tzuk, bai Baskonian nahiz beste Penin­tsula eta Inperioko beste hainbat lekutan, mosaikoetan erabilitako teknikari esker, gaur egun arte iraun duela ulertzea alegia, eta baita labarretako marraz­kigin­tzari buruz ezin aritua ere, aztarnak gu­txi direlako.

Arabako lurraldean hormetako marraz­kigin­tza Iruña/Veleia eta Cabriana eta Ar­kaya herrietako bezala finkatu izanak ziurta­tzen digu, marraz­­ki hauek gela ba­tzuetako sabaiak, hormak eta zokaloak apain­tzen zituztela, gu­txienez. Tenplea zen teknikarik erabiliena. Sabaiak, er­tzetan lerrokada zuzenak marraztuak zituzten kasetoi karratuez apain­tzen ziren, zerrenda modura zir­kulu zentrokideak ziren erdiko lore handia inguratuz gordean zutela. Angelu guneetan hosto hiru-gingildunak margo­tzen ziren, lirioak eta zenbait irudi geometriko; margotuak izaten ziren eta gorria eta bel­tza zen nabariena. Zokaloetan ere erabil­tzen ziren margoa horiek. Hormetako inongo apainketetan ez da giza irudirik edo jada ezagunak ditugun mosaikoetako edo an­tzeko eszenarik ager­tzen.^[27]

Eskultura ondarrak

Eskulturak

Hainbat eskultura erromatar

Erromatarren garaiko hargin­tzaren iker­ketak Penin­tsulan, edo zeha­tzago esateko, Euskal Herrian aur­kiturikoak, bertakoen ukitu garbia ikusten uzten du ba­tzuetan erliebe eta hilarrietan tailaturiko irudi eta formetan. Baina, bistakoa den bezala, delako lan gehienetan latin kulturaren fintasunak izaten dira ageriko.

Izan ere, aldare, hilarri eta eskulturaren iker­keta antroponimikoak badirudi garbi uzten duela harri ida­tzi gehienek, erromatarren urtebete­tzeko ida­tziez kanpo, bertakoen sustrai garbia dutenak direla: Illuna, Aitea, Vinunburu, Aituneo, Belteson (?), eta abar.^[28]

Esan beharrekoa da, halaber, erromatarren jainkotasun oso ugarien ondoan, hispaniako inspirazioei eginiko zenbait eskain­tza ere aur­kitu dela, esaterako, Belisto, Elor­tzak dioen bezala, euskaraz­ko Beltz‑etik ez badator behin­tzat, Tullonio iberiarra, edo guztiz bertakoak, Matribus Useis, ba­tzuek, euskal Uxuakin aldera­tzen dutena.

Oraingoz behin­tzat, ar­keologiak eskain­tzen dituen oharren arabera, antroponimiak ziurtatua duen kultura eraso­tzailea eta erasotuaren arteko sinbiosia edo ku­tsuaz gainera, euskal ku­tsukotzat jotzen eta ezagut di­tzakegunak ez dira asko, bai formen eta egituren alorrean nahiz eduki eta ikonografiaz­koetan.

Eskultura lanei buruz berriz, garbia da ezin diezaiokegula euskal artea izenik eman, baizik eta artea Euskal Herrian.

Emakumez­koen eskultura

Iruñatik datorren marmol zuriz landutako emakumez­ko eskulturari, hasera batean Gran Herculanesaren kopia­tzat hartu zenari eta gerora Zeres, Fortuna eta Livia, eta abarren ordez­ko­tzat bezala hartu denari, ba­tzuk I.go mendeko data eman diote eta beste ba­tzuk, Juan Carlos Elor­tzak esaterako, “Orante” izendatuz, II. mende lehen erdiko helenistiko pieza bezala sailka­tzen dute.

Thorakato soin‑enborra

Iruñako oppidumetik bertatik datorrena da Gasteiz­ko Museoko thoracato soin‑enborra izenekoa ere, Madrilgo Lazaro Galdiano Museoan dagoen originalaren igel­tsuz­ko kopia da berau, aurrekoaren garai bertsuko lana.^[29] Bertako artearen inongo arrastorik ezin igar daiteke delako eskulturetan.

Gizon argaz­kia

Lehen inperio aldikoa den eta Carenses (Santakara) an­tzinako hiri hondarretan berriki aur­kituriko marmol zuriz eginiko 24 cm-ko gizon-argaz­kia.

Soin‑enbor handia

Zangozan 1965ean aur­­kituriko 80 cm-ko gorputz‑enbor handian, Balil‑ek dokumentu zoragarriez ida­tzitako artikuluan, Artemis ehizako jainkosa dela ezagu­tzen du, eta II. mendekoa izan daiteke.^[30]

Togaduna

1895.ean Iruñan aur­kitu eta ziur asko Flabios‑en garaikoa den eta inongo jainkosa ez dena, baizik eta soinekoaren bi aldetako bueloak eusten dituen togadun bat adierazten duen bron­tze handia.

Satiro koparia

Xabier­ko Gaztelutik Nafarroako Museora pasa zen bron­tzez­ko txikia.

Bron­tzez­ko estatua­txoa

Gaur egun non den ezagu­tzen ez dugun arren, Errenterian aur­kiturikoa.

Bestelakoak

Pieza hauek denak espirituz nahiz formaz oso dira erromatarrak, beste hauen antzera:

• Kastiliskarreko sar­kofago ederra, IV. mendeko kristau sar­kofagoen adibide jatorra den hau, esate baterako, Hispaniara kanpotik ekarritako erromatarren lantegi bateko emai­tza dena, zalan­tzarik gabe.^[31]
• Aiz­korriko erromatarren aldarea.
• Euskal lurralde osoan, baita erromanizatu gabeko guneetan ere, lurpetik atera diren txanponak.

Hilarriak eta oroitarriak

Beira erromatarrak

Latinez­koen fintasuna eta bertan jaiotakoen ku­tsua

Gure hautaketa metodologikoak muga­tzen gaitu Baskonia erromanizatuaren hondar haietatik arte balio garbia dutenak baino ez az­pimarra­tzera, eta ar­keologoak aske uzten gaitu, lerro hauetan grabatu soilen alorrean aur­ki­tzen ari diren objektu interesgarri eta balio­tsuen aipamen numismatiko eta epigrafikoak egiteko, betiere, esanahi estetiko bat duten zeinu, sinbolo eta irudien ondoan ager­tzen ez badira. Erromatarrek, beren hildakoenganako oroi­garriak uzteko eta oroi­tzapena biziago­tzeko edo beren jainkotasun zibil nahiz etxekoei eskain­tzak egiteko aldareak eraiki­tzeko landu ohi zuten harria. Per­tsonaia ospe­tsuen ohoretan, oroi­tzapenez­ko grabatuak dituzten hilarri eta oroitarriak dira. Sarritan, landu zituen eskuaren sen artistikoaren lekuko dira.

Zorionez iri­tsi dira guganaino hilarri batzuk, landutako tailaren zakartasunagatik bertan jaiotako norbaiten eskuak egina direla diruditenak. Suma­tzekoa denez, aur­kitu diren hilarri gehienak Araba eta Nafarroako lurraldeetan daude. Isurialde atlantikoan topaturikoetan nabarmenak dira landare-irudi eta apaingarri geometrikoak, eta guru­tzea oso sarri azal­tzen da. Hau dela eta, behar­tuak gaude Euskal Herriaren kristau­tze goiztiarraren arazoa berriro aipatzera; dena den, arazo hau, arte ikonografian dituen eraginagatik, beste kapitulu batean azalduko dugu.

Zaldunaren irudia hilarrietan

Hilarrietan grabaturiko gaien alorrari dagokionean, has gaitezen, batez ere zaldunak irudikatzen dituzten hilarrietatik. Caro Barojak honi dagokionez zera esan du, euskaldunak zaldiarekiko eta zaldi kontutan duen abilezia, arbasoen artean ekonomian nahiz erlijioan zaldiak izan zuen funtzioarekin lotu daitekeela, alegia.

Andrearriagako hilarria

Gaur egun, Donostiako San Telmo Museoan dagoen Oiar­tzungo Andrearriaga hilarri ezagunaren grabatu batean zaldun irudi oso zakar bat ageri da –VABELTESONIS (?)– honek zeregin handia eman die epigrafialariei eta Inazio Barandiaranek izen horretan VAL (erius) BELTESONIS ulertu du, garai honetan jada, hasia zen bertakoen izendegia latinaren eraginaren zan­tzuak ematen. Ar­keologo honek hilarriaren izaerako­tzat jo­tzen du oroitarria eta Augustoren garaian landutzat jo­tzen du. Ezer gu­txi esan daiteke haur-marraz­kiz adierazitako zaldi irudiaz. Urbiolako hilarria. Euskal jatorriko beste bi oroitarri azal­tzen dira Donostiako San Telmo Museoan, eta hauetan bertako artista baten eskua ikus daiteke.

Bata, Urbiolatik ekarritakoa, goialdean aurrez aurreko hiru irudi angeluzuzen erakusten ditu batean sarturik, baina zangoak eta profila eskuin aldera begira dituela. Belaunerainoko tunika dute soinean eta sorbaldaz besar­ka­tzen dira. Irudien gainean gera­tzen den tarte estuan bi mailu ikusten dira –ertz bakoi­tzean, bana– eta baita ezagu­tzen ez diren beste bi gauza ere. Konposizio osoaren er­tza denean, zutikako lan­tza bat dago eskuin aldean, eta bi lau‑han­kako –zaldiak, agian?– az­pian.

Bearingo hilarria

Beste oroitarria, Lizarrako Bearindik ekarritakoak bere erdialdean, erdiko irudiari mar­koarena egiteko balio dion tenplete baten eskema du; aurrez aurre jarritako gizon bat, belaunetarainoko tunikaz jan­tzia, ez­kerraldean makila edo lan­tza bat daramana; bere sorbalda gainean ilgorako bi ilargi ikusten dira. Erdi‑erdiko gaiaren inguruan zor­tzi zir­kuko doaz; behealdean berriz, paleografoek horrela deskribatu dituzten hi­tzak:

D (i i s) M (anibus) FI (lio) SUI P (ecunia) S (ua) P (lus) M (inus)A (nnorum)VII LEO.

Gure aroko I.go eta III. mende arteko data eman dute.

Zaldunaren hilarria

Iruñan, Gasteiz­ko Museoan, lurpetik ateratako zaldunaren oroitarria dago; mota honetako irudikapenen artean garran­tzi handia duenetako bat da marraz­kiak duen adieraz­pen-indarragatik; oso fina den ebaki-marraren bidez, bilu­tsik eta lan­tzaz armatua eta erasorako keinua duen zaldunaren irudia da. Bere adieraz­pide biziagatik Iparraldeko iberiar kulturako beste an­tzeko irudikapenen parean jar­tzekoa li­tzateke; baina, Gratiniano Nietoren ustez, “azter­keta sakon batek agerian jartzen du gerrariaren irudiak duen ekialdeko ukitua, Ebro sakanean zehar sar zitekeen honaino eta bertako batek marra-irudikapena erabiliz irudia gauzatu”. Ar­keologo berak az­pimarra­tzen du gerrariak daraman lan­tza-motak zelten jatorria iradoki­tzen duela, eta K. a. II. mendearen az­kenaldian Iruñan kokatu eta bertan jaioetakoez pen­tsarazten du.

Markizko erliebea

Markizko kobazulo artifizialeko haitz batean aur­kituriko erliebeak aipamen berezi bat merezi du, bi irudi zakar dira: bata, oinezkoa –1,30 m-ko altuera duena– eta zaldiz­koa bestea, Elor­tzaren ustez galiarren jatorriko jainkotasuna den Epona, II. eta IV. mendeen artean Inperioan hedatu zen zalduneriaren herri jainkosaren debozioz­ko eskale baten –zaldizainen bat, agian– irudikapen gisa ulertu behar dena.^[32]

Pertsona-taldeak dituzten hilarriak

Zenbait per­tsona irudi –bi, hiru edo gehiago–, gainean idaz­kun bat dutela, baldin badute behin­tzat, mul­tzo berezi bat osa daiteke, karratu barruan eskematikoki ildoz diseinatu eta zalan­tzarik gabe hileta-izaera duten oroitarri hauekin.

Narbaxako hilarria

Arabako Narbaxatik datorren oroitarri batek bi per­tsonaia irudikatzen ditu, gizona eta andrea, biak makiladunak; situla izan daitekeen gauza karratu bat daramate bien artean. Bi irudien artean ilgora bat dago. Oroitarria ingura­tzen duen ebakiz­ko guru­tzaduren greka apaingarri baten arrastoak gorde ditu, baina bere oinean azal­tzen zen idaz­kuna galdu egin du.

Kanpezuko hilarria

Santa Kuru­tze Kanpezutik zetorren oroitarri baten idaz­kuna ere desagertu egin da. Alaka taila teknikaz lorturiko apaingarri geometri­koen lauki bat darama oroitarriak. Hiru zerrendetan zatitua dago saila: goienean ilgora bat dago; az­pian, D M hiz­kiak, eta, nabarmendutako zir­kuluan, sei hostotako erroseta bat; eskuineko alderdian, agian, an­tzeko beste bat izango zen; erdiko zerrenda zabalean hiru per­tsonaia daude irudikaturik: hauetako bi dira bakoi­tzak bere ondoan az­kon bi dutenak. Az­piko zerrendan joango zen galdutako idaz­kuna.

Iruñako hilarria

Iruña/Veleiatik Arabako museoan datorren oroitarri batean ar­kuteria baten azpian irudikaturik daude bi giza irudi oso eskematiko, hondo zanpatuz­ko teknikaz landuak: burua disko lau batez adierazia, begiak sudurra eta belarriak eraku­tsi nahi luketen ebakiez. Az­pian dago idaz­kuna: D M AUNNIA SECUNDIANA.

Beste irudikapenak dituzten hilarriak

Kontrastako hilarriak

Kontrastan ermita bateko horman sartuta zenbait oroitarri ikus daiteke, eskain­tza idaz­kunekin. Horietako bik erradio okerretako gurpilak dituzte, eta jakina denez hispaniar‑erromatar oroitarrietan sarritan eman ohi den eguz­kiaren sinboloa da.

Okariz­ko hilarriak

Okari­tzen oso bi oroitarri deigarri gorde­tzen dira, ez idaz­kunagatik, ezin irakurriz­koak baitira gaur egun, baizik eta beren apaingarriengatik. Batek zezena eta nekazari­tzako zenbait tresna ditu.

Mar­ko Senpronioren hilarria

Mar­ko Senpronio izeneko bati eskainia da eta landare­tza-apaingarri eder baten artean, orein bat eta beste animalia bat azal­tzen dira.

Durrumako hilarria

Durruma Donemiliagako oroitarria elizako horman sartua dago. Hostoez eta hiru orrazez apaindua dago, agian hiru emakumeei eskainia delako.^[33]

Galdakaoko hilarria

Hauekin zerikusirik baduela uste izan bada ere, Bilboko Ar­keologia Museoan jasoa den Galdakaoko oroitarriak ez dirudi eskola berekoa denik. Lauki baten barruan, erliebe lauez hiru irudi azal­tzen dira: ez­kerraldekoa, gizonez­ko per­tsonaia biluzi bat, haur bat ziur asko; erdiko per­tsonaia askoz bikainagoa da eta tunika motz bat darama; eskuinaldekoa erdi ezabatua dago, baina bere tunika luzea dela eta emakumea dela esan daiteke.

Hilarri sinbolodunak

Ilgora bezalako sinboloz apainduriko oroitarrien aparteko mul­tzoa osa daiteke. Halakoen esanahia aztertu du Garcia Bellidok. Arabar eskualdean ilgora hau ba­tzuetan baino ez da azal­tzen eta bestetan erradioak dituen disko, erradio okerreko gurpil, erroseta eta abarri loturik.

Erradioak dituzten edo beren artean ebaki­tzaile diren zir­kuluak Erdi Aroko euskal arte sailean azalduko dira gerora, esaterako, ku­txetan eta bataiarrietan, Ormaiztegin eta Zaldibian, adibidez.

Era berean gamma-guru­tze edo esbastika gure herriko tradizioan bereziki sendotuko da, haren balio ar­ketipiko eta uniber­tsala zuzentasunez aipatu izan baita.

Nafarroako hilarriak

Igar daitekeen bezala, Nafarroa hegoal­dean agertzen dira erromatarren oroitarri gehienak eta, ondoen gordeak izateaz gainera, arte kalitaterik onenetarikoak dira.

Porcius Felixen hilarria

Zarrakazteluko aztarnategitik atera eta Nafarroako Museoan gorderik den oroitarri bat, Porcius Felix izeneko 70 urtekoari eskainia da. Idaz­kuna, ia trapezoidala den gorpuz­ki prismatiko baten erdialdean kokatua dago. Bere zir­kuluerdi-formako burualdeari sei hostotako erroseta bat egoki­tzen zaio, eta honen az­pian bi erroseten artean ilgora bat ikusten da. Idaz­kunaren az­pian, angeluzuzen baten barruan hiru ilgora azal­tzen dira eta hauen az­pian ar­ku soila.

Agilarko hilarria

Hilarri baten zatia ekarria da Kodesko Agilarretik. Gainaldean M (=Manibus) hiz­kia ageri da, bera Manes‑ei sagaraturiko irudikapena, eta zanpaturiko hor­ma‑iru­di batean sarturik bi emakume irudi zutik –eta hirugarren baten zatia– hirurak elkarri eskuak emanda.

Beste hilarriak

Kodesko Agilar eta Marañon‑eko lurralde horretan, egungo Nafarroa eta Araba arteko mugan, eta erromatar garaian Barduloak izan zireneko lurralde horretan, espiritu bera arnasten duten zenbait hilarri aur­­kitu da: ia zehaztu gabeko gorputz eta jan­tziak dituzten irudiak dira; buru ba­tzuetan ezin daitezke igar begiak, sudurra eta ahoa. Irudiak aurrez aurre ager­tzen dira, ar­kuen az­pian ba­tzuetan, soineko mo­tzez jan­tziak eta eskutik helduta. Aleren batean, irudi bat beste batetik orraze batez bereizita gera­tzen da; beste batean irudi eta irudi artean triangelu bat ageri da, epigrafiako tarteka­tze normal moduan.

Gastiaingo hilarriak

Arte kalitaterik handienekoak Gastiaingo San Sebastian ermitatik datozenak dira –aur­kikun­tza epigrafikoetan Nafarroako gunerik garran­tziz­koenetakoa izatera iri­tsi den ermita da. Hilarri hauek, normalean, animalia irudiak dituzte, zezenak, oreinak, buruz buru jarritako hegaztiak, betiere, hileta esanahiarekin.

Buturrako hilarria

Gastiaingo sail honetako oroitarririk ederrena –Nafarroako Museoan, 1946 an sartu zen– Buturra, delako Viriato baten alabari eskainia dago. Behealdean kokaturiko bi pi­txarretatik jaio­tzen diren maha­tsondo-hostoz eta mahats-mordoz hasi eta goialdean aldare baten buruz buru buka­tzen den zerrenda apainak ingura­tzen du, lau zatitan banaturiko angeluzuzen bat: garaienak, ultra zir­kuluerdi-formako ar­ku batez osaturiko hilobi-zulo bat du, zutabez eu­tsia; hilobi-zulo horren erdia okupa­tzen du eserita dagoen emakumeak, orrazeak alde banatan dituela; goialdeko tarteetan errosetak eta kardak daude, erritoz­ko siglen ondoan D (i i s) M (anibus); behealdekoetan bi patera daude. Goialdeko horren az­pian tabula ansata erako idaz­kuna dago:

AN (n) IA BUTURRA VIRIATIFILIA AN (norum) XXX H (IC) S (ita). Behe aldetik, bi zuhai­tzen artean metopa bat okupatuz, eskuinaldera biraturik dagoen abelgorri baten irudia dago. Az­kenik, beheko solairuan, hosto askotako lore bat daukan disko bat darama, eta alde banatan erradio okerreko gurpilak eta kraterrak. Mul­tzo osoaren adierazgarri da konposizio-sen ederra.

M Junius Paternusen hilarria

Museo berean jasoa eta data bera duen beste oroitarri baten jatorria du eta eskain­tza batekin dago. Aurrekoan bezala, mahatsondo-hostoak eta mordoak eta goialdean buruz buru aldarean buka­tzen duten zerrenda ederrez apaindurik eta inguratua dago. Barruan bi sail ikusten dira: Bata zabala, zir­kulu hor­zdun baten barruan ez­kerrera biratzen diren erradio okerrak dituen gurpila. Horren az­pian bi hegazti eta mahats-mordo bat, eta bi aldetara kraterrak eta patenak. Behealdean azal­tzen da idaz­purua, bi lerrotan eta baketa handi mehe batez inguratua:

M (arcus) JUNIUS PATERNUS CANTABRI FILIUS AN (norum) XXX

Begien bistakoa da osorik ez dagoen oroitarri bat dela. Az­pialdeko zati bat galdua du, Fidel Fita historialariaren ustez, zaldun baten irudiz apaindua zegoen.

Argi eta garbi ikusi izan da oroitarri hauen ezaugarri diren osagai formal gehienak –erliebe ia laua, ebaketa eta marraz­ki zaletasuna, eta abar– bertakoen ala zelten tradizioan sendo oinarriturikoak diruditela, honen gainean erromanizazioak bere irudigin­tza naturalistagoaren zaletasuna sar­tzean, eragin erabaki­tzailea burutu zuelarik.^[34]

Bestalde, ikonografia aldetik oso mediterraneoak diren mahatsondoak, hun­tzak, koroak eta kultur helburuen agerpena baiezta­tzen bada ere, bertakoen tradizioan ongi sustraituriko gai ar­ketipikoak behin eta berriz­ azal­tzen dira: zir­kulua, ilgora, ar­kuak eta zenbait animalia sinboliko.

Nafarroa eta Aragoi aldeko hilarriak

Jose E. Urangak bedera­tzi hilarri sailkatu zituen, guztiz erromanizatua zegoen Nafarroa eta Aragoi arteko lurraldean, zalan­tzarik gabe jatorrizko izaera zuen zezenaren gur­tzaren seinale­tzat jo zuena berak. Hilarri hauetako ba­tzuetan zezenaren irudia izarren zeinuak ondoan dituztela ageri dira: eguz­ki biribila eta ilgora. Uranga konturatu zen, zezenaren gur­tza utzi izanda ere, Nafarroako Erdi Aroko artearen hainbat irudikapenetan oroi­tzapen inkon­tzienteek iraun egin zutela: Ira­txeko harburutxoek, Iruñeko katedraleko men­tsulek eta kapitelek, besteak beste.

Hainbat irudi

Beste oroitarri ba­tzuk, eskain­tzako idaz­kunak edo giza irudiak, ba­tzuetan zaldiz­koak, edo animalienak eta baita ezagutu ezinez­ko zeinuak dituztenak ere, Villatuerta, Lerga, Eslaba eta abarretan azaldu dira eta A. Marcos Pous eta R.Garcia Serranok aztertu dituzte hauetako ba­tzuk. Ikerlari horiek penaz esan izan dute iker­keta ikonografikoa, artistikoa eta sinbolikoa ez dela epigrafiaren iker­keta mailan egon, hau izan baita orain artean ar­keologoen arreta guztia erakarri duena; aldi berean, geografia eremuen arabera sailka­tzeko, oroitarrien an­tzekotasunak aur­ki­tzea garran­tziz­koa dela az­pimarratu dute.

Ar­kuteria marraz­kietan

Iruña/Veleiako oppidumetik datozenak eta irudi eskematikoak dituztelako aurrekoen an­tza dutenak dira marraz­kietan ar­kuteria duten oroitarri ba­tzuk. Aipaturiko ar­kuen esanahia hiletetakoa dela pentsatzen da, baina ez da aho batekoa jakitunen iri­tzia. Zeruko ateak al dira? Hildakoaren etxekoak? Garcia Bellido eta beste ba­tzuen ustez, ez dira ate modura hartu behar, zubi-ar­ku modura baizik. Hainbat kasutan, Iruñakoan esaterako, ultra zir­kuluerdi-formakoak dira ar­ku hauek.

Aurrez aurreko irudi geldi eta oso eskematikoak dituzten kantabriar sakaneko oroitarriak, Milagros Estebanek bere fun­tsez­ko lanean, Euskal Herri atlantikoaren erromanizazioari buruzkoan, aditzera ematen duen oroitarri gu­txi horiek aipa­tzeari ez diogu helduko, arte mailan balio gu­txikoak baitira.^[35]

Ostilamenduak eta zeramikak

Ar­keologoak konturatu dira Euskal Herriko alderdi erromanizatuetan aur­kituz joan diren eskulangin­tzako aztarna txikiak, besteak beste, soina apain­tzekoak, edergarriak, soineko zatiak lo­tzeko orra­tzak, orraz­kerako orra­tzak, eta abar Hispania eta Galiako beste lantegietatik datozenen estilo berekoak direla. Langaia gehienetan hezurra bada ere, ugari dira marfilez­ko, zilarrez­ko eta bron­tzez­koak; urrez­koak, berriz, oso gu­txi.

Gauza bera esan daiteke gure hilerrietan eta beste aztarnategietatik argitara ekarri diren edalontziez ere.

Zeramikak

Bildutako on­tzi gehienak, gure herritik kanpo ezagunak diren hainbat motatakoak dira: hispaniar sigillata, galiarpeko sigillata, zeramika arruntak. Bertako zeramika arrunt modura sailka daitekeen horretan, bertako jatorriaren izaeraz­koa dena zehazteko zailtasunak ditugu.

Iruña/Beleiako aztarnategia

Arabako Iruña/Beleiako az­piko mailetan aur­kituriko bertako zeramikaz esan daiteke, azalera distira­tsukoa, pareta lodikoa, orean mika ugarikoa, ebaki edo behatz marraz ederturiko kimu nabarmenduez apainduriko hau, erromatarren aurrekoa dela eta Europa erdialdeko ezaugarriak dituela; baina, –Maluquerrek dioenez– gertakari hau ez da azaldu behar jende berrien etorrerak eragindakoa denik, herri indoeuropar hiztunen kultur eragindakoa baizik.

Santa Elenako aztarnategia

Bidasoaren itsasora­tzean, 1971ean Jaime Rodriguez Salísek eginiko indusketek, eta, gerora Santa Elena ermitapean, 1973an, 80 m baino ez askoz gehiagotan, jarraiturikoak ustekabeko ondorioak eman zituzten: Irunek, Pompaelo eta Veleia lo­tzen dituen mugako hiri modura duen garran­tziaren ziurtasuna, “euskaran, hiru kokaleku hauek izan duten hiri izaeraren garran­tziaz: Irun‑Iruña: hiria”^[36] baiezta­tzea. Santa Elenako aztarnategitik guztira 106 hil-ku­txa bildu ziren, bertako zeramikaren hainbat egitura dutenak, torneatu gabeak.^[37] Junkaleko Santa Marian, hiri aldeko indusketak ere, ondorio bikainak eta hispaniar, galiarpeko eta aretina sigillata mostra ugari eman zituzten. Hauen artean, bai denboraz –K. a. I.go mendeko az­ken bi herenetan– eta bai espazioaz, Pirinio atlantiko aldean aur­kituriko oso mugaturiko mota bat gera­tzen da, eta ez da ez Iruñan ez Iruñean azal­tzen.^[38]

Ponpaeloko aztarnategia

Ponpaeloko hondarretan, aldiz­ka eta sistematikoki buruturiko indusketek, an­tzinako Iruñean bizituriko Inperioko hainbat aldiei dagokien geruza desberdinen arabera, katalogatzen joan diren ehunka zeramika puska atera dituzte argitara, eta ondoan azaldu zaiz­kien txanponengatik ziurtasunez ezagut daitekeen kronologia dute.^[39]

Garairik an­tzinakoenetik, kokaleku ponpeiarrena, alegia, –beste nonbait kokatua izango zen hirigunea– bertako emai­tzen gainetik jar­tzen da galiar sigillata. Zatiren ba­tzuetan el­tzegileen izenpeak ager­tzen dira: Iulius, Nomus. Calus, Corius... Honek guztiak Galia hegoaldearekin salerosketa indar­tsu baten presentzia egiazta­tzen du, eta ohiko portua Baskoniako Irunen izango zuen merkataritza horrek. Ai­tzitik, geruza horretan aur­kituriko hispaniar sigillata urriak garbi erakusten du langin­tza hau bere hastapenetan zela. Aretina sigillata eta I.go mendeko beste mota ba­tzuen zatien ondoan argizulo kiribilak eta Tiberioren garaiko beiraz­ko on­tziak azaldu dira.

Flabiosen garaian, I.go mendean, hispaniar sigillata ugari­tzen hasia dela ikusten da eta galiar sigillata bai egitetik nahiz salerosketatik alde batera saihestua dela. T.S.H. moldeen aur­kikun­tzak sinestarazten du langin­tza mota honetako lantegiak badirela II. mendeaz geroztik Iruñean. Beiraz­ko botila ba­tzuk azal­tzen dira, halaber, I.go mendearen lehen erdiko data dutenak.

Cardoko lauzaduraren aur­kikun­tzak, I.go eta III. mende artekoak, hiriko auzo honen berrikun­tza adierazten du. Erromatarren hiriko geruzarik berrienean, sun­tsituta utziko zuen sute baten aztarna nabarmenen ondoan, zeramika ugari topatu da, eta ez an­tzinako T.S.H.koa, baita beranduagoko erak iragar­tzen dituzten beste ba­tzuk ere.

Estetika alderdia

Zeramika, soilik ikuspegi estetikotik begiratuz gero, arte “txikiago” bat izanik, moten deskribapena, materia, teknika, egitura, bernizadura, margoak eta apainketa ugarien araberako azter­keta egiten ez gara geldituko, horretan jakitun direnen antzera. Nahikoa izan dezagun, ugaritasun horren izaera, egituren edertasuna eta bereziki, oso sa­rritan geometrikoak diren zir­kuluak, galloiak, guru­tzeak eta bestez gainera, gu­txi-asko estilizatuak diren landare eta ani­malien formakoak begira­tzearekin.^[40] Araba eta Nafarroako zenbait herritan ere ez dira falta, giza irudiz apainduriko terra sigillataz­ko arrastoak.

Gehigarri modura esan dezagun, zeramika ale ugariez gainera, an­tzinako Pompaeloko miaketek ar­keologoaren eta historialariaren arreta erakar­tzen duten metalez­ko, hezurrez­ko eta beiraz­ko gauza asko eman dituela.

La Custodiako aztarnategia

Nafarroa hego‑sartaldeko lurraldeetan egin diren aur­kikun­tzetan garran­tzi berezia dute Bianako La Custodiako erromatarren aurreko herrixkakoak, hain zuzen ere.

Orratz ba­tzuez gainera, ar­keologoaren eta historialariaren arreta zirika­tzen dute bron­tzez­ko sei tesera, hauetako lau idaz­kun iberiarrez grabatuak, zerri, behi eta zezen-forma dutenak, eta urtuak, erromatarren aurreko herrien beren arteko edo erromatarrekiko harrera onezko itunen enblematzat hartzen direnak. Txerri hauetako ba­tzuk sen estetiko handiz egituratuak daude, espresionismo eskematiko eta karikatura alderako joera dutenak, ongi nabarmendutako mutturra, belarri nimiñoak eta hanka mutur zorrotz eta mo­tzak dituztela, nahita moldaturiko desi­txura­tzeak eginaz.^[41]

La Granjako aztarnategia

Bianatik gertuko alderdi bereko erromatarren beste kokapenetan giza irudiz apaindurikoak izateagatik oso garran­tziz­koak diren zeramika aztarnak atera dira.^[42]

Logroño‑Mendabia errepidearen hegoaldeko soro batean, La Granja deritzon tokian, ore gorriztaz eginiko tegulen eta teilen ondoan, itxura askotako apaingarriak zituzten sigillata zeramika zati ugari kanporatu zen; ba­tzuk ore bikainekoak, zurigorri kolorekoak eta berniza oso distira­tsukoak, gai apaingarri askorekin; giza irudi­txo biluziak eta oparotasunaren adarra dutela, ehiza-eszenak eta Eros bat nabarmen­tzen dira. Badira, izan, zakur eta hegazti, un­txiak... eta landare nahiz forma geometriakoak: errosetak, lirioak, palma-itxurako irudiak eta zir­kuluak.

Honako hau nekazari-etxalde baten kokapenenari dagokiona izango zen, gure aroko I.go mendean finka daitekeena, eta IV. mendera arte iraungo zuena.

Soto Galindoko Aztarnategia

La Granjako kokapenetik kilometro gu­txira, El Soto Galindon, zeramika hondarrak aur­kitu dira, azaldu berri ditugunen an­tzeko apaingarriekin. Hemen ere gaiak oso ugariak dira: larrugorriko gizon-irudi­txoak, gerrariak eta zaldunak, ezagu­tzen zailak diren ugaztun eta hegaztiak, hun­tz-uztaiak, palma-itxurako irudiak, zenbait hostotako errosetak, zir­kulu gaiak nagusi­ dituzten irudi geometrikoak.

Uraldeko Aztarnategia

Arabako herri ba­tzuetan eginiko indusketek an­tzeko zerbait eskaini digute. Trebiñuko Uraldeko aztarnategian adibidez, sigillata zeramika ugari aur­kitu da galiarpeko gaiez apainduak, baita giza irudiz ere, metopadas izeneko zeramiken estilokoak, angeluzuzen edertuen artean, metopas eta beste bereizgarritako marra bertikal trazu soilekoekin txandakatuak direlako. Sarritan delako apaingarri zerrenda hauek, konposaketa-sen jakin­tsuz jar­tzen dira beste gai geometriko soilen gainean, estetikaz­ko gustu zoragarri bat eraku­tsiz.^[43]

Karastako aztarnategia

Araban, Caicedo Sopeñako Karastan^[44] eskuraturiko zeramikez eta, “ager vasconum” beste erromatar kokaleku askoren aipamenarekin batera, zalan­tzarik gabe errepikatu egin behar­ko da, ar­keologoen lan txalogarria lagun­tzen jarrai­tzen bada.

Bron­tzeak

Bertako arte euskaldunaren isiltasunak, erromatarren kultura ahal­tsuak hein handi batean bereganatua duenaren nolabaiteko isiltasunak, horrela jarraituko du zenbait mendetan zehar. Iruñeko hilerrian aur­kituriko gauzak, badirudi, gehienak VI. eta VII. mendeetan kokatu behar direla; beraz, orduan frankoen eta bisigotikoen nagusigo aldikoak direla esan behar da eta ez erromatar berantiarrak.

Erreferentziak

1. Baskoniaren erromanizazio gertakaria, ager vasconum-ari, Ebro ibarrari dagokionez, hainbat idazlek asko azterturikoa izan da. Iparraldeko isurialdekoa, uren banalerroaren gainaldekoa gutxiago ikertua izan da. Alderdi honetatik funtsezkoa iruditzen zaigu Milagros Estebanen doktorego-tesia: El País Vasco Atlántico en la época romana. (Donostia, 1990). Irakurleak lan honetan Euskal Herriaren “erromanizazioaren” gai orokorrak eskaintzen dituen zenbait alderdiri buruzko oso bibliografia osatua aurki dezake. Lan honen laburpen bat, egileak berak idatzirikoa, erromatarren baloreen irradiazio aldeak, beren eragin bideak eta Goi Inperioan horrek Gipuzkoan ukituenak izaniko eremuak azalduz, ikus daiteke Aproximación a la Guipúzcoa de los primeros siglos de nuestra Era. “Munibe” 42an, 1990, 337-344 or., eta El poblamiento de época romana en Guipúzcoa. Nazioarteko lehen mahai-ingurua Euskal herriaren erromanizazioari buruz. “Isturitze” 8, 1997, 53-73 or. Bestalde, jakitea komeni da erromanizazio hitza bazterrean uzten hasia dela berriki, okerreko zentzuz ulertzera iritsi delako, horrekin erromatar erasotzaileen aldetik eman ez zen kultur inposaketaren, hala nola, hizkuntza, erlijioa, eta abarren indarrezko inposaketa ulertu nahi bada bederen. Cf. R. SYME, “Rome and the Nations”. Roman Papers. IV, (Oxford 1988) 64. or. Xabier ARTZEren aipamena. “Vascones y romanos”. “VI. Antzinakotasunari buruzko jardunaldiak”. (Donostian 1999), 1. or.
2. J. C. Elorzaren ustez, bi bide zabal hauek zenbait adarrek lotzen zituzten, Aguraindik Kanpezuko Santa Gurutzera Angostina eta Errioxatik igaroz zihoana edo Kaskantetik Santakara eta Iruñetik igaroaz Oiassoraino iristen zena. Kantabrialdeko isurialdeari eta gure aroko lehen mendeetako komunikabide ezkutukoei dagokionez garrantzizkoa da erromatar galtzada eta bere adarrak eta “trashumantziako bide” eta beste bide susmagarrien artean ikustekorik izan zuten aztertzea. Ikusi, gai honi buruz Milagros Estebanen ondorioak, El País Vasco Atlántico.., 61-147. or.
3. Iturriek aipaturiko herri batzuk ez dira aurkitu Baskoien lurraldean, hala nola, Mouscaria, Ergouia, Aracilus, Bitouris eta Curnonion; eta Barduloenean (egungo Gipuzkoa) Pliniok zenbait oppida aipatzen du, hots, Morogi, Menosca, Vesperies, zeinaren kokalekuak ez diren oraindik ezagutu.
4. Mª Anjeles MAGALLON BOTAYA, “La red viaria romana en el País Vasco”. Lehen Nazioarteko mahai-ingurua Euskal Herriaren Erromanizazioari buruz. “Isturitze” 8an, 1997, 207-233. or.
5. Mª Luisa GARCIA GARCIA, “El poblamiento en época romana en Navarra: Banaketa-sistemak eta kokaleku-ereduak. Lehen Nazioarteko Mahai-ingurua Euskal Herriaren Erromanizazioari buruzkoa. Isturitze 8an, 1997, 89. or.
6. E. GIL. ZIBILAGA, “El instrumental metálico de época romana en Álava. Testimonio de actividades domésticas y profesionales”. Lehen Nazioarteko Mahai-ingurua Euskal Herriaren Erromanizazioari buruz. Isturitze 9an, 1997, 535-563. or.
7. A. GARCIA Y BELLIDO, “Los Vascos en el ejército romano”. Fontes Linguae Vasconum 1ean, 1, 1969, 97-107.or. “Vasconum lectae a Galba cohortes”i buruz ere hitz egiten du Tácitok ere. (Hist. IV, 33).
8. Mª Luisa GARCIA GARCIA, 76. or.
9. Ana MARTINEZ SALCEDO, “La cultura material de época romana en Bizkaia. Testimonios en torno a la actividad económica”. Lehen Nazioarteko Mahai-ingurua Euskal Herriaren Erromanizazioari buruz. Isturitze 9an, 1997, 577. or.
10. J. M LACARRA, Historia política del Reino de Navarra. Iruñea 1972, I, libk. 16. or.
11. “Erromatarren azokak bezala, Pompaelokoak arkudun atari angeluzuzen bat du tabernae baten hondarrak eta zoru karratua duen eraikina sarrera zabala eta habeak aurrean dituela, cella modura jainkotasun babesleentzat gordea seguruenik. Delako tholos-ik ez du baina, berunezko tutu batzuek iturri baten izaera erakusten dute”. Mª Luisa GARCIA GARCIA, O.c., 79-80. or.
12. Veleiako harresiari buruzkoa, ikusi Aitor IRIARTE, “La muralla tardorromana de Iruña/Veleia”. Lehen Nazioarteko mahai-ingurua Euskal Herriaren Erromanizazioari buruz. Isturitze 9an, 1997, 699-733. or. Idazleak, harresiaren “berreraikuntza”ren ikus-irakasbidezko proposamen bat egiten du.
13. Mª Anjeles MEZQUIRIZ, Descubrimiento de pavimento de opus signinum en Cascante. On Jose Esteban Urangaren omenetan. Iruñea, 1971, 277-292. or. Ikusi halaber, Recientes hallazgos de arkeologia romana en Navarra. “Letras de Deusto”n 1972, maiatza- abuztua, 261-173. or.
14. Mª Anjeles MEZQUIRIZ, “Diversos tipos de pavimentos romanos hallados en las excavaciones de Pamplona”. L. D. Vean, 1973, 115-116. or. Ikusi halaber, J. M BLAZQUEZ eta M A. MEZQUIRIZ, Mosaicos romanos de Navarra. (Madril, 1985) 53-60. or.
15. Mª A. MEZQUIRIZ, Museo de Navarra. Nafarroako Gobern., (Iruñea, 1989) 39. or.
16. Erromatarren populatzeari buruzko bere lanean, Mª Luisa GARCIAk (O.c. 86. or. eta hur.) zortzi motatakoak bereizten ditu: vici, villae, baserriak, aterpeak, militar egiturak, bainu-etxe iturriak, mehatzeak eta kobazuloak.
17. “Los mosaicos de la villa romana de Liédana”. P.V. XVII, 1956, 37, 62. znb., 9-35. or.; ikusi J. M BLAZQUEZ-M A. MEZQUIRIZ, a.c., 25-52. or.
18. Arabako Arkeologia institutoa: “Excavaciones en el siglo XVIII en el yacimiento romano de Cabriana (Comunión, Álava)”. E. A. A. 10ean, 1981, 307-308. or.
19. B. TARACENA, “La villa romana de Liédana” II. P.V. XI, 31ean, 1950, 9-40. or.
20. “Los mosaicos de la villa romana de Liédana (Navarra)” P.V. 62an, 1956, 9-35. or., 30 lamina baino gehiago.
21. J.M BLAZQUEZ, “Arte y sociedad de los mosaicos romanos en Navarra”. Primer Congreso General de Historia de Navarra II, 307-337. or.
22. M A. MEZQUIRIZ, Museo de Navarra, 37. or.
23. A. FERNANDEZ AVILES, “El mosaico de las Musas de Arróniz y su restauración en el Museo Arqueológico Nacional”. A.E.A. XVIIIan, 1945, 342-350. or.
24. M A. MEZQUIRIZ, ”La villa romana de “Las Musas” en Arellano”. T.A.N. 10, 1991-1992, 444-445. or.; T.A.N. 11, 1993-1994, 55-100. or.
25. J.M BLAZQUEZ, O.c., 327. or.
26. J.M BLAZQUEZ, Ibidem
27. I. FILLOY, E. GIL, A. IRIARTE, “La pintura mural romana en Navarra. Estado de la cuestión”. Primer Coloquio de pintura mural romana en España-n. (Valentzia 1992), 107-113. or.
28. Euskal Herri atlantikoko erromanizazio eta linguistikaren egoerari buruz, ikusi M ESTEBAN, O.c., 224-262. or. Arabari dagokionez, ikusi Mª Lourdes ALBERTOS, “Álava prerromana y romana. Estudio lingüistico”. E.A.A. 1970, 107-223. or.
29. J.C. ELORTZA, “La escultura “thoracata” de Iruña”. E. A. A. 5ean, 1972, 195-207. or.
30. J.C. LABEAGA, “Cartas arqueológicas del término municipal de Sangüesa (Navarra)”. Trabajos de Arqueología Navarra 6an, 1987, 7-106. or.
31. H. SCHLUNK, “El sarcófago de Castiliscar y los sarcófagos paleocristianos españoles de la primera mitad del siglo IV”. P.V. 28an, 1947, 305-353. or.
32. J.C. ELORZA, “Un posible centro de culto a Epona en la provincia de Álava”. E.A.A. IV an, (Gasteiz 1976),187-193. or; A. LLANOS, “En torno al bajorrelieve de Marquinez (Álava)”. E.A.A. 2 an, (Gasteiz, 1967), 187-193. or.
33. Lurralde honetako oroitarri erromatarren deskribapen osatu samarra ikusi, J.C. ELORTZAren, “Estelas romanas en la provincia de Álava”. E.A.A. IVean, 1970, 235-250. or.
34. F. MARCO SIMON, “Las estelas decoradas de la época romana en Navarra”. Trabajos de Arqueología Navarra I, 1979, 205-250. or.
35. M ESTEBAN, El País Vasco Atlántico en época romana. (Donostia ) 1990, 403-425. or. Ikusi haaber A. MARCOS POUS eta R. GARCIA SERRANO, “Un grupo unitario de estelas funerarias de época romana con centro en Aguilar de Codés (Navarra)”. II Semana de Antropología Vasca. (Bilbo 1976) 369-380. or.; A. RODRIGUEZ COLMENERO eta M C. CARREÑO, “Epigrafía vizcaína. Revisión. Nuevas aportaciones. Interpretación histórica”. Kobie 11n, 1981, 81-163. or.
36. M URTEAGA ARTIGAS, “Reconstrucción del paisaje urbano de Guipuzcoa”. “Antigua-n”. VI Jornadas sobre la Antigüedad. 1999, 24-31. or.
37. I. BARANDIARAN, “Irun romano”. Munibe, XXVan, 1973, 19-28. or.; J. RODRIGUEZ SALIS, “Romanización en el Bidasoa. Datos para su estudio”. II Semana de Antropología Vasca. (Bilbo, 1973), 363-366. or.
38. Bildutako hainbeste zeramikek (14.000ren bat zati), Arditurri mehatze barrutiaren halako hedapenaz harturiko ziurtasunak, Irungo Santio kalearen azpialdean berriki (1992) aurkituriko erromatarren kaia eta portu egiturak eta bertan bildutako milaka gauzak, Oiasso erabateko erromatar hiria izan zela pentsatzera bultzatzen du. Bestalde, Gipuzkoako lurralde osoan zehar banaturik dauden arrasto erromatarrek behartzen gaituzte gure herrian erromatarrak izan zirenari buruzko planteamendu berriak egitera.
39. Mª A. MEZQUIRIZ, Pompaelo I.an IV. geruza, 30 eta 45. or. ; V. geruza, 30 eta 64. or., VII. geruza, 20 eta 95. or.
40. Mª A. MEZQUIRIZ, Pompaelo I, (Iruñea 1958), passim; Pompaelo II, (Iruñea 1978) 39-49. or.
41. J. C. LABEAGA, Los broches de cinturón en el poblado de la Custodia, Viana (Navarra). “Trabajos de Arqueología Navarra” 10, 1991-1992, 317-336. or.; J.C. LABEAGA eta J. UNTERMANN, Las téseras del poblado prerromano de la Custodia, Viana (Navarra). Epigrafia eta lingüistikako deskribapena. “Trabajos de Arqueología Navarra” 11, 1993-1994, 45-53. or.
42. Juan Cruz LABEAGA, “Los enclaves romanos junto al Ebro. Viana (Navarra)”. Lehen Nazioarteko Mahai-ingurua Euskal Herriaren Erromanizazioari buruz. Isturitze 8, 1997, 175-185. or.
43. I. FILLOY eta E. GIL, “Intervenciones arqueológicas en el valle de Uralde, Condado de Treviño”. E.A.A. 17an, 1970, 7-36. or.
44. I. FILLOY, “Memoria de la 1ª campaña de sondeos estratigráficos en el yacimiento de Carasta (Caicedo Sopeña, Álava)”. E.A.A. 17an, 1990, 7-36. or.

Bibliografia

• ALBERTO, M L.: “Álava prerromana y romana. Estudio lingüístico”. A.A.I. 4an, 1970, Gasteiz, 107‑233. or.
• ALTADILL, J.: “De red geographica‑historica: vias y vestigios romanos en Navarra”. Homenaje a C. Etxegaray‑en. (Donostia, 1928) 466. or eta hur.
• ARCE MARTINEZ, J.: “Conflictos entre paganismo y cristianismo”. P.V. 32an, 1971, 245‑255. or.
• ARCE, J.: “Vascones y romanos”. Antiguan. An­tzinateari buruz­ko Jardunaldiak. (Donostia, 1999).
• BARAIBAR, F. de: “Álava durante la dominación romana: las ruinas de Iruña. El Atene‑n. Gasteiz.
• BARANDIARAN, I.: Guipúzcoa en la Edad Antigüa. Protohistoria y romanización. Donostia, 1973.
• BARANDIARAN, I.: “Irún romano”. Munibe 25ean. 1973. Donostia. 19‑28. or.
• BLAZQUEZ, A., SANCHEZ, ALBORNOZ, C., “Vias romanas de Briviesca a Pamplona y de Briviesca a Zaragoza”. NJSEA‑an, (Madril, 1917) 4‑14. or.
• BLAZQUEZ, J. M : “Arte y sociedad de los mosaicos romanos en Navarra. Primer congreso General de Historia de Navarra, 2, Comunicaciones, 1986, 307‑337. or.
• BLAZQUEZ, J.M : “Los vascos y sus vecinos en las fuentes literarias griegas y romanas de la antigüedad”. MALUQUER DE MOTES (Ed.)ean: IV Symposium de Prehistoria Peninsular. (Iruñea, 1966) 177‑205. or.
• BLAZQUEZ, J. M : “Mosaicos de Comunión (Álava). Grifoak. Urtaroak. Diana. II Congreso Mundial Vasco, (Donostia, 1988), 234‑252. or.
• BLAZQUEZ, J. M , MEZQUIRIZ, Mª. A.: Mosaicos romanos de Navarra. (Madril, 1985).
• CARO BAROJA, J.: Los pueblos del Norte de la Peíinsula Ibérica. Donostia, (berrargt. 1972).
• ESTEBAN DELGADO, M : El País Vasco Atlántico en época romana. (Donostia, 1990).
• ESTEBAN DELGADO, M : “Acerca de la época romana en el País Vasco atlántico. Método y resultados de una investigación”. Munibe, 41ean, 1991.
• ESTEBAN DELGADO, M : “Aproximación a la Guipúzcoa de los primeros siglos de nuestra era”. Munibe 42an, 1992, 337‑344. or.
• ESTEBAN DELGADO, M : “El poblamiento de época romana en Gipuz­koa. Primer Coloquio Intern. sobre la romanización de Euskal Herria”. Isturitz 8an, 53‑57. or.
• ELORZA, Juan C.: “La romanización del País Vasco. Historia del País Vasco‑n. (Donostia 1978) I, libk., 7‑16. or.
• FERNANDEZ, Mª C.: Villas romanas en España. (Madrid, 1982).
• FERNANDEZ AVILES, A.: “El mosaico de las Musas de Arroniz y su restauración en el Museo Arqueológico Nacional”. A.E.A. 18an, 1945, 342‑350. or.
• FILLOY NIEVA, Idoia: “Memoria de la primera campaña de sondeos estratigráficos en el yacimiento de Carasta (Caicedo Sopeña, Álava)”. A.A.I. 17an, 1990, 7‑36. or.
• FILLOY NIEVA, I., GIL ZUBILLAGA,E.: “Intervenciones arqueológicas en el yacimiento de Uralde (Condado de Treviño)” A.A.I. 18an, 1993, 101‑339. or.
• GARCIA GARCIA, Mª Anjeles, “El poblamiento en época romana en Navarra: Sistemas de distribución y modelos de asentamientos”. Primer Coloquo Intern. Sobre la Romanización de Euskal Herria. Isturitz 8an, 1997, 75‑110. or.
• GERMAN DE PAMPLONA, Fr.: “Los límites de la Vasconia Hispanorromana Peninsular y sus variaciones en la época Imperial”. Problemas de Prehistoria y Etnologia Vascas. IV Symposium de Prehistoria Peninsular, (Iruñea, 1966), 288. or. eta hu.
• GIL ZUBILLAGA,E.: “La romanización en Álava”. Munibe 42an, 1990, 327‑336. or.
• GIL ZUBILLAGA, E.: “El instrumento metálico de época romana en Álava. Testimonio de actividades domésticas y profesionales”. Primer Coloquio Intern. Sobre la romaniación de Euskal Herria. Isturitz 9an, 1997, 535‑563. or.
• GONZALEZ RODRIGUEZ Mª C.: “Indigenas y romanos en el territorio del País Vasco actual”. II Congreso Mundial Vasco.(Donostia, 1988), I libk. 143‑162. or.
• IRIARTE, A.: “La muralla tardorromana de Iruña/Veleia”. Primer coloquio Intern. Sobre la Romanización de Euskal Herria. Isturitz 9an, 1977, 699‑733. or.
• LABEAGA, J. C.: “Los broches de cinturón en el poblado de la Custodia, Viana (Navarra)”. Trabajos de arqueología Navarra 10, 1991‑ -­1992, 317‑336. or.
• LABEAGA, J. C.: “Los enclaves romanos junto al Ebro. Viana (Navarra)”. Primer Coloquio Intern. Sobre la Romanización de Euskal Herria. Isturitz 8an, 1997, 175‑185. or.
• LABEAGA, J. C. y J. UNTERMANN, “Los téseras del poblado prerromano de la Custodia, Viena (Navarra). Descripción epigráfica y lingüística”. Trabajos de Arqueología Navarra 11ean, 1993‑1994, 45‑53. or.
• LARRAÑAGA ELORZA, K.: “El hecho urbano antiguo en Euskal Herria y en su entorno circumpirenaico. Apuntes y consideraciones”. Cuadernos de sección. Historia y Geografía 21, 1993, 11‑42. or.
• LOZA LONGARAN, R.: “La incorporación al mundo romano”. Álava en sus manos‑en, 3. libk. Gasteiz, 41‑72. or.
• LLANOS A.: “La romanización de Álava. Elementos arqueológicos”. II Semana Internacional de Antrropología Vasca. (Bilbo, 1973).
• MAGALLON BOTAYA, Mª Anjeles: “La red viaria romana en el País Vasco”. Primer Coloquio Intern. Sobre la romanización de Euskal Herria. Isturitz 8an 1997, 207‑233. or.
• MAÑARIKUA, A.: “Fuentes literarias de Epoca Romana acerca del Puablo Vasco”. II Semana Intern. De Antropología Vasca. D.I. XX. libk. 46, 1972.
• MAÑARIKUA, A.: “Fuentes literarias de época romana acerca del Pueblo Vasco”. Segunda Semana de Antropología Vasca. (Bilbo, 1973) 273‑291.or.
• MAÑARIKUA, A.: La Romanización del País Vasco. Bilbo 1972, 221. or eta hu.
• MAECO SIMON, Las estelas decoradas de época romana en Navarra. “Travajos de Arqueología Navarra” 1, 1979, 205‑250. or.
• MARCOS, A.: “La romanización en Navarra (Avance provisional)”. II Semana Internacional de Antropología Vasca. (Bilbo, 1973), 311‑315. or.
• MARCOS POUS, A. y GARCIA SERRANO, R.: “Un grupo unitario de estelas funerarias de época romana con centro en Aguilar de Codés”. II Semana Intern. De Antropología Vasca‑an, 369‑380. or.
• MARTINEZ SALCEDO, Ana: “La cultura material de época romana en Biz­kaia. Testimonios en torno a la actividad económica”. Primer coloquio intern. Sobre la Romanización de Euskal Herria. Isturitz 9, 1997, 565‑578. or.
• MEZQUIRIZ, Mª A.: Las excavaciones estratigráficas de Pompaelo I. Campaña de 1956. (Iruñea 1958); Pompaelo II. (Iruñea, 1978).
• MEZQUIRIZ, Mª A.: “Materiales procedentes del yacimiento romano de Andión”. P.V. 18‑79.ean, Iruñea 1960, 57‑67. or.
• MEZQUIRIZ, Mª A.: “Las excavaciones de la villa romana de Falces (Navarra)”. P.V. 122‑123. Iruñea, 1971, 49‑76. or.
• MEZQUIRIZ, Mª A.: “Descubrimiento de oavimentos opus signium en Cascante (Navarra)”. Homenaje a J.E. Uranga. (Iruñea, 1971), 277‑283. or.
• MEZQUIRIZ, Mª A.: “La Arqueología histótica en época romana en Navarra”. Munibe 42an, 1990.
• MEZQUIRIZ, Mª A.: El territorio de Navarra durante los siglos de influencia romana. (Donostia, 1991).
• MEZQUIRIZ, Mª A.: “La villa romana de “Las Musas” en Arellano”. Trabajos de Arqueología Navarra 11ean, 1993‑1994, 55‑100. or.
• NIETO, G.: El Oppidum de Iruña (Álava). (Gasteiz, 1958).
• RODRIGUEZ SALIS, J.: “Romanización en el Bidasoa. Datos para un estudio”. Semana de Antropología Vasca. (Bilbo, 1973), 363‑366. or.
• SANCHEZ ALBORNOZ, C.: “Divisiones tribales y administrativas del solar del País Vasco y sus vecindades en la época romana”. B.R.A.H. 95ean. Vascos y Navarros en su primera his­toria‑n berregina. (Madril, 1974), 15‑40. or.
• SANTOS YANGUAS, J.: “Conquista y ordenación del territorio de Álaba por los romanos en época altoimperial”. Formación de Álava‑n. 650 aniversario del Pacto de Arriaga (1332‑1982). (Gasteiz, 1984), 447‑466. or.
• SANTOS YANGUAS, J.: “El poblamiento romano en el área de Autrigones, Corintios, Vardulos y Vascones. Estado actual de la investigación y perspectivas”. II Congreso Mundial Vasco‑n, (Donostia, 1988), I libk., 217‑234. or.
• SAYAS, J. J.: “El poblamiento romano en territorio vascón”. Veleia I‑ean, 1984, 289‑310. or.
• SAYAS, J. J.: “Indoeuropeos y vascones en territorio vascón”. Verleia 2‑3.ean, (Gasteiz 1985‑86), 399‑420. or.
• SAYAS, J. J.: Los Vascones y el poder romano. Asimilación y resistencia a ala romanización en el Norte de Hispania. (Donostia, 1984).
• SAYAS, J. J.: Los vascos en la antigüedad. Catedra Ed. (Madril, 1994).
• SEGURA MUNGIA, S.: Mil años de historia vasca a través de la literatura greco‑latina. De Aníbal a Carlomagno. Deustuko Uniber­tsitatea Argitl., (Bilbo, 1977).
• SCHULTEN, A.: “Las referencias sobre los vascones hasta el año 800 d. C.” La Gran Enciclopedia Vasca, XVIII. libk., (Bilbo, 1971) 225. or. eta hu.
• TARACENA, B., VAZQUEZ DE PRADA, L.: “Excavaciones en Navarra” P.V. VII.ean, 24 znb., 1946,413‑469. or.
• TOBIE, J. L.: “Fouilles romaines à Saint Jean le Vieux”. Bulletin du Musée Basque”, 34.ean, 1966, 146‑164. or.
• TOBIE, J. L.: “La mansio d´Imus Pyre­naeus.(St. Jean le Vieux, Pyr. Atlantiques). Apport à l´étude des relations transpyrénénnes sous l´Empire Romain”. II Semana Intern. de Antropología Vasca. (Bilbo, 1971).
• TOBIE, J. L.: “Le Pays Basque Nord et la Romanisation (1er. Siècle a. J.C. 3ème siècle a J.C. Bulletin du MuséeBasque 95.ean, 1982, 1‑36. or.
• TORRES, M : “Los mosaicos descubiertos en el siglo XVIII en la villa de Cabriana Álava)”. A.A.I. 10ean, 1981, 311‑340. or.
• VALLESPI PEREZ, E.: “Hipótesis de trabajo sobre sustrato arqueológico de la romanización del País Vasco meridional (Álava y Navarra)”. II Semana Intern. de Antropología Vasca. D.I. 46. libk.an (Bilbo, 1972), 273‑282. or.
• URTEAGA, M : “Reconstrucción del paisaje urbano de Gipuz­koa”.Antigua‑n, VI Jornadas sobre la Antigüedad, (Donostia, 1999), 24‑31. or.
• Z.E.: “Primer Coloquio Intern. sobre Romanización en Euskal Herria”. Isturitz saileko 2 liburu, 8 eta 9 znb. (Bertan 17 hi­tzaldi eta 25 jakinaraz­pen azal­tzen dira) Eusko Ikaskun­tza, 1999, 934 orrialde.