Gorgias

by Platon

Gorgias  (K.a. 380ko hamarkada)  Platon, translated by Jesus Maria Arrojeria Petrikorena

Klasikoen Bildumaren parte. Itzultzaileen baimenarekin igota, jatorrizko liburua Domeinu Publikoan dago. Proiektu honi buruz gehiago jakiteko, bisita ezazu Wikiteka:Klasikoen bilduma

Kalikles^[1]: – Gerran eta batailan horrela hartu behar dela parte diote^[2], Sokrates.

Sokrates: – Diotenaren arabera festa bukatu ondoren eta berandu al gatoz bada?

Ka. – Eta oso festa fina gainera, Gorgiasek^[3] gauza eder asko azaldu baitizkigu lehentxeago.

So. – Kerefon hau da horren erruduna, Kalikles, plazan denbora pasatzera behartu baikaitu.

Kerefon^[4]: – Ez da ezer, Sokrates, neuk sendatuko baitut okerra. Gorgias nire laguna da eta azalduko dizkigu orain guri ere, nahi izanez gero, edo beste noizbait nahi baduzu.

Ka. – Zer, bada, Kerefon? Sokratesek Gorgiasi entzun nahi al dio?

Ke. – Horretaraxe etorri gara behintzat.

Ka. – Orduan etorri nire etxera nahi duzuenean; Gorgiasek bertan hartu du ostatu eta azalduko dizkizue zuei ere.

So. – Ederki diozu, Kalikles. Baina nahiko al du gurekin solas egin? Berari galdetu nahiko bainioke bere artearen indarra zein den, eta zer agindu eta zer irakasten duen; eta gainerako azalpenak, zuk diozun moduan, beste noizbait egin ditzala.

Ka. – Norberak galdetzea bezalakorik ez dago, Sokrates. Horixe zen bada bere azalpenetako bat. Oraintxe ari zen esaten barruan zeudenetako bakoitzak nahi zuena galdetzeko eta edozein gairi erantzuna emango ziola.

So. – Benetan ondo diozu. Kerefon, galde iezaiozu.

Ke. – Zer galdetuko diot?

So. – Zer den.

Ke. – Zein zentzutan diozu?

So. – Honetan: zapaten artisaua gertatuko balitz, «zapataria» erantzungo lizuke noski. Ulertzen al duzu zein zentzutan diodan?

Ke. – Ulertzen dut eta galdetuko diot. Esaidazu, Gorgias, Kalikles honek egia al dio dioenean zuk edozeinek galdetutako edozeri erantzungo diozula agindu duzula?

Gorgias: – Egia dio, Kerefon. Oraintxe bertan agindu baitut horixe bera, eta gainera diot oraindik ez didala inork urte askotan ezer berririk galdetu.

Ke. – Orduan benetan erraz erantzungo duzu, Gorgias.

Go. – Horren proba egiteko aukera duzu, Kerefon.

Polo^[5]: – Bai, ala Zeus. Baina nahi baduzu, Kerefon, niri egidazu proba. Gorgias nekatuta dagoela iruditzen baitzait, gauza askoz hitz egin berri du eta.

Ke. – Zer da, Polo? Gorgiasek baino hobeto erantzungo duzula uste al duzu?

Po. – Eta hori zer, zuretzat modu egokian erantzuten badut?

Ke. – Ezer ez, baina zuk zeuk nahi duzunez, erantzuidazu.

Po. – Galdetu.

Ke. – Galdetzen dut bada. Herodikos bere anaiaren arte berean aditua izango balitz Gorgias, zer deituko genioke zuzen? Herodikori deitzen dioguna, ez?

Po. – Guztiz.

Ke. – Sendagile dela esanez ederki esango genuke beraz.

Po. – Bai.

Ke. – Eta Aglaofonen seme Aristofonen^[6] edo honen anaiaren arte berean aditua balitz, zer deituko genioke zuzen?

Po. – Pintore, nabarmen denez.

Ke. – Orain, arteren batean aditua denez, zer deituko genioke zuzen?

Po. – Kerefon, gizakien artean arte asko dira esperientzien bidez aurkitutakoak, eskarmentuak eragiten baitu gure bizitza artez pasatzea, eskarmentu ezak ordea ausaz pasatzea. Eta bakoitzak bere moduan arte horietako batean hartzen du parte, eta onenek arte onenetan hartzen dute parte; hauetako bat Gorgias hau da, eta arteen artean ederrenean hartzen du parte.

So. – Badirudi, Gorgias, Polo ondo prestatuta dagoela hitzaldietarako, baina ez da Kerefoni agindutakoa betetzen ari.

Go. – Zer bada, Sokrates?

So. – Ez zait iruditzen galdetutakoa erantzuten ari denik inola ere.

Go. – Zeuk galde iezaiozu bada, nahi baduzu.

So. – Ez, zeuk erantzun nahiko bazenu, askoz gusturago galdetuko nizuke zuri. Esan duenagatik argi baitaukat Polo erretorika deitutakoan aritu dela gehiago elkarrizketan baino.

Po. – Zergatik, Sokrates?

So. – Kerefonek Gorgias zein artetan den aditua galdetu duenean, Polo, haren artea laudatzen duzulako, norbaitek arbuiatuko balu bezala, baina arte hori zein den ez duzu erantzun.

Po. – Ez al dut erantzun, bada, ederrena dela?

So. – Eta horixe dela. Baina inork ez du galdetzen nolakoa den Gorgiasen artea, zein den baizik, eta zer deitu behar zaion Gorgiasi. Kerefonek lehenagoko arteak proposatu dizkizun moduan eta zuk berari ederki eta labur erantzun diozun moduan, halaxe esan orain zein den artea eta zer deitu behar diogun Gorgiasi. Are hobeto, Gorgias, zuk zeuk esaiguzu zein artetan aditua izatearen ondorioz zer deitu behar zaizun.

Go. – Erretorikan, Sokrates.

So. – Beraz, erretorikoa deitu behar zaizu?

Go. – Eta ona, Sokrates, eta hori izateaz harro nago^[7], Homerok esan zuen bezala, deitu nahi badidazu behintzat.

So. – Nahi dut bada.

Go. – Dei iezadazu bada.

So. – Beraz, besteak ere erretoriko bihur ditzakezula esango dugu?

Go. – Horixe aldarrikatzen dut bada, ez hemen bakarrik baita beste edozein tokitan ere.

So. – Orduan nahiko al zenuke, Gorgias, orain solasean ari garen bezala jarraitzea, bata galdetuz eta bestea erantzunez, eta Polok hasitakoa bezalako hitzaldi luzeak beste noizbaiterako alde batera uztea? Baina amarrurik gabe bete ezazu hitza eta erantzun labur galdetutakoari.

Go. – Erantzun batzuk, Sokrates, hitzaldi luzeen bidez eman beharrekoak dira, hala ere saiatuko naiz ahal den laburren erantzuten. Hori ere aldarrikatzen dudan zerbait baita, alegia, inork ezingo lituzkeela gauza berak nik baino modu laburragoan esan.

So. – Horixe behar da, bada, Gorgias. Eta horixe bera froga iezadazu, laburtasuna, hitzaldi luzeak beste baterako utzita.

Go. – Egingo dut bada, eta baieztatuko duzu ez diozula beste inori laburrago aditu.

So. – Ea bada. Arte erretorikoan aditua zarela eta beste norbait hizlari bihur dezakezula diozunez, gauzen artean zeri buruz ari da erretorika? Ehungintza soinekoak egiteari buruz ari den bezala; ala ez?

Go. – Bai.

So. – Horrela, musika kantuen konposaketari buruz ari da?

Go. – Bai.

So. – Ala Hera, Gorgias, zoragarri deritzet zure erantzunei, ahal den laburren ari baitzara erantzuten.

Go. – Eta guztiz egoki egiten ari naizela uste dut, Sokrates.

So. – Ongi diozu. Ea bada, erantzun iezadazu horrela erretorikari buruz ere; gauzen artean zeri buruzko jakintza da?

Go. – Hitzaldiei buruzkoa.

So. – Nolakoei buruzkoa, Gorgias? Agian gaixoei zein bizimodurekin sendatuko liratekeen erakusten dietenei buruzkoa?

Go. – Ez.

So. – Orduan erretorika ez da hitzaldi guztiei buruz ari.

Go. – Horixe ezetz.

So. – Baina hitz egiteko trebe bihurtzen gaitu?

Go. – Bai.

So. – Beraz, hitz egiten diren gauza horietaz zentzudun izateko ere bai?

Go. – Nola ez bada?

So. – Baina oraintxe aipatu dugun medikuntzak ez al ditu gizakiak gaixoei buruzko gauzetan zentzudun izateko eta hitz egiteko trebe egiten?

Go. – Derrigor.

So. – Orduan badirudi medikuntza ere hitzaldiei buruz ari dela.

Go. – Bai.

So. – Gaixotasunen ingurukoei buruz?

Go. – Erabat.

So. – Beraz, gimnasia gorputzen egoera on eta txarraren inguruko hitzaldiei buruz ari da?

Go. – Guztiz.

So. – Eta beste arteak ere horrelaxe aritzen dira, Gorgias, berauetako bakoitza bere gaiaren inguruko hitzaldiei buruz ari da.

Go. – Hala dirudi.

So. – Orduan zergatik ez diezu beste arteei ere erretorika deitzen, hitzaldieei buruz izanik, hitzaldiei buruz den horri erretorika deitzen badiozu?

Go. – Beste arteen jakintza guztia eskulanari eta horrelako ekintzei buruz delako, esate baterako, Sokrates; baina erretorikan eskulanik ez dago, aitzitik, bere egite eta ekintza guztia hitzaldien bidez da. Horregatik uste dut arte erretorikoa hitzaldiei buruz ari dela, eta hori zuzen diodala aldarrikatzen dut.

So. – Agian ulertzen dut zein arteri deitu nahi diozun hori, baina beharbada garbiago jakingo dut. Erantzun bada: arteak dauzkagu, ezta?

Go. – Bai.

So. – Nire ustez arte guztietatik batzuk ekintzak dira gehienbat eta hitzaldi laburra nahikoa dute, bakan batzuek bat ere ez, aitzitik beren lana

isilik ere burutzen da, pintura, eskultura eta beste asko bezala. Erretorikak horrelakoekin zerikusirik ez duela diozu, nik uste. Ez al da hala?

Go. – Guztiz ondo ulertu duzu, Sokrates.

So. –Beste arteak dena hitzaldiaren bidez burutzen dutenak dira, eta ez dute batere ekintzarik behar, esate baterako, edo oso laburra, aritmetika, kalkulua, geometria, dama-jokoa eta beste arte asko bezala. Horietako batzuek ekintzak adina hitzaldiak dituzte gutxi gorabehera; gehienek, gehiago, eta beren ekintza eta eragin guztia hitzaldien bidez gertatzen da erabat. Erretorika hauetako bat dela diozu, nik uste.

Go. – Egia diozu.

So. – Ez dut uste behintzat horietako ezeini erretorika deitu nahiko diozunik, ez bada hitzez horrela esan duzula, alegia, erretorika bere eragina hitzaldiaren bidez duena dela, eta norbaitek hitzak zentzu estuan hartu nahi duela eta hau ulertzen duela: «Orduan, Gorgias, aritmetikari erretorika deitzen diozu?». Baina ez dut uste zuk ez aritmetikari ez geometriari erretorika deitzen diezunik.

Go. – Eta ongi uste duzu, Sokrates, eta zuzen ulertzen duzu.

So. – Ea, bada, eta galdetzen nuenaren erantzuna burutu ezazu zuk ere. Erretorika gehienbat hitzaldia erabiltzen duten arte horietako bat gertatzen denez -eta beste batzuk ere horrelakoak gertatzen dira– saia zaitez esaten erretorikaren eragina hitzaldietan zerekiko den. Norbaitek era berean oraintxe bertan aipatu ditudan arteetako edozeini buruz galdetuko balit: «Sokrates, zer da arte aritmetikoa?». Hitzaldiaren bidez eragina duten arteetako bat dela erantzungo nioke, zuk oraintxe bertan esan bezala. Eta berriro galdetuko balit «Zerekiko?». Bikoiti eta bakoitiarekiko ezagutza dela esango nioke, bakoitza zenbatekoa den. Eta berriro galdetuko balu: «Eta zeri deitzen diozu kalkuluaren artea?». Hori ere dena hitzaldiaren bidez burutzen dutenetakoa dela esango nioke. Eta berriro galdetuko balu: «Zerekiko?». Herriko asanbladan iritziak biltzen dituztenek bezala, kalkulua gainerakoekiko aritmetika bezalakoa dela8 esango nioke –gaia bera baitauka, bikoitia eta bakoitia alegia– baina hainbestean bereizten dela, kalkuluak bikoitia eta bakoitia kopuruarekiko nola diren aztertzen duela, euren barruan eta elkarrekiko. Eta norbaitek astronomiari buruz galdetuko balu, eta nik arte horrek ere guztia hitzaldiaren bidez burutzen duela esan eta

gero, esango balu: «Astronomiaren hitzaldiak zeri buruz dira, Sokrates?». Astroen, Eguzkiaren eta Ilargiaren mugimenduei buruz direla esango nuke, elkarrekiko abiadura nolakoa den.

Go. – Eta zuzen esango zenuke, Sokrates.

So. – Ea, bada, erantzun ezazu zuk ere, Gorgias. Beraz, erretorika hitzaldiaren bidez guztia egin eta burutzen dutenetakoa egokitzen da. Ez al da hala?

Go. – Hori da.

So. – Esan: zeri buruz? Erretorikak erabiltzen dituen hitzaldi horiek zeri buruz dira?

Go. – Gizakien arazorik handienak eta gorenak, Sokrates.

So. – Baina, Gorgias, diozun hori eztabaidagarria da, eta oraindik ez dago batere garbia. Uste dut entzungo zenuela jendeak oturuntzetan abesten duen kantu hori; kantu horretan errenkadan abesten duenean «onena osasuna da, bigarren eder izatea, eta hirugarren amarrurik gabe aberats izatea» kantuaren poetak dioenaren arabera.

Go. – Entzuna dut bai, baina zertarako diozu hori?

So. – Kantua konposatu duenak goraipatutako arte horien artisauak, medikua, gimnasiako irakaslea eta negozio-gizona, segituan zure ondoan jarriko balira, eta medikuak lehenengo esango balu: «Sokrates, Gorgiasek engainatzen zaitu, ez baita bere artea gizakientzako on handienari buruz ari dena, nirea baizik». Eta nik galdetuko banio: «Eta zu zein zara hori esateko?». Mediku dela esango luke. «Zer diozu beraz? Zure artearen emaitza on handiena al da?». «Nola ez da izango, bada -esango luke– Sokrates, osasuna? Zer da, bada, gizakientzat osasuna baino on handiagoa?». Eta horren ondoren gimnasiako irakasleak esango balu: «Ni neu ere harrituko nintzateke, Sokrates, Gorgiasek bere artearen on handiagorik erakutsi ahalko balizu nik nirearena baino». Eta horri ere esango nioke: «Eta zu zein zara, gizona, eta zein da zure lana?». «Gimnasiako irakaslea -esango luke– eta nire lana gizakiak gorputzez eder eta indartsu egitea da». Gimnasiako irakaslearen ondoren negozio-gizonak esango luke, beste guztien erdeinu osoz nire ustez: «Ondo azter ezazu, Sokrates, Gorgiasen edo beste inoren ezer aberastasuna baino on handiagoa iruditzen ote zaizun zuri». Orduan esango nioke: «Zer, bada? Zu horren artisaua al zara?». Baietz

esango luke. Zein zara, bada? «Negozio-gizona.» Eta zer? Gizakientzako on handiena aberastasuna dela uste al duzu? Esango dugu. «Nola ez, bada?» esango du. «Hala ere Gorgias hau ez dago ados, eta bere arteak zureak baino on handiago bat eragiten duela dio». esango genuke. Garbi dago horren ondoren hauxe galdetuko lukeela: « Eta zer da on hori? Erantzun dezala Gorgiasek». Ea, bada, Gorgias, bai beraiek eta baita nik ere galdetuko bagenizu bezala, erantzun ezazu zer den gizakientzako on handiena dela diozun hori eta zu horren artisaua zarela diozuna.

Go. – Benetan on handiena dena, Sokrates, eta gizakientzat bai askatasunaren iturri, bai norberaren hirian besteen gaineko agintearena.

So. – Zer da, bada, diozun hori?

Go. – Besteak hitzaldien bidez konbentzitzeko gai izatea, bai epaileak auzitegian, bai kontseilariak kontseiluan, bai herritarrak asanbladan, bai politikoa den beste edozein bileratan. Eta gaitasun horrekin bai mediku, bai gimnasiako irakaslea zerbitzari izango dituzu. Eta negozio-gizona bere buruarentzat aberasten ordez, beste batentzat aberasten agertuko da, zuretzat alegia, jendetzari hitz egiteko eta konbentzitzeko gai zaren horrentzat.

So. – Orain iruditzen zait, Gorgias, ari zarela zehatzen erakusten zure ustez erretorika zer arte den, eta ondo ulertzen badizut, erretorika konbentzitzearen artisaua dela diozu, eta beraren ekintza guztia eta nagusia horretan burutzen da. Ala esan al zenezake erretorikak entzuleen arimetan konbentzimendua sortu baino zerbait gehiago egin ahal duela?

Go. – Inola ere ez, Sokrates, aitzitik egoki definitu duzula iruditzen zait hori baita beraren ekintza nagusia.

So.– Entzun bada, Gorgias. Jakin ezazu, beste norbait baldin badago, hitzaldiaren gaia benetan ezagutu nahian beste norbaitekin hitz egiten ari dena, ni ere hori bezalakoa naizela nire uste osoan. Eta baita zu ere nire ustez.

Go. – Eta zer, Sokrates?

So. – Orain esango dizut. Ziur jakin ezazu nik ez dakidala erretorikaren konbentzitze hori zein ote den ezta zein gairen ingurukoa ere. Badaukat bai susmoren bat nire ustez zein konbentzitze diozun eta zeren ingurukoa, baina hala ere galdetuko dizut erretorikaren zein konbentzitze ote diozun eta zeren inguruan ote den. Nire susmoak esan gabe zergatik galdetuko dizudan? Ez zuregatik, hitzaldiarengatik baizik, horrela hitzaldiak aurre eginez ahalik eta argien adieraz dezan zertaz ari garen. Azter ezazu, bada, zure ustez arrazoiz galdetuko ote dizudan. Zeuksis^[8] zer margolari mota den galdetuko banizu, eta animaliak margotzen dituena esango bazenu, ez al nizuke arrazoiz galdetuko nolako animaliak eta non?

Go. – Zeharo.

So. – Eta hori honexegatik, badirelako beste margolariak beste animalia mota asko margotzen dituztenak?

Go. – Bai.

So. –Zeuksisek beste inork margotuko ez balitu, zure erantzuna zuzena izango zen.

Go. – Nola ez, bada?

So. – Ea, bada, eta erretorikari buruz ere esan ezazu: Erretorika konbentzitzen duen arte bakarra dela iruditzen al zaizu, edo beste arteak ere bai? Horrelako zerbait diot: edozer gauza irakasten duenak irakasten duen horretaz konbentzitzen du ala ez?

Go. – Noski, Sokrates, ezer baino lehen konbentzitu egiten du.

So. – Lehenagoko arte berei buruz hitz egin dezagun berriro. Aritmetikak ez al dizkigu zenbakiaren ingurukoak irakasten, eta gizon aritmetikoak ere bai?

Go. – Guztiz.

So. – Beraz, konbentzitu ere egiten du?

Go. – Bai.

So. – Orduan aritmetika ere konbentzitzearen artisaua da?

Go. – Badirudi.

So. – Beraz, norbaitek galdetzen badigu zer motatako konbentzitzea den eta zeri buruzkoa, bikoiti eta bakoitiaren kopuruaren inguruko irakastearena erantzungo diogu. Eta lehen aipatu ditugun arte guztiak konbentzitzearen artisauak direla ere erakuts genezake eta zein motatakoak eta zeri buruzkoak. Ala ez?

Go. – Bai.

So. – Orduan erretorika ez da konbentzitzearen artisau bakarra.

Go. – Egia diozu.

So. – Hortaz, emaitza hori berak bakarrik ekoizten ez duenez, baizik eta beste batzuek ere bai, horren ondoren margolariari buruz bezala arrazoiz galdetuko genuke zein motatako eta zeri buruzko konbentzitzearen artea den erretorika. Ala ez al zaizu arrazoizkoa iruditzen hori galdetzea?

Go. – Niri bai behintzat.

So. – Erantzun, bada, Gorgias, iritzi berekoa zarenez.

Go. – Auzitegietako eta gainerako asanbladetako konbentzitzea dela diot, bada, lehentxeago nioen bezala, eta bidezko eta bidegabe direnei buruzkoa.

So. – Banuen susmoa konbentzitze mota hori eta gauza horiei buruzkoa esaten zenuela, Gorgias, baina ez zaitez harritu geroxeago ere horrelako zerbait galdetzen badizut, nabarmen dirudiena ere galdetzen badizut, alegia. Lehen esan dudana da, hitzaldia ordenan burutzearen alde galdetzen dut, ez zuregatik, besteak esango duenaren susmoa hartuta elkarri aurre hartzera ohitu ez gaitezen, eta zuk zure hitzaldia zure ideiaren arabera nahi duzun moduan burutu dezazun.

Go. – Eta zuzen ari zarela deritzot, Sokrates.

So. – Ea, bada, azter dezagun honako hau ere. Zerbaiti deitzen al diozu ikasi izana?

Go. – Bai.

So. – Eta sinetsi izana?

Go. – Ere bai.

So. – Zure ustez gauza bera al dira ikasi eta sinetsi izana eta ikasketa eta sinesmena ala desberdinak?

Go. – Desberdinak dira, Sokrates, nire ustez.

So. – Uste zuzena da zurea, eta honako honetatik ezagutuko duzu: norbaitek galdetuko balizu: «Gorgias, ba al dago sinesmen faltsurik eta egiazkorik?» baietz esango baitzenuke, nik uste.

Go. – Bai.

So. – Eta jakintza faltsu eta egiazkorik?

Go. – Inola ere ez.

So. – Orduan nabarmen da ez direla gauza bera.

Go. – Egia diozu.

So. – Baina ikasi dutenak eta sinetsi dutenak biak daude konbentzituta.

Go. – Hala da.

So. – Nahi al duzu beraz bi konbentzitze mota daudela onartu, bata sinesmena ematen duena baina jakin gabe, bestea jakintza ematen duena?

Go. – Bai.

So. – Erretorikak bi konbentzitze horietako zein eragiten du auzitegietan eta gainerako asanbladetan bidezko eta bidegabe diren gauzei buruz? Sinestea ematen duena baina jakin gabe ala jakitea ematen duena?

Go. – Garbi dago, Sokrates, sinestea ematen duena dela.

So. – Orduan erretorika, dirudienez, sinesmenaren konbentzitzearen artisaua da eta ez bidezko eta bidegabeari buruz irakastearena.

Go. – Bai.

So. – Orduan hizlariak ere ez die auzitegi eta gainerako asanbladei bidezko eta bidegabeei buruz ezer irakasten, aitzitik sinestarazten die bakarrik. Egia esan, horrelako jendetzari ezingo lizkioke hain gauza handiak denbora laburrean irakatsi.

Go. – Noski ezetz.

So. – Jarrai dezagun, bada, ikus dezagun zer ote diogun erretorikari buruz, nik neuk ere oraindik ezin baitut atzeman zer esan behar dudan. Hiriak bilera ospatzen duenean medikuak, armadoreak edo beste edozein artisau talde aukeratzeko, hizlariak orduan ez die aholkurik emango, ezta? Nabarmen baita aukeraketa bakoitzean artisau onena aukeratu behar dela. Eta hizlariak ez die aholkurik emango harresien eraiketari edo portuen eta armategien atonketari buruz ere; arkitektoek aholkatuko dituzte, ordea. Ezta etsaien aurkako armada baterako buruzagien edo lurraldeak okupatzeko buruzagien aukeraketari buruzko kontseilua denean ere, aitzitik estrategek aholkatuko dituzte orduan, eta erretorikoek ez. Ala zer diozu halakoez, Gorgias? Zu zeu hizlaria zarela eta besteak erretorikoak bihurtzen dituzula diozunez, aproposa da zure artearenak zuregandik jakitea. Eta egizu kontu orain ni ere zure alde ari naizela, hemen barruan daudenetakoren batek agian zure ikasle nahi du izan, batzuk edo askok nik dakidanez, eta agian lotsatu egiten dira zuri galdetzeaz. Beraz, egizu kontu nik galdetuta ere beraiek galdetzen dizutela: «Zer lortuko dugu, Gorgias, zurekin ikasiz gero? Zein arazori buruz aholkatu ahal izango dugu hiria? Bidezko eta bidegabeari buruz bakarrik ala Sokratesek oraintxe aipatzen zituen horiei buruz ere?». Saia zaitez beraiei erantzuten bada.

Go. – Saiatuko naiz, Sokrates, zuri erretorikaren indar guztia argi agerrarazten, ederki jarri bainauzu horretarako bidean. Badakizu, noski, armategi horiek eta atenastarren harresiak eta portuen atonketa Temistokles eta Periklesen aholkuek ekarri zituztela eta ez artisauenek.

So. – Hala diote Temistoklesi buruz, Gorgias; Periklesena, ordea, nik neuk entzun nion erdiko harresiari buruz aholkatu gintue-

nean.

Go. – Eta oraintxe aipatu dituzun aukeraketetakoren bat denean, Sokrates, hizlariak ikusten dituzu aholkatzen eta horien inguruko bozketak irabazten.

So. – Eta horretaz guztiaz harrituta, Gorgias, galdetzen dut aspaldi zein ote den erretorikaren indarra. Neuri behintzat miragarri agertzen baitzait tamainari begiratuta.

Go. – Eta dena bazeneki, Sokrates, alegia, indar guztiak bilduta bere menpe dauzkala, esate baterako. Eta froga handia esango dizut: askotan anaiarekin ala beste medikuren batekin gaixo batengana joanda, gaixoak botika hartu nahi ez edo medikuari ebakuntza edo kauterioa egiten utzi nahi ez zionean eta medikuak ezin zuenean konbentzitu, nik konbentzitzen nuen erretorikaren arteaz besterik gabe. Eta hau ere badiot: gizon erretorikoa eta medikua, nahi duzun hiritara joanda ere, herritarren asanbladan ala beste edozein bileratan hitzaldiaren bidez lehiatu beharko balira, biotako zein aukeratu behar den mediku, inon ez lukete medikua aukeratuko, hizketan trebe dena baizik, berak nahiko balu. Eta beste edozein artisaurekin lehiatuko balitz ere, erretorikoak bera aukeratzeko konbentzituko lituzke beste edozeinek baino lehen. Jendetzaren aurrean artisauetako beste edozeinek baino konbentzigarriago hitz egingo bailuke erretorikoak edozertaz. Beraz, artearen indarra hainbestekoa eta horrelakoa da. Hala ere, Sokrates, erretorika beste edozein borroka bezala erabili behar da. Eta norbaitek ukabilka, borrokan eta armetan guda egiten ikasiko balu, bai lagunak bai etsaiak menderatzeraino ikasi ere, hori guztia ez da horregatik gizaki guztien aurka erabili behar, ezta lagunak jo, zauritu edo akabatzeko erabili behar ere. Baina, ala Zeus, norbaitek, gimnasioan ibili eta gero sasoiko gorputza edukita eta boxeolari bihurtuta, aita edo ama edo etxekoetako ala lagunetako bat joko balu, ez dira horregatik gimnasiako irakasleak eta armetan gudukatzen irakasten dutenak gorrotatu eta hirietatik bota behar. Horiek beren artea etsai eta gaiztoen aurka zuzen erabil zezan erakutsi baitzioten, defentsarako, ez borroka hasteko. Besteek, ordea, indarra eta artea, modu okerrean, gaizki erabiltzen badituzte, ez dira horregatik irakasleak gaiztoak eta artea erruduna edo gaiztoa, oker erabiltzen dutenak baizik. Arrazoiketa bera da erretorikari buruz ere. Hizlaria edozeinen aurka eta edozeri buruz hitz egiteko gai da; labur esateko, jendetzaren aurrean nahi duen gaiaz bestea baino konbentzigarriago izateraino. Baina horregatik ez die zertan medikuei ospe ona kendu –hori egiteko gai izanda ere– ezta gainerako artisauei ere, aitzitik erretorika zuzen erabili behar du, gimnasiarekin egin behar den bezala. Eta norbaitek erretoriko bihurtu eta gero indar eta arte horrekin okerrik egiten badu, ez da horregatik irakatsi diona gorrotatu eta hirietatik bota behar, nire ustez. Honek zuzentasunaren alde erakutsi baitzion, eta besteak erabiltzen du kontrako moduan. Artea modu okerrean erabiltzen duena gorrotatzea da zuzena, eta hirietatik bota eta akabatzea, ez artea irakatsi diona.

So. – Uste dut, Gorgias, zuk ere hitzaldi asko ezagutu dituzula eta bertan honako hau ikusi duzula: hitz egin behar dituzten gaiak jakin eta elkarri irakatsiz zehaztuta ere ezin dituztela elkarrizketak erraz bukatu. Baina zerbaitetaz eztabaidan hasten direnean eta batak dioenean besteak ez duela zuzen edo garbi hitz egiten, elkarrekin haserretu egiten dira eta bestea inbidiagatik ari dela uste dute, irabazi nahian eta ez hitzaldian proposatutakoa aztertuz. Eta batzuk azkenean modu lotsagarrienean aldentzen dira, irainduta eta elkarri halako laidoak esan eta adituta, entzuleak ere atsekabetzeraino halako gizonen entzule izan nahi izan dutelako. Eta zergatik diot hau? Nire ustez orain ez zarelako lehen erretorikari buruz esan duzunaren ez kideko ez tankerakorik esaten ari. Horregatik zu ezeztatzeko beldur naiz, gaia argitzeko beharrean zure kontra lehian ari naizelako susmorik har ez dezazun. Nik bada, zu ere nirea bezalako izaerakoa bazara, gustura galdetuko nizuke dena; hala ez bada, utzi egingo nuke. Eta zein izaerakoa naizen? Zerbait oker diodanean ezeztatua izatea gustura hartzen dutenetakoa, eta norbaitek ezer faltsurik esango balu gustura ezeztatzen dutenetakoa ere bai, hala ere ez zait desatseginago ezeztatua izatea ezeztatzea baino, lehenengoa on handiagotzat jotzen baitut, norbera gaitz handienetik aldentzea beste norbait aldenduaraztea baino on handiagoa den heinean. Gure oraingo hitzaldiaren gaiaren inguruko uste faltsua bezalako gaitzik ez baitago gizakiarentzat, nik uste. Eta zu ere horrelakoa zarela badiozu, hitz egin dezagun; baina utzi behar dugula uste baduzu, utz dezagun jada eta eten dezagun hitzaldia.

Go. – Horixe diodala, Sokrates, ni ere zuk adierazi duzun izaera horretakoa naizela; hala ere agian entzuleak ere kontuan hartu beharko genituzke. Zuek etorri baino askoz lehenagotik gauza ugari erakutsi baitizkiet hemen daudenei, eta orain elkarrizketan jarduten bagara, agian luzatu egingo gara. Hauena ere aztertu behar da beste zerbait egin nahi duen inor atxiki ez dezagun.

Ke. – Gizon hauen zalapartan aditzen duzue zeuek ere, Gorgias eta Sokrates, entzun nahian daudela zerbait esaten baduzue. Nik behintzat ez dezadala inoiz hain zeregin handia eduki halako hitzaldiak eta horrela esanda utzita beste zerbait egitea probetxugarriago gertatzeraino.

Ka. – Ala jainkoak, Kerefon, nik neuk jada hitzaldi asko entzunda ere benetan ez dakit inoiz orain bezala gozatu dudan, eta egun osoan elkarrizketan jarduten bazarete ere, poza emango didazue.

So. – Bada, nire aldetik, Kalikles, ez dago oztoporik, Gorgiasek nahi badu.

Go. – Orain lotsagarri litzateke, Sokrates, nik nahi ez izatea, nahi duzuen guztia galdetzeko eskatu eta gero. Baina hauek ondo baderitzote, hitz egin eta galdetu nahi duzuna.

So. – Entzun bada, Gorgias, zuk esandako zertaz harritzen naizen; agian zuk ondo esanda ere nik ez dizut ondo ulertu eta. Norbai-

tek zuregandik ikasi nahi izanez gero erretoriko bihur dezakezula diozu?

Go. – Bai.

So. – Jendetzaren aurrean edozeri buruz konbentzigarri izaten hortaz, ez irakasten, konbentzitzen baizik?

Go. – Erabat.

So. – Oraintxe esan duzu hizlaria osasunaz ere medikua baino konbentzigarriago izango dela.

Go. – Eta hala esan dut, baina jendetzaren aurrean.

So. – Hortaz hori da jendetzaren aurrean, ez dakitenen aurrean? Dakitenen aurrean ez baita noski medikua baino konbentzigarriago izango.

Go. – Egia diozu.

So. – Orduan medikua baino konbentzigarriago izango bada, dakiena baino konbentzigarriago bihurtzen da?

Go. – Guztiz.

So. – Medikua izan gabe, ezta?

Go. – Bai.

So. – Baina medikua ez denak ez dakizki medikuak dakizkienak.

Go. – Nabarmen da.

So. – Orduan, ez dakiena ez dakitenen aurrean dakiena baino konbentzigarriago izango da hizlaria medikua baino konbentzigarriago denean. Hau ondorioa da ala beste zerbait?

Go. – Hori da ondorioa kasu horretan.

So. – Hortaz, hizlariaren eta erretorikaren egoera bera da gainerako arte guztietan ere; ez dauka gai beraien izaeraz ezer jakin beharrik, konbentzitzeko moduren bat bilatzea nahikoa du ez dakitenei dakitenek baino gehiago dakiela iruditzeko.

Go. – Ez al da erraztasun handia, Sokrates, beste arteak ikasi gabe hori bakarrik ikasita ezertan ez izatea artisauak baino gutxiago?

So. – Bere egoera horren bidez hizlaria besteak baino gutxiago den ala ez segituan aztertuko dugu, hitzalditik hala egokitzen bazaigu. Baina orain lehenengo honako hau azter dezagun: osasunari eta beste arteetako beste gaiei buruz bezala, bidezko eta bidegabe, lotsagarri eta itxurazko, on eta txarrari buruz ere egoera berdinean al dago erretorikoa, alegia on ala txar, itxurazko ala lotsagarri, bidezko ala bidegabe zer den jakin gabe, hala ere, konbentzitzeko moduren bat asmatuta, jakin gabe ere ez dakitenen aurrean dakiena baino gehiago dakiela iruditzea? Ala beharrezkoa al da jakitea eta erretorika ikasi nahi duenak hori guztia aurretik jakinda joan behar al du zuregana? Hala ez bada, zuk erretorika irakasle bezala zuregana datorrenari ez diozu horietako ezer irakatsiko –ez baita zure lana– eta jendetzaren aurrean jakin gabe ere horrelakoak badakizkiela iruditzea eragingo diozu eta ona izan gabe ona dela ere bai. Ala gai hauei buruz aurretik egia jakin gabe ezingo al diozu erretorika batere irakatsi? Ala nola dira horrelakoak, Gorgias? Eta Zeusen izenean, erakuts iezaguzu erretorikaren indarra zein den, oraintxe esaten zenuen moduan.

Go. – Bada, nire ustez, Sokrates, ez dakiela egokitzen bada ere, hori guztia niregandik ikasiko du.

So. – Egon zaitez; ongi diozu eta. Zuk norbait erretoriko bihurtzen baduzu, lehen ala berandu derrigor jakin beharko ditu bidezkoak eta bidegabeak zuregandik ikasita.

Go. – Guztiz.

So. – Zer, bada? Zurgintza ikasitakoa ez al da zurgina?

Go. – Bai.

So. – Hortaz, musika ikasitakoa ere musikaria da?

Go. – Bai.

So. – Eta medikuntza ikasitakoa ere medikua da, eta, arrazoiketa beraren arabera, gainerako gaietan ere berdin izango da: gai bakoitza ikasitakoa jakintza horrek bera bihurtzen duena izango da?

Go. – Erabat.

So. – Beraz, arrazoiketa horren arabera, bidezkoak diren gauzak ikasitakoa bidezkoa izango da ere?

Go. – Logika osoz.

So. – Eta bidezko denak bidezko gauzak egiten ditu?

Go. – Bai.

So. – Hortaz, erretorikoa derrigor izango da bidezko eta bidezkoak bidezko gauzak egingo ditu?

Go. – Hala dirudi.

So. – Bidezkoak behintzat ez baitu inoiz bidegabe jokatu nahiko.

Go. – Derrigor.

So. – Arrazoiketaren ondorioz, erretorikoa derrigor izango da bidezko.

Go. – Bai.

So. – Orduan, ez du inoiz bidegabe jokatu nahiko.

Go. – Ez dirudi behintzat.

So. – Gogoan al duzu lehentxeago esan duzula ez zaiela gimnasia-irakasleei errua egotzi behar ezta hirietatik bota ere, eta boxeolariak boxeoa oker erabiltzen badu eta bidegabe jokatzen badu, eta era berean hizlariak erretorika bidegabe erabiltzen badu ez zaiola irakasleari errua egotzi behar ezta hiritik bota ere, bidegabe jokatu duena eta erretorika oker erabili duena baizik? Hori esan zenuen ala ez?

Go. – Esan nuen.

So. – Baina horrexek berak, erretorikoak, badirudi ez lukeela inoiz bidegabe jokatuko, ezta?

Go. – Badirudi.

So. – Orduan, hori esaten entzun nizunean suposatu nuen beti justiziari buruzko hitzaldiak egiten dituen erretorikak ezin zuela inoiz ezer bidegaberik izan noski. Baina geroxeago hizlariak erretorika bidegabe erabil lezakeela esan duzunez, harritu egin naiz, eta esandakoek ezin zutela bat etorri uste nuenez, arrazoi hura esan nuen, alegia zuk ere nik bezala ezeztatua izatea irabazia zela uste bazenuen, merezi zuela elkarrizketan jardutea, bestela ez.

Gero, ordea, biok elkarrekin aztertuta, zuk zeuk ere ikusten duzu adostu dugula erretorikoak ezin duela erretorika bidegabe erabili eta bidegabe jokatu nahi izan. Hortaz hori guztia nola ote den ondo aztertu behar badugu, ala txakurra!, elkarrizketa laburra ez da nahikoa, Gorgias.

Po. – Zer da, Sokrates? Zuk ere erretorikari buruz orain diozuna uste al duzu? Ez al duzu uste Gorgias honako hau ere aitortzeaz lotsatu dela, alegia gizon erretorikoak ez duela ez bidezkoa, ez ederra eta ez ona ezagutzen, eta hauek guztiak ikasi gabe beregana dihoanari ezin dizkiola irakatsi berak ere? Gero adostasun horretatik sortu da agian kontrako zerbait hitzaldietan –zuk maite duzuna hain zuzen ere, zuk zeuk horrelako galderetara eramanda–; norbaitek berak bidezkoa ezagutzen duela eta besteei irakatsiko diela ukatuko duela uste al duzu bada? Baina hitzaldiak halakoetara eramatea baldarkeria handia da.

So. – Polo ederrena, nahita lortzen ditugu lagunak eta semeak, gu jada zahartuak erortzen garenean, zuek gazteek gure bizitza bai ekintzetan eta bai hitzetan zuzendu dezazuen. Eta orain Gorgiasek eta nik hitzetan okerrik egin badugu, zuk zuzendu ezazu –zuri baitagokizu– eta adostutakoetako zerbaiti oker adostua baderitzozu, nik neuk ere zuk nahi duzuna aldatu nahi dut, gauza bat bakarrik zaintzen baduzu.

Po. – Zein diozu?

So. – Hasieran erabiltzen saiatu zinen hitzaldi luzeak alde batera uzten baldin badituzu, Polo.

Po. – Zer, bada? Nahi dudan luzeran ezingo dut hitz egin?

So. – Ikaragarria jasango zenuke, bikain hori, Atenasera etorrita, hitz egiteko aukera gehien dagoen tokia Grezia osoan, zuk bakarrik jasoko ez bazenu aukera hori hemen. Baina konpara ezazu: zuk luze hitz eginez gero eta galdetutakoa erantzun nahi ez izanez gero, orduan ez al nuke nik ikaragarria jasango alde egiteko eta zuri ez entzuteko aukera izango ez banu? Baina esandako hitzaldiko zerbaitek arduratzen bazaitu eta zuzendu nahi baduzu, oraintxe nioen moduan zure iritzia azalduz, txandan galdetu eta erantzunez, Gorgiasek eta nik bezala, ezezta ezazu eta ezeztatua izan zaitez. Gorgiasek dakizkien gauza berberak dakizkizula baitiozu noski; ala ez?

Po. – Horixe.

So. – Hortaz, zuk ere edozeinek nahi duena zuri galdetzeko eskatzen duzu, jakitun izanik erantzungo duzulakoan?

Po. – Erabat.

So. – Orduan orain bi horietako nahi duzuna egin ezazu, galdetu ala erantzun.

Po. – Horixe egingo dut, bada. Erantzun iezadazu, bada, Sokrates. Gorgias erretorikari buruz zer esan jakin ezinik dagoela dirudienez, zure ustez, zer da erretorika?

So. – Nire ustez zein arte den galdetzen duzu agian?

Po. – Horixe.

So. – Egia esan behar badizut, Polo, niri ez zait inolako arterik iruditzen.

Po. – Zure iritziz zer da, bada, erretorika?

So. – Duela gutxi irakurri dudan idazkian diozunez, artea bihurtu duzun zerbait.

Po. – Zer da diozun hori?

So. – Eskarmenturen bat dela diot nik.

Po. – Orduan, erretorika eskarmentua dela iruditzen zaizu.

So. – Horixe, zuk besterik esaten ez baduzu.

Po. – Zeren eskarmentua?

So. – Xarma eta atseginen baten eragitearena.

Po. – Hortaz, erretorika eder dela iruditzen zaizu gizakiei atsegin eman diezaiekeenez?

So. – Zer, bada, Polo? Jada jakin duzu nigandik, nire ustez erretorika zer den, horren ondoren ez ote zaidan eder iruditzen galdetzeko?

Po. – Ez al dut jakin, bada, eskarmenturen bat dela diozula?

So. – Nahi al didazu, bada, atsegin ematea aintzakotzat hartzen duzunez, niri atsegin pixka bat eman?

Po. – Horixe.

So. – Galde iezadazu, bada, orain, nire ustez sukaldaritza zer arte den.

Po. – Galdetzen dizut, bada; zer arte da sukaldaritza?

So. – Ezein ez, Polo.

Po. – Zer, bestela? Esan.

So. – Badiot, bada, eskarmenturen bat.

Po. – Zein?

So. – Hauxe: xarma eta atseginaren eragitearena, Polo.

Po. – Orduan, sukaldaritza eta erretorika gauza bera dira?

So. – Inola ere ez, baina biak dira jarduera beraren zatia.

Po. – Zein da diozun hori?

So. – Beldur naiz egia esatea ez ote den baldarregi izango. Gorgiasengatik nago bada esateko zalantzan, bere jardueraz trufatzen naizela pentsa ez dezan. Nik ez dakit Gorgiasek jarduten duen erretorika hori ote den –lehenagoko hitzalditik ez baitzaigu bere iritzia batere garbi gertatu– baina nik erretorika deitzen dudana ederra ez den gauza baten zatia da.

Go. – Zerena, Sokrates? Esan eta ez lotsatu nire aurrean.

So. – Nik, Gorgias, benetan artearekin zerikusirk ez daukan jarduera bat dagoela uste dut, arima asmatzaile, ausarta eta berez gizakiekin harremanetan sartzeko trebe baten propioa dena; mota horri orokorrean lausengua deitzen diot nik. Nire ustez jarduera horren beste zati asko ere badira, bat sukaldaritza esate baterako, artea dirudiena alde batetik, baina bestetik nire arrazoiketaren arabera ez da artea, eskarmentu eta praktika baizik. Horren zatia deitzen diot nik erretorikari ere, eta apainketari eta sofistikari ere bai, lau zati horiek lau gauza desberdinetarako. Eta Polok galdetu nahi badu, galde dezala; oraindik ez baitu jakin, nire ustez erretorika lausenguaren zein zati den, baina ez da konturatu oraindik ez dudala erantzun, eta nire ustez eder ote den galdetzen dit. Nik ez diot erantzungo, bada, nire ustez erretorika eder ala itsusi ote den aurretik zer den erantzun baino lehen. Ez baita egoki, Polo. Baina jakin nahi baduzu, galde iezadazu, nire ustez erretorika lausenguaren zein zati den.

Po. – Galdetzen dizut, bada, eta erantzun ezazu zein zati den.

So. – Erantzunda ere ulertuko al zenuke bada? Nire arrazoiketaren arabera erretorika politikaren zati baten itxura da.

Po. – Eta zer? Eder ala itsusi dela diozu?

So. – Itsusi bai –gauza txarrei itsusiak deitzen baitiet–, esaten dudana jada jakingo bazenu bezala erantzun behar zaizunez.

Go. – Ala Zeus, Sokrates, nik neuk ere ez dut ulertzen esaten ari zarena.

So. – Logikoa denez, Gorgias, oraindik ez dut-eta ezer garbi esan, baina Polo hau gazte da eta sutsu.

Go. – Baina utzi hori eta esaidazu niri zein zentzutan diozun erretorika politikaren zati baten itxura dela.

So. – Saiatuko naiz, hala ere, nire ustez erretorika zer den azaltzen, eta ausaz hori ez bada, Polo honek ezeztatuko du. Zerbaiti deitzen al diozu zuk gorputza eta arima?

Go. – Nola ez, bada?

So. – Ez al duzu uste, hortaz, horietako bakoitzaren osasun egoera bat dagoela?

Go. – Horixe.

So. – Eta zer? Eta osasuna izan gabe osasuna dirudiena? Horrelako zerbait diot: askok gorputza osasuntsu daukatela dirudite, eta inor gutxik igarriko lieke erraz ez daukatela osasuntsu, medikuak edo gimnasia irakasleren batek izan ezik.

Go. – Egia diozu.

So. – Horrelako zerbait bai gorputzean eta bai ariman gertatzen dela diot, gorputza eta arimari osasunaren itxura ematen diena, hala izan gabe.

Go. – Hala da.

So. – Ea diodana argiago azaltzen dizudan, ahal badut. Gauzak bi izanik, arteak ere bi direla diot. Arimari buruzkoari politika deitzen diot, gorputzari buruzkoari ezin diot izen bakar batez deitu, gorputzaren zainketa bat izanik bitan zatitzen dela baitiot: gimnasia eta medikuntza. Eta politikan gimnasiaren ordez legegintza dago, eta medikuntzaren ordez justizia. Bikoteka daukate zerbait komun elkarrekin, medikuntza gimnasiarekin eta justizia legegintzarekin, gauza berari buruz izanik; hala ere, zerbaitetan bereizten dira elkarrengandik. Hauek lau izanik eta bik gorputza zaintzen dutenez, beti ahal den ondoen egon dadin, eta beste biak arima modu berean, lausenguak horretaz konturatuta –jakin gabe, susmoz baizik, nire ustez– bere burua lautan zatitu du eta zati bakoitzaren itxura hartuta, zati horixe izatearen plantak egiten ditu, eta onena ez zaio batere ardura, beti atsegin handienaz ehizatzen du burugabekeria eta tronpatu, balio handienekoa dela iruditzeraino. Horrela sukaldaritzak medikuntzaren itxura hartu du eta gorputzarentzako jaki onenak jakitearen plantak egiten ditu; eta horren ondorioz sukaldariak eta medikuak umeen edo umeak bezalako gizon burugabeen aurrean lehiatu beharko balute, bietako zeinek dakien jaki on eta txarrei buruz, medikuak ala sukaldariak, medikua gosez hilko litzateke. Horri nik lausengua deitzen diot eta horrelako zerbait itsusi dela diot, Polo –zuri esaten baitizut hau–, atsegina bilatzen duelako onenaren ordez; eta ez dela artea diot eskarmentua baizik, ez daukalako aplikatzen dituenei buruzko arrazoiketarik, izakeraz nolakoak diren, eta horrela bakoitzaren kausa ezin du esan. Eta arrazoiketarik gabeko gauza bati nik ez diot artea deitzen. Hauen inguruan eztabaidatu nahi baduzu, ordea, dena arrazoitu nahi dizut.

Diodan moduan sukaldaritzaren lausenguak medikuntzaren itxura hartu du; eta era berean gimnasiarena apainketak, gaizkile eta engainatzaile, doilor eta zital, formen, koloreen, leuntasunaren eta jantzien bidez engainatzen, norbera, berea ez den edertasunak erakarrita, gimnasiaren bidezko bere propioaz axolagabetzea eragiteraino. Eta luzatu ez nadin, geometrek bezala esan nahi dizut –agian segituan ulertuko didazu-eta– : apainketa gimnasiarekiko dena, hori da sofistika legegintzarekiko, eta sukaldaritza medikuntzarekiko dena, hori da erretorika justiziarekiko. Diodan moduan, ordea, izaeraz bereizten dira, baina gauza berean eta gai beraien inguruan hurbil egonik nahasten dira sofistak eta hizlariak beraiek ere ez jakiteraino zertarako diren, ezta gainerako gizakiek ere. Izan ere, arimak gorputza gobernatuko ez balu, gorputzak bere burua baizik, eta arimak sukaldaritza eta medikuntza aztertu eta bereiziko ez balitu, aitzitik gorputzak berak erabakiko balu berarekiko atseginak kontuan hartuta, Anaxagorasena^[9] ugari izango litzateke, Polo maitea –zu gauza horietan aditu baitzara–, gauza guztiak batean nahasiko lirateke, medikuntzarenak, osasuntsuak eta sukaldaritzakoak bereizi gabe. Nire ustez erretorika zer den, entzun duzu, bada. Sukaldaritzaren pareko ariman, hau gorputzean den moduan. Agian bitxikeria egin dut zuri hitzaldi luzeak esatea galarazi ondoren nik neuk hitzaldia asko luzatuta. Baina barkatzea merezi dut: labur hitz egin dudanean ez baitzenuen ulertzen eta nik emandako erantzuna ezin zenuen ezertarako erabili, aitzitik azalpena behar zenuen. Zuk erantzuterakoan nik ere ezin badut erantzuna ezertarako erabili, luzatu zuk ere hitzaldia, baina ahal badut, utzi erabiltzen, horrela baita egokia. Eta orain erantzun hori edonola erabil badezakezu, erabili.

Po. – Zer diozu, bada? Zuri erretorika lausengua dela iruditzen zaizu?

So. – Lausenguaren zatia dela esan dut nik. Ez al zara gogoratzen adin horrekin, Polo? Zer egingo duzu laster?

Po. – Hirietan hizlari onak lausengari maltzurtzat jotzen dituztela uste al duzu bada?

So. – Galdera hori egiten duzu ala hitzaldi baten hasiera da?

Po. – Galdetu egiten dut.

So. – Ez dut uste aintzakotzat hartzen dituztenik ere.

Po. – Nola ez dituztela aintzakotzat hartzen? Ez al daukate botere handiena hirietan?

So. – Ez, boterea boteretsuarentzat zerbait ona dela badiozu behintzat.

Po. – Halaxe diot, ordea.

So. – Orduan hiritarren artean hizlariek daukate botere gutxien, nik uste.

Po. – Zer, bada? Ez al dute, tiranoek bezala, nahi dutena hiltzen, eta, honela erabakiz gero, ez al dizkiote edozeini ondasunak kentzen eta hirietatik botatzen?

So. – Ala txakurra, ez dut garbi atzematen, Polo, esaten dituzun horietako bakoitzean, zuk zeuk esaten ote dituzun eta zeure iritzia erakusten, ala niri galdetzen didazun.

Po. – Nik galdetzen dizut zuri noski.

So. – Ea, bada, maitea. Orduan, bi galdera egiten dizkidazu batera?

Po. – Nola bi?

So. – Ez al zenuen oraintxe horrelako zerbait esaten: Hizlariek ez al dituzte, tiranoek bezala, nahi dituztenak hiltzen eta, honela erabakiz gero, ez al dizkiote edozeini ondasunak kentzen eta hirietatik botatzen?

Po. – Horixe nioen.

So. – Galderak bi horiek direla diot bada, eta biei buruz erantzungo dizut. Hizlariek eta tiranoek hirietan oso botere gutxi daukatela diot, Polo, oraintxe nioen bezala; nahi dutenetik ezer ez baitute egiten, argi eta garbi esanda, aitzitik onena iruditzen zaiena egiten dute.

Po. – Ez al da hori, bada, botere handia edukitzea?

So. – Ez, Polok dioen moduan.

Po. – Nik al diot ezetz? Nik baietz esaten dut bada.

So. – Bai horixe – ez al duzu zuk zeuk esan botere handia edukitzea ona dela boteretsuarentzat?

Po. – Halaxe esan dut, bada.

So. – Eta zure ustez ona al da zentzutasunik gabeko norbaitek onena iruditzen zaiona egiten badu? Eta horri deitzen diozu zuk botere handia edukitzea?

Po. – Nik, ez, behintzat.

So. – Ez al nauzu ezeztatu behar hizlariek zentzutasuna eta, lausengu ordez, erretorika daukatela erakutsiz? Ezeztatu gabe uzten banauzu ordea, hirietan beraiei iruditzen zaiena egiten duten hizlariek eta tiranoek horrekin ez dute ezer onik edukiko; zuk diozun bezala boterea ona da, baina zentzutasunik gabe iruditzen zaiguna egitea txarra da, zuk zeuk aitortzen duzun bezala, ala ez?

Po. – Bai horixe.

So. – Hizlariek eta tiranoek nola edukiko lukete, bada, botere handia hirietan Polok Sokrates ezeztazen ez badu nahi dutena egiten dutela erakutsiz?

Po. – Hau gizona!

So. – Ez dutela nahi dutena egiten diot nik; ezezta nazazu, bada.

Po. – Hori baino lehen ez al zinen oraintxe ados, onena iruditzen zaiena egiten dutela?

So. – Eta orain ere ados nago.

Po. – Ez al dute orduan nahi dutena egiten?

So. – Ezetz diot nik.

Po. – Iruditzen zaiena eginez?

So. – Horixe.

Po. – Bai gauza arraro eta harrigarriak esaten dituzula, Sokrates.

So. – Ez nazazu iraindu, Polo bikaina –zeuri zeure moduan deituz^[10]–, galdetzekorik badaukazu ordea, galde iezadazu eta erakutsi oker nabilela, bestela erantzun ezazu zeuk.

Po. – Erantzun nahi dut baina, diozuna uler dezadan.

So. – Zure ustez gizakiek momentu bakoitzean egiten duten hori nahi dute ala egiten dutenaren helburu den hura? Medikuek emandako botikak edaten dituztenek bezala, zure ustez egiten duten horixe nahi dute, botika edan eta minez egon alegia, ala edatearen helburua den hura, sendatzea alegia?

Po. – Nabarmen da sendatu egin nahi dutela.

So. – Itsasoan eta bestelako negozioetan dabiltzanek ere nahi dutena ez da memento bakoitzean egiten duten horixe –nork nahi du bada itsasoan eta arriskutan ibili eta arazoak eduki?–, itsasoan ibiltzearen helburu den hura baizik, nire ustez : aberastea; aberastasuna helburu dutela baitabiltza itsasoan.

Po. – Guztiz.

So. – Gauza guztiei buruz ez al da berdin? Norbaitek zerbait helburu batekin egiten badu, ez du egiten duen hori nahi, bere helburu den hura baizik.

Po. – Bai.

So. – Ba al dago zerbait ez dena ez ona ez txarra, bion arteko zerbait baizik, ez ona ezta txarra ere?

Po. – Derrigor oso, Sokrates.

So. – Orduan jakinduria, osasuna, aberastasuna eta horrelako gainerakoak onak direla diozu eta horien kontrakoak txarrak?

Po. – Horixe diot.

So. – Eta ez onak ez txarrak honako hauek direla al diozu: batzuetan onaren parte dutenak, besteetan txarrarena, eta besteetan ez bata ez bestea, eserita egotea, ibiltzea, korrika egitea eta itsasoan ibiltzea bezala, edota harriak, egurrak eta horrelako gainerakoak bezala? Ez dituzu horrelakoak esaten? Ala beste batzuei deitzen al diezu ez onak ez txarrak?

Po. – Ez, horiei baizik.

So. – Orduan tarteko horiek egiten dituztenean onengatik egiten dituzte, ala onak tartekoengatik?

Po. – Tartekoak onengatik noski.

So. – Gabiltzanean, orduan, onaren bila gabiltza, hobea delakoan, eta kontrakoa ere, geldirik gaudenean, gauza beragatik gaude geldirik, onagatik; ala ez?

Po. – Bai.

So. – Hortaz, norbait hiltzen dugunean ere edo hiritik bota edo ondasunak kendu, hori egitea guretzat hobea delakoan egiten dugu, ala ez?

Po. – Guztiz.

So. – Orduan horiek guztiak egiten dituztenek onagatik egiten dituzte.

Po. – Bai.

So. – Ez al dugu adostu zerbaitengatik egiten ditugun gauzak ez ditugula nahi, beren helburu den hura baizik?

Po. – Erabat.

So. – Orduan, ez dugu horrela, besterik gabe, inor hil nahi ez hirietatik bota ezta ondasunak kendu ere, aitzitik gauza horiek onuragarri badira, egin nahi ditugu, baina kaltegarri badira, ez. Zuk diozun bezala onak nahi baititugu, eta ez onak ez txarrak ez ditugu nahi, ezta txarrak ere. Ez al da hala? Egia esaten ari naizela uste duzu, Polo, ala ez? Zergatik ez duzu erantzuten?

Po. – Egia.

So. – Horietan ados gaudenez, norbaitek, tirano ala hizlari izanik, norbait hil, hiritik bota edo ondasunak kentzen badizkio, bere buruarentzat hobea delakoan, baina txarragoa egokitzen baldin bada, horrek noski ondo deritzona egiten du; ez al da hala?

Po. – Bai.

So. – Baina nahi duena egiten al du horiek txarrak egokitzen badira? Zergatik ez duzu erantzuten?

Po. – Ez zait iruditzen nahi duena egiten duenik.

So. – Ba al liteke horrelakoak hiri horretan botere handia edukitzea, zeuk adostutakoaren arabera botere handia on bat baldin bada?

Po. – Ezin liteke.

So. – Orduan, egia nioen nik esaterakoan badaitekeela hirian ondo deritzona egiten duen gizakiak botere handirik ez edukitzea eta nahi duena ez egitea ere.

Po. – Zuk zeuk, Sokrates, hirian ondo deritzozuna egiteko aukera nahiago izango ez bazenu bezala, edota norbait nahi duena hiltzen edo ondasunak kentzen edo kartzeleratzen ikusten duzunean inbidia ez bazenio bezala.

So. – Era bidezko ala bidegabean al diozu?

Po. – Biotako edozein modutan eginda ere, ez al da inbidiagarri?

So. – Ondo hitz egin, Polo.

Po. – Zer, bada?

So. – Inbidia izateko ezer ez daukatenei ez zaielako inbidia izan behar ezta zorigaiztokoei ere, erruki izan baizik.

Po. – Zer, bada? Nik esan ditudan gizakien egoera horrelakoa dela uste al duzu?

So. – Nola ez, bada?

Po. – Ondo deritzona hiltzen duena, era bidezkoan hiltzen badu, zorigaiztoko eta errukigarri dela iruditzen zaizu?

So. – Niri ez behintzat, baina ezta inbidiagarri ere.

Po. – Ez al duzu oraintxe esan zorigaiztoko dela?

So. – Bidegabe hiltzen duena, lagun, eta gainera errukigarri dela diot. Era bidezkoan hiltzen duenak, ordea, ez daukala ezer inbidia izateko diot.

Po. – Bidegabe hiltzen dena, behintzat, bai dela errukigarri eta zorigaiztoko.

So. – Hiltzen duena baino gutxiago, Polo, eta era bidezkoan hiltzen dena baino gutxiago.

Po. – Nola, bada, Sokrates?

So. – Horrela, gaitz guztietatik handiena bidegabe jokatzea delako.

Po. – Hori al da handiena? Bidegabekeria jasatea ez al da handiago?

So. – Ezta hurrik eman ere.

Po. – Orduan, zuk nahiago zenuke bidegabekeria jasan egin baino?

So. – Ez nuke nahi biotako ezein; baina beharrezko balitz bidegabekeria jasan ala egin, egitea baino lehen bidegabekeria jasatea aukeratuko nuke.

Po. – Zuk, orduan, ez zenuke onartuko tirano izatea?

So. – Ez, nik deitzen diodan gauza berari deitzen badiozu zuk ere tirano izatea.

Po. – Oraintxe esan dudanari deitzen diot nik, bada, hirian ondo deritzona egiteko aukera izatea, hilez, hiritik botaz eta denetarik bere iritziaren arabera eginez.

So. – Hitz egiten dudan bitartean saia zaitez ulertzen, zorioneko! Jendez gainezka dagoen plazan sastakaia besapean hartuta esango banizu: «Polo, botere eta tirania harrigarri bat etorri zait oraintxe: ikusten dituzun gizaki hauetakoren batek segituan hil behar duela pentsatuko banu, horixe hilko da; eta hauetakoren batek burua hautsita eduki behar duela erabakiko banu, segituan edukiko du hautsita, edo jantzia urratuta eduki behar duela, urratuta egongo da. Halako botere handia daukat nik hiri honetan». Eta, zuk ez sinetsi ondoren, sastakaia erakutsiko banizu, ikusi orduko agian esango zenuke: «Sokrates, horrela denek edukiko lukete botere handia, modu horretan ondo deritzozun edozeinen etxea erre zenezake, eta atenastarren armategiak eta gerraontziak eta itsasontzi guztiak, publikoak eta partikularrak». Baina hori ez da botere handia edukitzea, norberari ondo deritzona egitea; ala baietz iruditzen al zaizu zuri?

Po. – Modu horretan ez behintzat.

So. – Esan al dezakezu zer kritikatzen duzun halako boterean?

Po. – Noski.

So. – Zer, bada? Esan.

Po. – Horrela aritzen dena derrigor zigortu behar delako.

So. – Eta zigortua izatea ez da txarra?

Po. – Zeharo.

So. – Hortaz, harrigarri hori, orain berriz botere handia edukitzea ondo deritzona egiteaz gainera modu onuragarrian egitea dela iruditzen zaizu, eta ona dela ere bai, eta hori da, dirudienez, botere handia edukitzea; bestela, txarra da eta botere txikia. Baina azter dezagun honako hau ere: ados al gaude batzuetan hobe dela oraintxe esaten genituenak egitea, alegia gizakiak hiltzea, hiritik botatzea eta ondasunak kentzea, eta besteetan ez?

Po. – Guztiz.

So. – Horretan biok gaude ados, dirudienez.

Po. – Bai.

So. – Noiz diozu zuk hobe dela gauza horiek egitea? Esan zein definizio ematen duzun.

Po. – Zeuk erantzun, bada, galdera horri, Sokrates.

So. – Nik benetan hauxe diot, Polo, nigandik entzutea atseginago bazaizu, norbaitek gauza horiek era bidezkoan egiten dituenean hobe da, era bidegabean okerrago.

Po. – Zaila da zu ezeztatzea, Sokrates; baina ume batek ere ez al lizuke frogatuko ez diozula egia?

So. – Orduan, asko eskertuko nioke umeari, baita zuri ere frogatzen badidazu eta txorakerietatik libratzen banauzu. Baina ez berandutu gizon maite bati mesede egiten, frogatu baizik.

Po. – Ez da batere beharrezkoa ordea, Sokrates, zu aspaldiko gertaeren bidez ezeztatzea; atzo eta herenegun gertatutakoak nahikoak dira zu ezeztatzeko eta frogatzeko bidegabe jokatzen duten gizaki asko zoriontsu direla.

So. – Zein gertaera?

Po. – Perdikasen seme Arkelao^[11] hori ikusten duzu, noski, Mazedoniaren agintean?

So. – Ikusi gabe ere entzun egiten dut behintzat.

Po. – Zoriontsu ala zoritxarreko dela deritzozu, bada?

So. – Ez dakit, Polo, oraindik ez naiz-eta berarekin egon.

Po. – Zer, bada? Berarekin egonda jakingo zenuke; bestela, ordea, hemendik ez duzu atzematen zoriontsu dela?

So. – Ala Zeus, noski ezetz.

Po. – Nabarmen da, Sokrates, errege handia zoriontsu ote den ez dakizula ere esango duzula.

So. – Eta egia esango dut, ez baitakit heziketaz eta justiziaz zein egoeratan dagoen.

Po. – Zer, bada? Horretan al datza zorion guztia?

So. – Nik halaxe diot behintzat, Polo; gizon eta emakume jator eta onak zoriontsu direla baitiot, bidegabe eta gaiztoak, berriz, zorigaiztoko.

Po. – Orduan, zure arrazoiketaren arabera, Arkelao hori zoritxarreko da?

So. – Bidegabe baldin bada, lagun.

Po. – Nola ez da, bada, bidegabe izango? Orain daukan agintearen ezer ez zegokiona, Perdikasen anaia Alketasen esklabo zen emakume batengandik jaioa eta justiziaren arabera Alketasen esklabo zena, bidezko jokatu nahiko balu Alketasen esklabo izango litzateke eta zure arrazoiketaren arabera zoriontsu izango litzateke. Orain, ordea, harrigarri zoritxarreko bihurtu da bidegabekeria handienak egin eta gero. Lehenengo bere jabe eta osaba horixe beregana deituta, Perdikasek kendu zion agintea emango ziolakoan, gonbidatu eta bera eta bere seme Alexandro, Alketasen lehengusua eta ia adin berekoa, mozkortu ondoren gurdi batean sartu zituen eta gauez kanpora eramanda lepoa moztu eta desargetarazi zituen. Eta bidegabekeria horiek eginda ez zen konturatu zotitxarrena bihurtu zela, eta ez zitzaion damutu, aitzitik handik gutxira anaia, Perdikasen seme legitimoa, zazpi urteko umea, justiziaren arabera agintea zegokiona, justiziaz hazi eta agintea emanda zoriontsu izan beharrean, nahiago izan zuen putzura bota eta ito, eta gero Kleopatra^[12]bidegabekeria handienak eginda, mazedoniar guztien zoritxarrena da eta ez zoriontsuena, eta agian badago atenastarren bat, zugandik hasita, Arkelao baino mazedoniarretako beste edozein nahiago lukeena.

So. – Hitzaldien hasieratik laudatu zaitut, Polo, nire ustez erretorikarako ondo irakatsita zaudelako, elkarrizketan jarduteaz, ordea, ez zara arduratu. Eta orain hori al da arrazoiketa, ume batek ere ni ezeztatzeko modukoa, eta zure ustez arrazoiketa horrekin zuk ere ni ezeztatu nauzu, bidegabea ez dela zoriontsu esaten dudan horretan? Nola, adiskide? Ni behintzat ez nago-eta batere ados esaten dituzun horietako ezertan.

Po. – Ez duzulako nahi, nire iritzi berekoa izanda ere.

So. – Erretorikaren bidez saiatzen ari zara ni ezeztatzen, zorioneko, auzitegietan ezeztatzen dutela uste dutenen moduan. Eta haiek han elkar ezeztatzen dutela uste dute, esaten dituzten hitzaldien lekuko asko eta izen onekoak aurkeztu dituztenean, eta kontrako hitzaldiak esaten dituenak lekuko bat bakarra edo bat ere aurkezten ez duenean. Ezeztatze horrek, ordea, ez du ezer balio egia jakiteko. Batzuetan batek askoren eta zerbait direla diruditenen lekukotasun faltsua pairatuko lukeelako. Eta orain esaten dituzun horien inguruan ia atenastar eta atzerritar guztiak egongo lirateke zurekin ados, nire aurkako lekuko bezala aurkeztu nahi badituzu, egia ez diodalakoan. Nahi baduzu zure aldeko lekukotasuna emango dute Nikeratoren seme Nikiasek eta beraren anaiek, Dionisoren tenpluan ilaran dauden tripodeak emandakoek, nahi baduzu Skeliasen seme Aristokratesek^[13] ere bai, Pitoko Apoloren tenpluan eskaintza eder hori egindakoak, nahi baduzu Periklesen etxe osoak ere bai edo hemengoetatik aukeratu nahi duzun beste edozein sendik. Hala ere, ni, bat izanik, ez naiz zurekin ados egongo, ez bainauzu horretara behartzen, aitzitik nire aurkako lekuko faltsu asko aurkeztuta ni muin eta egiatik botatzen saiatzen zara. Nik, ordea, zu zeu, bat bakarrik izanik, diodanarekin ados egonik ez bazaitut lekuko aurkezten, ez dut uste hitzaldiaren gaien inguruan baliozko ezer lortu dudanik; ezta zuk ere nik, bat bakarra izanik, ez badut zure alde lekukotasunik ematen, eta beste horiek guztiak haizea hartzera bidaltzen ez badituzu. Ezeztatzeko modu bat baitago, zuk eta beste askok sinesten duzuen hori; baina badago beste bat ere, nik sinesten dudana. Elkarrekin konparatuta ikus dezagun bata bestearengandik zerbaitetan bereizten ote diren. Eztabaidatzen ari garen gauzak ez baitira txikikeriak batere, aitzitik beraiez jakitea ia gauzarik ederrena da, eta ez jakitea lotsagarriena, beren puntu nagusia zera baita: jakin ala ez jakin zein den zoriontsu eta zein ez. Eta hasteko, oraintxe hitzaldiaren gaia zena, zure ustez zorioneko izan daiteke bidegabe jokatu eta bidegabe den gizona, Arkelao bidegabe eta zoriontsu dela uste duzunez. Horrela pentsatzen duzula uste izan behar dugu ala bestela?

Po. – Guztiz horrela.

So. – Bada, nik ezinezkoa dela diot. Puntu horretantxe ez gaude ados. Ea, bada: bidegabe jokatzen duena zoriontsu izango al da zehapena eta zigorra jasotzen duenean?

Po. – Ezta hurrik eman ere, horrela zoritxarrekoen izango litzateke eta.

So. – Orduan, bidegabe jokatzen duena, zehapenik jasotzen ez badu, zoriontsu izango da zure arrazoiketaren arabera?

Po. – Halaxe diot.

So. – Bada, nire iritziaren arabera, Polo, bidegabe jokatzen duena eta bidegabe dena guztiz zoritxarrekoa da, baina are zoritxarrekoago bidegabe jokatuta ez badu ez zehapenik betetzen ez zigorrik jasotzen, ez hain zoritxarreko, ordea, jainko eta gizakiengandik zehapena eta zigorra jaso eta betetzen baditu.

Po. – Bitxikeriak esaten saiatzen zara, Sokrates.

So. – Saiatuko naiz, lagun, zuri horiexek ere esanarazten, laguntzat baitzaitut. Horiek dira, bada, ados ez gauden gauzak. Zuk ere azter ezazu. Aurrekoetan bidegabekeria egitea jasatea baino txarrago dela esan dut.

Po. – Horixe.

So. – Zuk, ordea, jasatea dela txarrago.

Po. – Bai.

So. – Eta nik bidegabe jokatzen dutenak zoritxarreko direla esan nuen, eta zuk ezeztatu egin ninduzun.

Po. – Bai, ala Zeus.

So. – Hala uste duzu behintzat, Polo.

Po. – Uste zuzenaz gainera.

So. – Agian. Zure ustez bidegabe jokatzen dutenak zoriontsu dira, zehapena betetzen ez badute ere.

Po. – Eta erabat.

So. – Nik, ordea, horiek zoritxarrekoenak direla diot, eta zehapena betetzen dutenak gutxiago. Hori ere ezeztatu nahi al duzu?

Po. – Baina hori beste hura baino oraindik zailago da ezeztatzeko, Sokrates.

So. – Ez horixe, Polo, ezinezkoa baizik; egia ezin baita inoiz ezeztatu.

Po. – Nola diozu? Gizon bidegabea tirania ezartzeko konspiratzen harrapatzen badute, eta gorputz-adarrak lokatu eta mozten badizkiote eta begiak erre, eta era guztietako beste tratu txar asko eta izugarri pairatzen baditu eta bere umeak eta emaztea ere pairatzen ikusten baditu, eta azkenean gurutzatu edo bikez igurzten badute, hori zoriontsuago izango da, harrapatua izan gabe tirano ezartzen bada eta hirian agindu eta nahi duena eginez bizi bada baino, inbidiagarri izanik eta hiritar eta atzerritarrek zorionekotzat jotzen dutela? Hori ezeztaezina dela diozu?

So. – Ni mamuekin izutu nahian zabiltza, Polo jatorra, baina ez nauzu ezeztatzen; eta oraintxe jaso duzu zure aldeko lekukotasuna. Hala ere, gogora iezadazu gauzatxo bat: bidegabeki tirania ezartzeko konspiratzen bazuen, esan duzu?

Po. – Horixe.

So. – Orduan, bi horietako inor ez da inoiz zoriontsuago izango, ez tirania bidegabeki lortu duena ezta zehapena bete duena ere –bi zoritxarrekoren artean ez baitago zoriontsuagorik–, hala ere, zoritxarrekoago harrapatua izan gabe tirano dena. Zer da hori, Polo? Barre egiten al duzu? Ezeztatzeko beste mota bat al da hori, norbaitek zerbait dioenean ezeztatu beharrean barre egitea?

Po. – Ez al duzu uste nahikoa ezeztatuta zaudela, Sokrates, gizakietako beste inork esango ez lituzkeen modukoak esaten dituzunean? Galde iezaiozu, bada, hauetako edonori.

So. – Ez naiz politikoetako bat, Polo; iaz kontseiluan parte hartzea niri egokituta^[14], nire tribua buru zenean eta botazioa antolatu behar nuenean, barregarri gelditu nintzen eta ez nekien botazioa nola antolatu^[15]. Beraz, orain ez iezadazu agindu hemen daudenen botazioa antolatzeko, aitzitik, hori baino ezeztatze hoberik ez badaukazu, oraintxe nioena egin, niri txanda eman eta saiatu ezeztatzen, nire ustez egin behar den moduan. Nik esaten dudanaren lekuko bakarra dakit aurkezten, elkarrizketan ari naizen pertsona bera, alegia, eta jendetza haizea hartzera bidaltzen dut; eta bat bakarraren botazioa dakit antolatzen, eta jendetzarekin ez dut hitz egin ere egiten. Begira ezazu beraz galdetutakoak erantzunez txandan ezeztatu nahiko ote duzun. Nik uste baitut bai nik bai zuk eta baita gainerako gizakiek ere bidegabekeria egitea jasatea baino txarragotzat jotzen dutela, eta zehapena ez betetzea betetzea baino txarragotzat.

Po. – Bada, nire ustez ez nik ezta gizakietako beste inork ere. Zuk zeuk nahiago al zenuke bidegabekeria jasan egin baino?

So. – Baita zuk eta gainerako guztiek ere.

Po. – Ezta hurrik eman ere, aitzitik ez nik ez zuk ezta beste inork ere.

So. – Erantzungo al duzu?

Po. – Erabat. Zer esango ote duzun jakiteko desiratzen bainago.

So. – Bada, jakin dezazun erantzun iezadazu, hasieratik galdetuko banizu bezala: zure ustez zer da okerrago, Polo, bidegabekeria egitea ala jasatea?

Po. – Jasatea noski.

So. – Eta zer? Zer lotsagarriago, bidegabekeria egitea ala jasatea? Erantzun ezazu.

Po. – Bidegabekeria egitea.

So. – Hortaz, okerrago ere bai, lotsagarriago bada.

Po. – Ezta hurrik eman ere.

So. – Ulertzen dut; dirudienez zure ustez ez dira gauza bera ederra eta ona, txarra eta lotsagarria.

Po. – Ez horixe.

So. – Eta hau zer? Gorputzei, koloreei, formei, soinuei eta jarduerei, gauza eder guztiei alegia, ezeri begiratu gabe deitzen diezu eder? Hasteko, ez al diozu gorputz ederrak erabileragatik direla eder? Bakoitza erabilgarri den horretarako; edo atseginen batengatik, ikustean ikusten dituztenei poza eragiten badiete? Horietaz aparte, zerbait esan al dezakezu gorputzaren edertasunaz?

Po. – Ezin dut.

So. – Hortaz, gainerako guztiei ere, formei eta koloreei, atsegin ala erabilgarritasun batengatik ala birengatik batera deitzen diezu eder?

Po. – Horixe.

So. – Soinuei eta musikaren inguruko guztiei ere ez al diezu horren arabera deitzen?

Po. – Bai.

So. – Eta legeen ingurukoak eta jarduerak ere ez dira eder horiek gabe, erabilgarri edo atsegin edo biak batera izan gabe alegia.

Po. – Ez zait iruditzen.

So. – Eta zientzien edertasuna ez al da berdin, hortaz?

Po. – Zeharo; eta orain ederki definitu duzu, Sokrates, ederra atsegin eta onaren bidez definituz.

So. – Hortaz, itsusia kontrakoaren bidez definitu behar da, atsekabe eta txarraren bidez?

Po. – Derrigor.

So. – Orduan, bi gauza ederretatik bata ederrago denean, bi horietako batean edo bietan, atseginean edo erabilgarritasunean edo bietan gailentzen delako da ederrago.

Po. – Erabat.

So. – Eta bi gauza itsusietatik bata itsusiago denean, atsekabe ala txarrean gailentzen delako izango da itsusiago; ez al da beharrezkoa?

Po. – Bai.

So. – Ea, bada, nola esaten genuen oraintxe bertan bidegabekeria egitearen eta jasatearen inguruan? Ez al zenioen bidegabekeria jasatea okerrago dela, bidegabekeria egitea, ordea, itsusiago?

Po. – Hala nioen.

So. – Beraz, bidegabekeria egitea jasatea baino itsusiago bada, benetan atsekabegarriago da, eta atsekabean ala txarrean ala bietan gailenduz izango litzateke itsusiago? Hau ere ez al da beharrezkoa?

Po. – Nola ez, bada?

So. – Lehenengo azter dezagun, atsekabean gailentzen al zaio bidegabekeria egitea jasateari, eta bidegabekeria egiten dutenak jasaten dutenak baino gehiago atsekabetzen al dira?

Po. – Inola ere ez, Sokrates.

So. – Orduan, atsekabean ez da gehiago.

Po. – Ez, noski.

So. – Atsekabean ez bada, bietan ere ez da gailenduko.

Po. – Ez dirudi.

So. – Hortaz, bestean gailentzea gelditzen da.

Po. – Bai.

So. – Txarrean.

Po. – Badirudi.

So. – Orduan txarrean gailenduz izango litzateke bidegabekeria egitea jasatea baino okerrago.

Po. – Nabarmen da.

So. – Gizaki gehienek eta zuk zeuk lehentxeago ez al diguzue onartu bidegabekeria egitea jasatea baino itsusiago dela?

Po. – Bai.

So. – Eta orain okerrago agertu zaigu.

Po. – Hala dirudi.

So. – Eta zuk nahiago al zenuke okerragoa eta itsusiagoa hain txar eta itsusi ez dena baino? Ez ibili erantzuteko zalantzatan, Polo, ez baituzu kalterik hartuko. Erantzun ezazu, ordea, jator zeure burua arrazoiketaren esku utziz medikuarenean bezala, eta baieztatu ala ez esaten dudana.

Po. – Bada, ez nuke nahiago, Sokrates.

So. – Eta gizakietako beste batek?

Po. – Ez zait iruditzen, arrazoiketa horren arabera behintzat.

So. – Nik egia nioen orduan, ez nik ez zuk ez gizakietako beste inork ez lukeela nahiago bidegabekeria egin jasan baino; okerrago baita.

Po. – Hala dirudi.

So. – Orain ikusten al duzu, Polo, ezeztatze bat beste ezeztatzearekin alderatuta ez daukatela batere antzik? Beste guztiak ados daude zurekin ni izan ezik, eta zu nirekin ados egonez eta nire aldeko lekukotasuna emanaz, bat bakarra izanda ere, nahikoa zara niretzat, eta nik zure boto bakarra bilduta, besteak haizea hartzera bidaltzen ditut. Eta hori guretzat horrela gera dadila. Horren ondoren eztabaidatzen genuen bigarren hori azter dezagun, bidegabe jokatzen duenak zehapena betetzea gaitz handiena ote den, zuk uste zenuen bezala, ala ez betetzea handiago ote den, nik uste nuen bezala.

Horrela azter dezagun: bidegabe jokatzen duenak zehapena betetzeari eta era bidezkoan zigortua izateari berdin deitzen al diezu?

Po. – Nik bai.

So. – Eta esan dezakezu bidezko gauza guztiak, bidezko diren neurrian, ez direla eder? Aztertu ondoren esan.

Po. – Niri badirela iruditzen zait ordea, Sokrates.

So. – Honako hau ere kontsidera ezazu: norbaitek zerbait egiten duenean, zerbaitek jasan behar al du derrigor egiten duen horren eragina?

Po. – Hala deritzot nik.

So. – Egiten duenak egiten duen horixe jasanez eta egiten duenak egiten duen hori bezalakoa? Horrelako zerbait diot: norbaitek kolpekatzen badu, zerbait kolpekatua da derrigor.

Po. – Derrigor.

So. – Eta kolpekatzen duenak indartsu edo azkar kolpekatzen badu, kolpekatua dena horrelaxe izan behar da kolpekatua ere?

Po. – Bai.

So. – Orduan kolpekatuak jasaten duena kolpekatzen duenak egiten duen hori bezalakoa da?

Po. – Zeharo.

So. – Hortaz, norbaitek erretzen badu, zerbait errea da derrigor?

Po. – Nola ez, bada?

So. – Eta gogor eta modu mingarrian erretzen badu, errea dena erretzen duenak erretzen duen modu horretantxe izan behar du errea.

Po. – Erabat.

So. – Hortaz, zerbaitek ebakitzen badu, arrazoiketa bera? Zerbait ebakia baita.

Po. – Bai.

So. – Eta ebakia handia edo sakona edo mingarria bada, ebakia dena ebakitzen duenak ebakitzen duen bezalako ebakia al da ebakia?

Po. – Hala dirudi.

So. – Laburbilduta, begira ezazu gauza guztiei buruz oraintxe nioenarekin ados ote zauden: egiten duenak egiten duen hori bezalakoa jasaten du derrigor jasaten duenak.

Po. – Ados nago.

So. – Hori guztia adostuta esan: zehapena betetzea zerbait jasatea da ala egitea?

Po. – Jasatea, Sokrates, derrigor.

So. – Orduan, egiten duen norbaiten eraginez?

Po. – Nola ez, bada? Zigortzen duenaren eraginez.

So. – Eta zuzen zigortzen duenak modu bidezkoan zigortzen du?

Po. – Bai.

So. – Bidezkoa eginez ala ez?

Po. – Bidezkoa.

So. – Hortaz, zigortua denak zehapena betetzerakoan bidezkoa jasaten du?

Po. – Badirudi.

So. – Eta bidezkoak ederrak direla adostu dugu nonbait?

Po. – Erabat.

So. – Biotatik, orduan, batak zerbait ederra egiten du eta besteak, zigortua denak, zerbait ederra jasaten du.

Po. – Bai.

So. – Beraz, eder bada, ona ere bai? Atsegin ala onuragarri baita.

Po. – Derrigor.

So. – Orduan zehapena betetzen duenak zerbait ona jasaten du?

Po. – Hala dirudi.

So. – Onura dakar orduan?

Po. – Bai.

So. – Nik susmatzen dudan onura agian? Arimaz hobe bihurtzen dela, modu bidezkoan zigortua bada?

Po. – Egiantzekoa da.

So. – Zehapena betetzen duena arimaren gaiztakeriatik libratzen da orduan?

Po. – Bai.

So. – Gaitz handienatik libratzen al da beraz? Horrela kontsidera ezazu: ondasunen antolaketan eskasia izan ezik beste gaitzik ikusten al duzu gizakiarentzat?

Po. – Ez, eskasia bakarrik.

So. – Eta gorputzaren antolaketan? Ahulezia, gaixotasuna, itsustasuna eta halakoak ez zenuke esango gaitzak direla?

Po. – Nik bai.

So. – Orduan, ariman ere gaiztakeriaren bat dagoela uste duzu?

Po. – Nola ez, bada?

So. – Horri ez al diozu bidegabekeria, ezjakintasuna, koldarkeria eta halakorik deitzen?

Po. – Horrelaxe justu.

So. – Horrela ondasunen, gorputzaren eta arimaren, hiru hauen hiru gaiztakeria esan dituzu: eskasia, gaixotasuna, bidegabekeria.

Po. – Bai.

So. – Gaiztakeria horietako zein da itsusiena? Ez al da bidegabekeria eta, laburbilduta, arimaren gaiztakeria?

Po. – Alde handiarekin.

So. – Eta itsusiena bada, txarrena ere bai?

Po. – Nola diozu, Sokrates?

So. – Horrela: lehenago adostutako guztiaren arabera, itsusiena atsekabe edo kalte handiena, edo biak batera, ekartzeagatik da beti itsusiena.

Po. – Guztiz.

So. – Baina oraintxe adostu dugu bidegabekeria eta arimaren gaiztakeria oro direla itsusiena?

Po. – Hala adostu dugu, bai.

So. – Orduan, horietako samingarrien eta itsusiena da, saminean ala kaltean ala bietan gailentzen zaielako?

Po. – Derrigor.

So. – Hortaz, bidegabe, neurrigabe, koldar eta ezjakin izatea eskasian ala gaixo egotea baino mingarriago da?

Po. – Arrazoiketa horietatik begiratuta ez zait iruditzen, Sokrates.

So. – Orduan, arimaren gaiztakeria guztietatik itsusiena da, kalte handia edo gaitz ikarragarria bezalako zerbait izugarri handiaz gailentzen zaielako besteei, minaz ez behintzat, zure arrazoiketaren arabera.

Po. – Badirudi.

So. – Baina kalte handienaz gailentzen dena direnetatik gaitz handiena litzateke nonbait.

Po. – Bai.

So. – Orduan, bidegabekeria, neurrigabekeria eta arimaren gainerako gaiztakeria direnetatik gaitz handienak dira?

Po. – Hala dirudi.

So. – Eta zein artek libratzen gaitu eskasiatik? Ez al da negozioena?

Po. – Bai.

So. – Eta zeinek gaixotasunetik? Ez al da medikuntza?

Po. – Derrigor.

So. – Eta zeinek gaiztakeriatik eta bidegabekeriatik? Horrela ez badakizu zer esan, modu honetan kontsidera ezazu: gorputzez gaixo daudenak nora eta norengana eramaten ditugu?

Po. – Medikuengana, Sokrates.

So. – Eta nora bidegabe ala neurrigabe jokatzen dutenak?

Po. – Epaileengana al diozu?

So. – Zehapena betetzeko ez?

Po. – Horixe.

So. – Zuzen zigortzen dutenek ez al dute justiziaren batez zigortzen?

Po. – Nabarmen da.

So. – Negozioen arteak eskasiatik libratzen gaitu orduan, medikuntzak gaixotasunetik, eta justiziak neurrigabekeria eta bidegabekeriatik.

Po. – Hala dirudi.

So. – Diozun horietatik zein da, bada, ederrena?

Po. – Zeinetatik diozu?

So. – Negozioen artea, medikuntza eta justizia.

Po. – Justizia, Sokrates, alde handiarekin.

So. – Beraz, ederrena bada, atsegin ala onura gehien ematen du ala biak batera?

Po. – Bai.

So. – Hortaz, tratamendu medikua atsegina da eta tratamendua jasotzen dutenak pozten dira?

Po. – Niri behintzat ez zait iruditzen.

So. – Onuragarri da, ordea. Ala ez?

Po. – Bai.

So. – Gaitz handitik libratzen baitu, horregatik komeni da mina jasatea eta osasuntsu egotea.

Po. – Nola ez, bada?

So. – Gizakia honela izango al litzateke zoriontsuen gorputzarekiko: tratamendua jasoz ala hasieratik gaixorik ere egon gabe?

Po. – Nabarmen da gaixo ere egon gabe.

So. – Dirudienez hori ez baita zoriontasuna, gaitzetik libratzea, hasieratik ez harrapatzea baizik.

Po. – Hori da.

So. – Eta zer? Gorputzean zein ariman gaitza duten bitatik zein da zoritxarrekoago, tratamendua jasotzen duena eta gaitzetik libratua dena, ala tratamendua jasotzen ez duena gaitza edukita ere?

Po. – Nire ustez, tratamendua jasotzen ez duena.

So. – Eta zehapena betetzea gaitz handienetik libratzea zen, gaiztakeriatik alegia?

Po. – Hala zen.

So. – Justiziak zentzatu egiten baititu eta bidezkoago bihurtzen eta gaiztakeriaren sendatzaile gertatzen da.

Po. – Bai.

So. – Orduan, zoriontsuena ariman gaiztakeriarik ez daukana da, hori agertu baitzaigu gaitzik handiena.

Po. – Nabarmena da.

So. – Bigarren libratua dena.

Po. – Hala dirudi.

So. – Eta hori zen ohartarazi eta errieta egiten zaiona eta zehapena betetzen duena.

Po. – Bai.

So. – Orduan, bidegabekeria edukita libratua ez dena gaizkien bizi da.

Po. – Badirudi.

So. – Ez al da hori bidegabekeria handienak eginez eta bidegabekeria handiena erabiliz ez errietarik ez zigorrik ez zehapenik ez jasotzea lortzen duena, Arkelao, gainerako tiranoak, hizlariak eta agintariak dauden bezala, zuk diozunez?

Po. – Dirudienez.

So. – Horiek, bikaina, honako honek lortutako ia gauza bera lortu dute: gaixotasun handienek jotako norbaitek lortuko balu gorputzaren akatsentzako medikuen zehapena ez betetzea ezta tratamendua jasotzea ere, ume batek egingo lukeen bezala errea ala ebakia izateko beldurrez mingarri delako. Ala ez al zaizu zuri ere iruditzen?

Po. – Niri bai.

So. –Gorputzaren osasun eta bikaintasuna nolakoa den ez jakiteagatik, dirudienez. Orain adostu ditugunetatik baliteke zehapenari ihes egiten diotenek ere horrelako zerbait egitea, Polo, mina ikustea eta onurarekiko itsu izatea, eta ez jakitea arima osasuntsu batekin beharrean, ustel, bidegabe eta erlijiogabe batekin bizitzea, gorputz ez osasuntsu batekin baino zein zoritxarrekoago den. Horregatik edozer gauza egiten dute zehapenik ez betetzeko eta gaitz handienetik libratuak ez izateko; eta ondasunak eta lagunak biltzen dituzte eta hitz egiten ahalik eta konbentzigarrien izaten saiatzen dira. Eta guk adostutakoak egia badira, Polo, konturatzen al zara arrazoiketaren ondorioez? Ala nahi al duzu biok elkarrekin ateratzea ondorioak?

Po. – Hala iruditzen bazaizu.

So. – Bidegabekeria eta bidegabe jokatzea gaitz handiena direla ondorioztatzen al da?

Po. – Hala dirudi.

So. – Eta zehapena betetzea gaitz horretatik libratzea zela agertu zaigu?

Po. – Segur aski.

So. – Eta ez betetzea gaitza gelditzea dela?

Po. – Bai.

So. – Orduan bidegabe jokatzea gaitzetako bigarrena da tamainan, gaitz guztietan handiena eta lehena bidegabe jokatzen duenak zehapenik ez betetzea da berez.

Po. – Hala dirudi.

So. – Ez al genuen bada, lagun, horren inguruan eztabaidatzen? Zuk Arkelao zorionekotzat joz, bidegabekeria handienak eginda ere ez duelako batere zehapenik betetzen, eta nik kontrakoa sinetsiz, Arkelaori zein bidegabe jokatuta zehapenik betetzen ez duen gizakietako beste edozeini ere, horri dagokiola gizaki guztietatik zoritxarreko izatea alde handiarekin, eta bidegabe jokatzen duena beti dela bidegabekeria jasaten duena baino zoritxarrekoago, eta zehapenik betetzen ez duena betetzen duena baino zoritxarrekoago. Ez al dira horiek nik esandakoak?

Po. – Bai.

So. – Ez al dago frogatuta egia nioela?

Po. – Badirudi.

So. – Ea, bada. Horiek egia badira, Polo, zein da erretorikaren onura handia? Orain adostu ditugunen ondorioz norberak bere burua asko zaindu behar baitu bidegabe ez jokatzeko, orduan nahikoa gaitza edukiko luke eta. Ala ez?

Po. – Erabat.

So. – Eta berak edo axola zaion beste norbaitek bidegabe jokatzen badu, borondatez joan behar duela zehapena ahalik eta azkarren beteko duen tokira, epaile zein medikuarengana, presaka, bidegabekeriaren gaixotasunak, iraunkor finkatuta, arima ustel eta sendaezina bihur ez dezan. Zer esango dugu bestela, Polo, guk lehen adostutakoak mantentzen badira? Ez al da beharrezkoa hauek haiekin horrela bat etortzea, eta ez bestela?

Po. – Zer esango dugu, bada, Sokrates?

So. – Orduan, erretorika ez zaigu batere baliagarri ez norberaren ez gurasoen, lagunen, seme-alaben edo aberriaren bidegabekeria defendatzeko, Polo, batek kontrakorako ulertzen ez badu: bere burua salatu behar duela batez ere, eta gero etxekoak eta gainerako lagunetatik bidegabe jokatuko duen edozein, eta bere bidegabekeria ez dela ezkutatu behar agerian jarri baizik, zehapena bete dezan eta osasuntsu bihur dadin, eta bai bere burua bai besteak ez koldartzera behartu behar dituela, aitzitik begiak itxirik bere burua jator eta ausart eskaintzera, medikuari bezala ebaki eta erretzeko, on eta ederraren bila, mina kontuan hartu gabe, eta kolpeak merezi dituzten bidegabekeriak egin baditu, kolpeeterako eskaini; kartzela merezi badu, kartzelan sartzeko orduan; isuna merezi badu, ordainduz; erbesteratzea merezi badu, erbestera joanez, heriotza-zigorra merezi badu, hilez, bera izanik bere lehenengo salatzailea, bai bere buruarena bai etxeko gainerakoena, eta horretarako erabiliz erretorika, bidegabekeriak nabarmen bihurtuta gaitz handienetik libra daitezen, bidegabekeriatik alegia. Horrela esango dugu ala ez, Polo?

Po. – Bitxiak iruditzen zaizkit niri, Sokrates, baina aurreragokoekin bat datoz agian.

So. – Orduan, haiek ezeztatu behar ditugu ala hauek ondorioztatu, derrigor?

Po. – Bai, hori halaxe da.

So. – Eta horren ordez, berriz, kontrakoa egin behar da norbaiti kalte egin behar bazaio, etsai edo beste edozeini, bakarrik norberak ez badu etsaiarengandik bidegabekeriarik jasaten –hori saihestu behar baita–, baina etsaiak beste norbaiti bidegabekeriarik egiten badio, egitez eta hitzez, edonola antolatu behar da zehapenik bete ez dezan eta epailearengana hel ez dadin. Eta heltzen bada, etsaiak, zehapenari ihes eginda, bete ez dezan trikimailua asmatu behar da, eta diru asko harrapatu badu, ez dezala itzuli, berarentzat gorde, eta berarentzat eta bere ingurukoentzat gasta dezala modu bidegabe eta jainkogabean, eta heriotza-zigorra merezi duten bidegabekeriak egin baditu berriz, ez dadila hil, inoiz ez ahal bada, hilezkor izan dadila gaiztoa izanik, edo bestela ahal den luzeen bizi dadila horrelakoa izanik. Nire ustez, horrelakoentzat da baliagarri erretorika, Polo, bidegabe jokatuko ez duenarentzat ez baitzait iruditzen bere onura handia denik, aurrekoetan inon baliagarri agertu ez zaigunez.

Ka. – Esaidazu, Kerefon, Sokratesek hori guztia serio esaten du ala jolasean?

Ke. – Niri ikaragarri serio esaten duela iruditzen zait, Kalikles, baina berari galdetzea bezalakorik ez dago.

Ka. –Horixe nahi dut, bada, ala jainkoak. Esaidazu, Sokrates, zu orain serio ala jolasean ari zarela pentsatu behar dugu? Serio ari bazara eta esaten dituzunak egia egokitzen badira, gu gizakion bizitza ez al legoke alderantziz, besterik ez, eta ez al dugu beti egin behar denaren kontrakoa egiten?

So. – Kalikles, gizakiok ez bagenu bizipen bera biziko, bakoitzak bere modura, gutako bakoitzak, ordea, berezko bizipena biziko balu, ez litzateke erraz izango besteari norberaren bizipena erakustea. Eta hau diot, nire ustez orain zu eta ni gauza bera bizitzen ari garelako, gu biotako bakoitzak bi gauza maite dituelako: nik Altzibiades, Kliniasen semea, eta filosofia; zuk, aldiz, atenastarren herria eta Pirilanpesen semea^[16]. Ikusten zaitut, bada, beti, trebe izanda ere, zure maiteak edozer gauza eta edozein zentzutan esanda ere, ezin diozula kontra egin, aitzitik, goitik behera aldatzen duzula iritzia. Eta batzarrean atenastarren herriak esaten baldin badu zerbait ez dela zuk diozun bezala, aldatuta hark nahi duena esaten duzu, eta Pirilanpesen mutil eder horrekiko ere antzekoak jasaten dituzu. Ezin baitiezu zure maiteen erabaki eta hitzaldiei kontra egin, eta horrexegatik horrelakoetan bi horiengatik esaten dituzunak entzunda norbait harrituko balitz bitxiak direlako, agian esango zenioke, egia esan nahiko bazenu, norbaitek zure maiteak hitzaldi horiek esatetik geldiarazten ez baditu, zu ere ez zarela inoiz horiexek esatetik geldituko. Egizu kontu, hortaz, nigandik ere beste horrelakoak entzun behar direla, eta ez harritu nik horiek esaten ditudalako, filosofia, nire maitea, ordea, geldiarazi ezazu horiek esatetik. Orain entzuten dizkidazunak berak esaten baititu, lagun maitea, eta nire beste maitea baino askoz gutxiago aztoratuta dago; Kliniasen seme horrek hitzaldiak aldatzen baititu, filosofiak ordea beti berdinak esaten ditu, orain harritu zaituzten horiek esaten ditu, zu zeu hemen zinen-eta esan direnean. Beraz, edo ezezta ezazu berak oraintxe esandakoa, bidegabe jokatzea eta bidegabe jokatzen duenak zehapenik ez betetzea gaitz guztietatik handiena dela alegia, edo hori ezeztatu gabe uzten baduzu, ala txakurra egiptoarren jainkoa^[17], Kalikles ez da zurekin ados egongo, Kalikles, aitzitik, bizitza osoan ez da zurekin bat etorriko. Nik behintzat, lagun bikaina, nahiago nuke nire lira harmonizatu gabe egotea eta bat ez etortzea nik zuzentzen dudan koroarekin, eta gizaki gehienak nirekin ados ez egotea, kontrakoak esatea baizik, hau guztia nahiago nuke ni neu bakarra izanik, neure buruarekin bat ez etortzea eta kontrakoak esatea baino.

Ka. – Iruditzen zait, Sokrates, gazte-harropuzkerian ari zarela hitzaldietan benetan demagogoa izanik. Eta orain demagogian ari zara, Polok lehen Gorgiasek zure eraginez jasandakoa salatzen bazuen ere, orain berak gauza bera jasan baitu. Bidezkoak ezagutu gabe erretorika ikasi nahi duen norbait beregana joango balitz, Gorgiasek irakatsiko ote liokeen galdetu diozunean, Gorgias lotsatu egin dela esan baitu eta horregatik esan duela gizakien ohituragatik irakatsiko ziola, ezetz esanez gero haserretuko bailirateke, eta hori aitortzeagatik bere buruaren kontrakoak esatera behartuta egon dela, eta zuri horixe bera gustatu zaizula. Baina burla egin dizu orduan, zuzen nire ustez; baina orain bera egoera berean dago. Eta nik horrexegatik ez dut Polo miresten, bidegabekeria egitea jasatea baino itsusiago dela onartu dizulako; eta zuk bera onarpen horretan harrapatuta, ahoa itxirik gelditu da bere hitzaldietan, pentsatzen zituenak esateko lotsaz. Zuk egia esan, Sokrates, egiaren bila zabiltzala esanez, hitzaldia gauza gogaikarri eta demagogikoetara eramaten duzu, naturaz eder izan gabe legez direnei buruz. Eta horietako gehienetan elkarren aurkakoak dira natura eta legea. Eta norbait lotsatu eta pentsatzen duena esatera ausartzen ez bada, kontrakoak esatera dago behartuta. Eta zuk jakintza hori atzemanda maltzur jokatzen duzu hitzaldietan, norbaitek legearen arabera hitz egiten badu, moztu egiten duzu naturaren arabera galdetuz, naturarenak esaten baditu, legearenak galdetzen dizkiozu. Horietan bezala, bidegabekeria egin ala jasatean, Polok legearen araberako itsusiagoa esan duenean, zuk naturaren arabera jarraitu duzu hitzaldia. Naturaren arabera okerrago den guztia baita itsusiago, bidegabekeria jasatea adibidez, legearen arabera, ordea, bidegabekeria egitea da itsusiago. Eta bizipen hori, bidegabekeria jasatea, ez da gizon batentzat egokia, esklabo batentzat baizik, bizi baino hobe duena hilik egotea, bidegabekeria edo iraina jasanda ere ezin diona lagundu bere buruari, ezta axola zaion beste inori ere. Baina nire ustez gizaki ahulak eta gehiengoa dira legeak ezartzen dituztenak. Horrela beren buruarentzat eta komeni zaienarentzat ezartzen dituzte legeak eta egiten dituzte gorespenak eta gaitzespenak; besteak baino gehiago izatea itsusi eta bidegabe dela diote, gizakien artean indartsuagoak eta gehiago izateko gai direnak beldurtuz, beraiek baino gehiago izan ez daitezen, eta hori da bidegabekeria egitea, besteak baino gehiago izatea bilatzea. Eskasagoak izanik besteak ere berdin egotea maite baitute, nire ustez. Horregatik gehiengoa baino gehiago izatea bilatzea legez bidegabe eta itsusi dela esaten da eta horri bidegabe jokatzea deitzen diote. Baina, nik uste, naturak berak erakusten du bidezko dela hobea okerragoa baino gehiago izatea, eta indartsuagoa ahulagoa baino. Eta nabarmena da hori toki askotan hala dela, gainerako animalietan eta gizakien hiri eta arraza guztietan, bidezkoa hala dagoela mugatuta: indartsuagoak ahulagoari agintzea eta gehiago izatea. Zein eskubide erabilita erasotu zion, bada, Jerjesek Greziari edo bere aitak eszitiarrei? Eta halako beste mila aipa litzake batek. Baina, nire ustez, horiek bidezkoaren izaeraren arabera egiten dituzte horrelakoak, baita naturaren legearen arabera ere, ala Zeus, ez ordea guk ezarritako legearen arabera. Gaztetandik hartuta gutako onenak eta indartsuenak lehoiak bezala hezten ditugu, abestiez xarmatuz eta sorginduz menpean hartzen ditugu besteen berdin izan behar dela esanez eta hori dela ederra eta bidezkoa. Baina, nire ustez, izaera handiko gizona sortzen bada, horiek guztiak eraitsi eta txikituta ihes egingo lieke, gure irakaskuntzak, sorginkeriak, xarmak eta naturaren aurkako legeak zanpatuta, eta zutik jarrita gure jauna bezala agertuko litzateke esklaboa eta orduan egingo luke distira naturaren bidezkoak. Eta uste dut Pindarok ere nik diodana azaltzen duela honako kantuan, esanez:

legea guztien errege,
hilkor eta hilezkorrena;
eta horrek, dio,
bortitzena gidatzen du bidezko bihurtuz
esku ahaltsuenaz; Heraklesen^[18]
lanetatik atzematen dut, erosi gabe...
</ref>

horrelako zerbait dio –kantua ez baitakit buruz–, baina idiak erosi gabe eta Gerion-ek eman gabe eraman zituela esaten du^[19], naturaz bidezkoa hori izango balitz bezala, eta okerrago eta ahulagoen idiak eta gainerako ondasunak denak hobe eta indartsuagoarenak direla.

Egia, beraz, horrelakoa da, eta jakingo duzu filosofia utzita gauza handiagoetara heltzen bazara. Filosofia xarmagarri baita, Sokrates, gaztetan tamainan jardunez gero bertan; baina behar baino denbora gehiago emanez gero, gizakien hondamena da. Guztiz bikaina izanda ere, gaztarotik askoz aurrera filosofian aritzen bada, gizon prestu eta estimatua izateko asmoa daukana eskarmentua eduki behar duen gai guztietan eskarmentu gabea izango da derrigor. Hiriaren inguruko legeetan ezjakin bihurtzen baitira, eta pribatuan eta publikoan hitzarmenetan gizakiekiko harremanetan erabili dehar diren hitzaldietan ere bai, eta giza atsegin eta desioetan, eta, laburbilduta, ohituretan guztiz ezjakin bihurtzen dira. Horrela, ekintza pribatu edo hiriko batean parte hartzen dutenean, barregarri gertatzen dira, politikoak ere, zuen solas eta hitzaldietan parte hartzen dutenean, barregarri gertatzen diren bezala nire ustez. Euripidesek^[20] dioena gertatzen baita^[21]:

<poem>Norbera distiratsu den horretan,
horretarantz abiatzen da bizkor,
egunaren zati handiena horri ematen
norbera onena bilakatzeko asmoz;

Baina eskasa den horretan, hortik ihes egiten du eta hori gaitzesten du eta bestea goretsi, bere buruarekiko onberatasunaz, horrela bere burua goresten duelako ustean. Nire ustez, ordea, bietatik parte edukitzea da zuzenena. Heziketarako adinako filosofiaz parte edukitzea ederra da eta mutiko denarentzat ez da itsusia filosofian jardutea. Baina jada helduago den gizonak oraindik filosofian jardutea barregarri gertatzen da, Sokrates, eta nik filosofatzen dutenekiko gaizki hitz egin eta jolasten dutenekiko gauza berbera sentitzen dut. Hala hitz egitea dagokion ume bat gaizki hitz egiten eta jolasten ikusten dudanean, poztu egiten naiz eta xarmanta iruditzen zait, gizaki aske batentzat eta ume baten adinerako egokia; garbi hitz egiten duen ume bati entzuten diodanean ordea gogorra iruditzen zait, belarrietan min egiten dit eta esklabo batentzat egokia iruditzen zait. Baina norbaitek gaizki hitz egiten duen gizon bati entzuten dionean edo jolasten ikusten duenean, gizon horrek barregarria dirudi, ez gizona, eta kolpeak merezi dituela ere badirudi. Horixe bera gertatzen zait filosofatzen dutenekiko. Mutiko bat filosofatzen ikustean poztu egiten naiz eta egoki iruditzen zait eta gizaki hori librea dela pentsatzen dut; filosofatzen ez duena, ordea, ez dela librea eta ez duela inoiz bere burua ekintza eder edo jator baterako duintzat joko, hori pentsatzen dut. Baina gizon heldu bat oraindik filosofatzen ikusten dudanean, eta filosofia alde batera uzten ez duela ikusten dudanean, gizon horrek horrezkero kolpeak behar dituela iruditzen zait, Sokrates. Oraintxe nioena gertatzen baitzaio gizon horri, guztiz bikaina izanda ere gizontasuna galtzen du hiri eta plaza erditik ihesi, gizonak ospetsu bihurtzen diren tokiak poetaren arabera^[22], gainerako bizitza ezkutatuta pasatzen du hiru edo lau mutikorekin zoko batean xuxurlatzen, inoiz ezer aske, handi eta baliotsurik esan gabe. Ni, Sokrates, zure laguna naiz oso; aipatu dudan Euripidesen Zetosek Amfionekiko sentitu zuena sentitzen dut nik ere orain segur aski, hark anaiari esandakoak bezalakoxeak zuri esatea bururatzen baitzait: «Jardun beharko zenukeen gauzez ez zara batere arduratzen, eta zure arimaren izaera hain bikaina mutiko-itxuraz mozorrotzen duzu, eta justiziako eztabaidetan ez zenuke ezta hitzaldi bat ere zuzen aurkeztuko, ezta arrazoizko eta konbentzigarri dena onartuko ere, ezta beste norbaiten alde erabaki gartsurik hartuko ere». Eta hala ere, Sokrates –eta ez zaitez nirekin batere haserretu, zurekiko onginahiaz esango baitizut–, ez al zaizu itsusi iruditzen nire ustez zauden bezala egotea, zu eta filosofian etengabe aurrera jarraitzen duten besteak? Orain norbaitek zu edo horietako edozein hartuta kartzelara eramango bazintuzte, inongo bidegabekeriarik egin gabe ere, egin duzula esanez, badakizu ez zenukeela jakingo zer egin zeure buruaz, zorabiatuta eta aho zabalik zer esan ere jakin gabe, eta auzitegira igota, salatzaile zeharo eskas eta zitala edukita ere, hilko zinateke, berak heriotzara kondenatu nahi bazintu. Nola izango da bada jakintsu, Sokrates, «gizaki bikaina hartuta okerrago bihurtzen duen artea», bere buruari ere lagundu ezinik eta ez bere burua ez beste inor arrisku handienetatik salbatu ezinik ere, etsaiek ondasun guztiak kentzen dizkiotela, eta hirian ohorerik gabe bizi dela? Eta esateko zakarxeago bada ere, halakoa masailean ere jo daiteke zehapenik bete gabe. Egidazu kasu ordea, lagun, «utzi argudioak, arteen ezagupenean jardun,» eta zentzuzkoaren itxura emango dizun horretan trebatu, «utzi besteei fintasun horiek», huskeriak direla esan behar bada edo txorakeriak, «etxe hutsetan biziaraziko zaituztenak». Ez imitatu txikikeria horiek argudiatzen dituzten gizonak, bizitza, ospe eta beste gauza on asko dauzkatenak baizik.

So. – Ausaz urrezko arima edukiko banu, Kalikles, ez al duzu uste pozik aurkituko nukeela urrea probatzeko harri horietako bat, onena, nire arima hurreratzeko, eta, nire arima ondo zainduta dagoela aitortuko balit, argi eta garbi jakiteko ondo nagoela eta ez dudala beste probarik behar?

Ka. – Zeri begira galdetzen duzu hori, Sokrates?

So. – Esango dizut nik. Uste dut zu topatuta zorioneko aurkikuntza egin dudala.

Ka. – Zergatik, bada?

So. – Ondotxo baitakit nire arimak dauzkan iritzietan nirekin ados baldin bazaude, iritzi horiexek jada egia direla. Konturatzen bainaiz bere arima ondo eta zuzen bizi ote den ala ez probatu nahi duenak zuk dauzkazun hiru horiek eduki behar dituela: jakintza, onberatasuna eta egiazaletasuna. Nik asko topatzen baititut zu bezalako jakintsu ez izateagatik probatu ezin nautenak. Beste batzuk, ordea, jakintsuak dira, bai, baina ez didate egia esan nahi, ez direlako nitaz zu bezala arduratzen. Eta bi atzerritar hauek, Gorgias eta Polo, jakintsuak dira eta nire lagunak, baina egiazaletasun eskasekoak dira eta behar baino lotsatiago; nola ez, bada? Lotsaren hainbesteko mailataraino heldu dira, ezen biotako bakoitza lotsagatik jende askoren aurrean beren buruaren aurkakoak esatera ausartu baitira, eta hori gai handienen inguruan. Baina zuk besteek ez dauzkaten guztiak dauzkazu. Ondo hezita zaude, atenastar gehienek baieztatuko luketen bezala, eta nirekiko onbera zara. Zer froga erabiltzen dudan? Esango dizut. Badakit zuek, Kalikles, lau zaretela filosofian kide zaretenak, zu, Afidnako Tisandro, Androtionen seme Andron eta Kolargosko Nausikides. Eta behin entzun zintuztedan filosofia noraino praktikatu behar zen eztabaidatzen, eta badakit horrelako iritzi batek irabazi zuela zuen artean: ez dela azken muturreraino filosofatu behar, aitzitik elkarri kontuz ibiltzeko agintzen zenioten, behar baino jakintsuago bihurtzeagatik konturatu gabe zeuen buruak ez hondatzeko. Eta zure lagun minenei ematen dizkiezun aholku berberak niri ere ematen entzuten dizudanez, nahikoa froga da niretzat nirekiko onbera zarela. Eta garbi hitz egiteko eta lotsarik ez edukitzeko benetan gai zarela, zuk zeuk diozu eta lehentxeago eman duzun hitzaldiak arrazoia ematen dizu. Horien inguruan garbi dago gauza horrela dagoela; hitzaldietan zu nirekin zerbaitetan ados bazaude, nire aldetik eta zure aldetik jada nahikoa frogatuta egon da hori, eta jada ez da beste proba batean jarri beharko. Zuk ez baitzenidake inoiz ez jakinduria eskasiagatik ez lotsa gehegigatik ezertan arrazoia emango, ezta ni engainatuz ere; nire laguna baitzara, zuk zeuk diozunez. Horrela gure arteko adostasunak benetan egia borobila harrapatuko du. Zuk errieta egin didazun gai horien azterketa da guztietatik ederrena, Kalikles, gizonak, zaharrago ala gazteago izanda ere, nolakoa izan behar duen, zertan jardun eta zein puntutaraino. Nik nire bizitzan zehar zerbait modu okerrean egiten badut, ondo jakin ezazu oker hori ez dudala nahita egiten, nire ezjakintasunagatik baizik. Zuk, beraz, ez utzi niri kargu hartzeari, baizik eta, hasi zaren moduan, ondo erakuts iezadazu zer den nik jardun behar dudan hori eta nola lortuko nukeen, eta orain zurekin ados jarrita ere, ondorengo denboran adostutako horiek egin gabe harrapatzen banauzu, egizu kontu guztiz indargabe naizela eta ez eman aholkurik jada inoiz, batere merezi ez izateagatik. Errepika iezadazu hasieratik zure eta Pindaroren ustez bidezkoa nolakoa den naturaren arabera: boteretsuagoak ahulagoen ondasunak indarrez eramatea, eta hobeak okerragoei agintzea eta kapazago denak eskasagoak baino gehiago edukitzea? Zure ustez besterik al da bidezkoa, ala zuzen gogoratzen

al naiz?

Ka. – Horiexek esaten nituen bada, bai lehen eta baita orain ere.

So. – Zuk pertsona berari deitzen al diozu hobea eta boteretsuagoa? Lehen benetan ezin bainuen ulertu zer esaten ote zenuen. Indartsuagoei deitzen al diezu boteretsuagoak eta ahulagoek indartsuagoari kasu egin behar al diote? Nire ustez, lehen ere azaldu duzun bezala, hiri handiak txikien aurka doaz naturaz bidezkoaren arabera, boteretsuago eta indartsuago direlako, boteretsuagoa, indartsuagoa eta hobea gauza bera balira bezala. Ala izan al daiteke hobea baina eskasago eta ahulagoa, eta boteretsuagoa baina gaiztoagoa? Ala definizio bera al da hobearena eta boteretsuagoarena? Muga iezadazu garbi horixe bera: boteretsuagoa eta hobea eta indartsuagoa gauza bera da ala desberdina?

Ka. – Garbi esango dizut, bada, gauza bera dela.

So. – Beraz, gehiengoa bat bakarra baino boteretsuagoa da naturaren arabera? Berak ezartzen baitizkio legeak batari, oraintxe zenioen bezala.

Ka. – Nola ez, bada?

So. – Gehiengoaren arauak boteretsuagoenak dira orduan.

Ka. – Guztiz.

So. – Hortaz, hoberenak? Zure arrazoiketaren arabera boteretsuagoak hobeak baitira askoz.

Ka. – Bai.

So. – Orduan, horien arauak eder dira naturaren arabera, boteretsuagoenak izanik?

Ka. – Hala diot nik.

So. – Baina gehiengoak ez al du uste, zuk oraintxe zenioen bezala, berdintasuna dela bidezkoa, eta bidegabekeria egitea jasatea baino itsusiago dela? Hala da ala ez? Eta ez zaitzagula zu ere orain lotsatzen harrapatu. Gehiengoak uste du edo ez berdintasuna dela bidezkoa eta ez gehiago izatea, eta bidegabekeria egitea jasatea baino itsusiago dela? Ez iezadazu, Kalikles, horren erantzuna ukatu, nirekin bat baldin bazatoz baiezta nazazun, ezagutzen gizon gaitua izanda nirekin ados baldin bazaude.

Ka. – Hala uste du, bai, gehiengoak.

So. – Orduan, bidegabekeria egitea ez da legez bakarrik jasatea baino itsusiago, ezta berdintasuna bidezkoa ere, naturaz baizik; beraz, baliteke zuk lehen egiarik ez esatea, ni oker kritikatu nauzunean legea eta natura aurkakoak direla esanez, eta nik, hori jakinda ere, hitzaldietan gaizto jokatzen dudala norbaitek naturaren arabera hitz egiten duenean, legera eramanez, eta legearen arabera hitz egiten duenean, naturara eramanez.

Ka. – Gizon hau ez da geldituko txorakeriak esaten! Esaidazu, Sokrates, ez al zara lotsatzen adin horretan hitzen ehizan ibiltzeaz eta, norbaitek hitz bat oker erabiltzen badu, hori aukera ona bihurtzeaz? Nik boteretsuagoak eta hobeak zerbait desberdina direla diodala uste al duzu bada? Ez al dizut aspalditik esaten niretzat hobea eta boteretsuagoa gauza bera direla? Esklabo eta mota guztietako gizakien jendaila, gorputzez indartsu egotea baino beste baliorik gabe, bilduko balitz eta bere iritzia emango balu, horiexek direla legeak esango nukeela uste al duzu bada?

So. – Ederki bada, Kalikles guztiz jakintsua; hori al diozu?

Ka. – Erabat.

So. – Baina ni neu aspaldi nenbilen zuk, gizon bitxia, «boteretsuago» horrelako zerbaiti deitzen zeniola ustetan, eta diozuna argi jakiteko irrikitan nagoelako galdetzen dizut. Zure ustez ez baitira, noski, bi bat baino hobeak, ezta zure esklaboak zu baino hobeak ere zu baino indartsuagoak direlako. Baina berriro esaidazu hasieratik zeri deitzen diozun «hobeak», indartsuagoei ez bada. Eta gozoago irakats iezadazu, harrigarri hori, zugandik alde egin ez dezadan.

Ka. – Burlatan ari zara, Sokrates.

So. – Ez, Kalikles, ala Zetos, zeinen izenaz burla asko egin didazun oraintxe bertan; baina, ea, bada, esan, zeintzuk diozu direla hobeak?

Ka. – Gehiago ahal dutenak.

So. – Ikusten al duzu, bada, zuk zeuk izenak esaten dituzula ezer adierazi gabe? Ez al duzu esango hobeak eta boteretsuagoak zuretzat zentzuzkoagoak ote diren ala beste batzuk?

Ka. – Horiexek, bada, ala Zeus, eta zehazki gainera.

So. – Orduan, zure arrazoiketaren arabera zentzudun bat askotan hamar mila zentzugabe baino hobea da, eta horrek agindu behar du, eta besteak agintepean egon, eta agintzen duenak gehiago eduki behar du agintepean daudenek baino. Hori iruditzen zait esan nahi duzula –eta ez nabil hitzaren ehizan– bata hamar mila baino hobea baldin bada.

Ka. – Horiek dira, bada, nik esaten ditudanak. Nire ustez hori baita bidezkoa naturaz, hobea eta zentzudunagoa denak agintzea eta eskasagoek baino gehiago edukitzea.

So. – Eutsi horri bada. Zer esango ote duzu orain? Asko toki berean bilduta baldin bagaude, orain bezala, eta jaki eta edari komun asko badauzkagu, baina mota guztietakoak bagara, batzuk indartsuak, besteak ahulak, gutako bat ordea, medikua izanik, gauza horiei buruz zentzudunagoa baldin bada eta, egiantzekoa denez, batzuk baino indartsuago eta beste batzuk baino ahulago, gizon hori, gu baino zentzudunago izanik, ez al da hobe eta gehiago izango gauza horiekiko?

Ka. – Erabat.

So. – Orduan jaki horietatik guk baino gehiago eduki behar al du hobea delako, ala agintzeagatik denak berak banatu behar al ditu? Baina kontsumitu eta bere gorputzerako erabiltzerakoan ez du gehiago eduki behar, ez baldin badu kalterik jasotzeko asmorik, aitzitik batzuek baino gehiago, beste batzuek baino gutxiago eduki behar du; eta guztietatik ahulena egokitzen bada, guztiek baino gutxiago, onena izanda ere, Kalikles. Ez al da hala, bikain hori?

Ka. – Jakiez ari zara eta edariez, medikuez eta txorakeriez. Nik ez ditut, ordea, horiek esaten.

So. – Zentzudunagoari esaten al diozu hobea? Esan bai ala ez.

Ka. – Nik bai.

So. – Eta hobeak ez al du gehiago eduki behar?

Ka. – Ez jaki eta edarietan, ordea.

So. – Ulertzen dut; baina agian jantzietan bai, eta ehule onenak jantzi handiena eduki behar du eta jantzi gehien eta ederrenak ibili behar ditu soinean?

Ka. – Nolako jantziak?

So. – Baina oinetakoetan argi dago gauza horiekiko zentzudunen eta onenak gehiago eduki behar duela. Horrela zapatariak oinetako handien eta gehienak jantzita ibili behar du pasieran.

Ka. – Zer zapata? Txorakerietan jarraitzen duzu.

So. – Baina ez baduzu zentzu horretan esaten, agian honako honetan bai: gizon nekazaria bezalakoa, lurrari buruz zentzudun, bikain eta ona, agian horrek hazi gehiago eduki behar du eta ahal den hazi gehien erabili bere lurrerako.

Ka. – Beti berberak esaten dituzu, Sokrates.

So. – Ez berberak bakarrik, Kalikles, baizik gauza beraiei buruz ere bai.

Ka. – Bai, ala jainkoak, ez zara gelditzen beti zapatari, kardari, sukaldari eta medikuez hitz egiten besterik gabe, gure hitzaldia horiei buruz balitz bezala.

So. – Ez al didazu zuk esango zertan hobe eta zentzudunagoak eduki dezakeen gehiago modu bidezkoan? Ez duzu jasango nik iradokitzea, eta zuk zeuk ere ez duzu esango?

Ka. – Aspaldi ari naiz, ordea, ni neu esaten. Hasteko, niretzat hobeak ez dira ez zapatariak ez sukaldariak, hiriaren arazoetan adituak direnak baizik, zein modutan kudeatuko den ondo, eta ez adituak bakarrik, ausartak ere bai, pentsatzen dutena burutzeko gai direnak eta arimaren ahuleziagatik akitzen ez direnak.

So. – Ikusten al duzu, Kalikles bikaina, nola ez didazun niri egozten nik zuri egozten dizudan bera? Zuk nik beti berberak esaten ditudala baitiozu; nik zutaz, ordea, kontrakoa, ez dituzula inoiz gauza berak gauza beraiei buruz esaten; aitzitik, behin indartsuagoak jotzen dituzu hobe eta boteretsuagotzat, gero berriz zentzudunagoak, eta orain, aldiz, beste definizio bat daukazu: ausartago batzuk hobeak eta boteretsuagoak direla diozu. Esan behingoz, ordea, lagun, nortzuk diozun hobeak eta boteretsuagoak direla eta zerekiko.

Ka. – Esan dut, bada, nik: hiriaren arazoetan adituak eta ausartak direnak. Horiei baitagokie hirietan agintzea, eta hau da bidezkoa: horiek besteek baino gehiago edukitzea, agintzen dutenek agintepean daudenek baino.

So. – Eta zer? Beren buruarengan zer, lagun? Nolabait agintzen edo agintepean egoten?

Ka. – Nola diozu?

So. – Bakoitzak bere buruarengan agintzen duela diot. Ala hori ez al da batere beharrezkoa, norberak bere buruarengan agintzea, besteengan bai, ordea?

Ka. – Nola diozu bere buruarengan agintzea?

So. – Ezer nahasirik ez, gehiengoak dioena baizik, neurrizkoa izatea eta bere buruaren jabe, bere baitako atsegin eta desioetan aginduz.

Ka. – Zein gozoa zaren; ergelei deitzen diezu neurrizko.

So. – Nola bada? Ez dago inor nik hori esaten ez dudala ulertzen ez duenik.

Ka. – Horixe baietz, Sokrates. Nola izango litzateke, bada, zoriontsu zerbaiten esklabo den gizakia? Baina hori da naturaren araberako ederra eta bidezkoa, orain jator esango dizudana: ondo biziko denak bere desioei ahalik eta handien izaten utzi behar die eta ez eutsi, eta ahal den handien direnean ausardiaz eta adimenez zerbitzatzeko gai izan behar du eta desioa sortzen den bakoitzean bete. Baina nire ustez hori gehienentzat ezinezkoa da, eta horregatik kritikatzen dituzte horrelakoak lotsagatik, beren ezina ezkutatuz, eta neurrigabekeria lotsagarri dela diote, nik aurrekoetan nioen bezala, naturaz hobe diren gizakiak menpean hartuta, eta beraiek beren atseginak asebete ezinik, neurritasuna eta justizia goresten dituzte beren koldarkeriagatik. Hasieratik erregeen seme izatea edo beraiek naturaz gai izanik botereren bat, tirania edo aginteren bat, lortzea egokitu zaienentzat, zer izango litzateke benetan neurritasuna eta justizia baino lotsagarriago eta okerrago gizaki horientzat? Horrela, gauza onez gozatzeko aukera edukita eta inork galarazi gabe, gizaki gehienen lege, hitz eta kritika beren gaineko jauntzat hartuko lukete beraiek. Justizia eta neurritasunaren edertasunak nola ez lituzke bada zoritxarreko bihurtuko, beren hirian aginduta ere beren lagunei etsaiei baino gehiago banatu gabe? Zuk bila zabiltzala diozun egia horrelakoa da, Sokrates. Utzikeria, neurrigabekeria eta askatasuna, laguntza badute, hori da bertutea eta zoriontasuna, eta beste horiek apaindurak dira, gizakien konbentzioak naturaren aurkakoak, txorakeriak eta baliogabeak.

So. – Jator eta egiati azaldu duzu zure arrazoiketa, Kalikles; garbi baitiozu orain besteek, pentsatuta ere, esan nahi ez dutena. Beraz edonola ere horrelaxe jarraitzeko eskatzen dizut, nola bizi behar den benetan agerian gera dadin. Eta esaidazu: desioei ez zaiela eutsi behar diozu, norbait izan behar duen bezala izango bada, eta ahalik eta handien izaten utzita edozein tokitatik asebetetzea lortu behar dela, eta hori dela bertutea?

Ka. – Hori diot nik.

So. – Orduan ez da zuzena ezer behar ez dutenak zoriontsu di-

rela.

Ka. – Noski, horrela harriak eta hilotzak bailirateke zoriontsuenak.

So. – Baina zuk diozunaren arabera bizitza beldurgarria da, eta ez nintzateke harrituko Euripidesek gai hauetan egia badio dioenean:

eta nork daki bizitzea hiltzea ez ote den,
eta hiltzea bizitzea?^[23]

eta gu agian egiatan hilik gaude. Nik neuk ere jakintsuetako bati entzuna diot orain hilik gaudela eta gorputza gure hilobia dela, baina desioak dauden arimaren zati hori konbentzitua izateko eta goitik behera aldatzeko gai da, eta alegietan fina zen gizon batek, agian Italia edo Siziliakoa, zati horri treska jarri zion izena, izena aldatuta konbentzitzen erraza eta sinesbera izateagatik, eta zentzugabeei iniziatugabeak; eta desioak dauden zentzugabeen arimaren zati hori, neurrigabe eta iragazkorra, zulatutako treska zela zioen, asegaiztasunagatik eginez konparaketa. Horrek zure kontrakoa adierazten du, Kalikles, Hades-en –«ikustezina» esanez^[24]– daudenen artean horiek direla zoritxarrekoenak, iniziatu gabeak, eta zulatutako treskara berdin zulatutako beste galbahe batekin eramaten dute ura. Niri kontatu didanak dio galbahea arima dela, eta ergelen arima galbahearekin konparatu zuen zulatuta egoteagatik, mesfidantza eta ahanzturagatik ezeri eutsi ezinik. Horiek guztiak nahikoa bitxiak dira zentzu batean, hala ere erakusten dute nik zuri azaldu nahi dizudana, ahal badut zu aldatzera konbentzitzeko, bizimodu aseezin eta neurrigabearen ordez neurrizko bizimodu eta dagoenarekin nahikoa duen eta gustura dagoena aukeratzeko. Baina konbentzitzen al zaitut zerbait aldatzeko, neurrizkoak neurrigabeak baino zoriontsuago direla pentsatzeko alegia, ala horrelako beste alegi asko kontatuta ere ez zara batere aldatuko?

Ka. – Azken hau da egiazkoago, Sokrates.

So. – Ea, bada, beste konparaketa bat esango dizut aurrekoaren gimnasio berekoa. Azter ezazu bi bizimodu horiei buruz, zentzudun eta neurrigabeari buruz, halako zerbait ote diozun: bi gizonetatik bakoitzak treska asko dauzka, eta bataren treskak osorik daude eta beterik, bata ardoz, bestea eztiz, bestea esnez, eta beste asko gauza ugariz, eta horietako bakoitzaren likidoak urri eta zailak dira, eta neke asko eta gogorrekin lortuak. Hortaz, biotatik batak, behin treskak beteta, ez du likido gehiago ekarri behar ezta ezertaz arduratu ere, aitzitik horiengatik lasai dago. Besteak, ordea, likidoak lor ditzake, kostata bada ere, besteak bezala, baina ontziak zulatuta eta hondatuta egonik, gau eta egun beti betetzen ibili behar du, bestela sufrimendu handienak pairatuko lituzke. Bi bizimodu hauek horrelakoak izanik, neurrigabearena neurrizkoarena baino zoriontsuago dela diozu? Horiek esanez konbentzitzen al zaitut bizimodu neurrizkoa neurrigabea baino hobea dela onartzeko, ala ez?

Ka. – Ez nauzu konbentzitzen, Sokrates. Treskak beteta dauzkan harentzat jada ez dago inolako atseginik, aitzitik, nik oraintxe nioena da, harri bezala bizitzea, behin treskak beteta jada ez poztu ez atsekabetu gabe. Horretan datza, ordea, atseginez bizitzea, ahal den gehien isurtzean.

So. – Asko isurtzen bada, ez al da asko atera behar ere, eta isurketen zuloek ere handiak izan behar dute?

Ka. – Logika osoz.

So. – Txirri tripaundiaren^[25] bizimodua diozu zuk berriz, ez ordea hilotz ala harriarena. Esaidazu: goseak egon eta goseak egonik jatea bezalako zerbait esaten ari zara?

Ka. – Horixe.

So. – Eta egarriak egon eta egarriak egonik edatea?

Ka. – Horixe diot, eta gainerako desio guztiak edukirik eta asebete ahal izanik, pozik egonez zoriontsu bizitzea.

So. – Ederki, bikain hori. Jarraitu hasi zaren moduan eta ez zaitez lotsatu. Badirudi nik ere ez dudala lotsatu behar. Aurretik esan ezazu hazteria eta azkura izatea, erruz hazkatzeko aukera edukitzea eta bizitza haztatzen pasatzea zoriontsu bizitzea ote den.

Ka. – Zein bitxia zaren, Sokrates, eta demagogoa besterik gabe.

So. – Orduan, Kalikles, Polo eta Gorgias aztoratu eta lotsatu baditut, zu ez zaitez ez aztoratu ezta lotsatu ere; ausarta baitzara. Erantzun bakarrik, bada.

Ka. – Hazkatzen dena gustura bizi dela diot, bada.

So. – Gustura bizi bada, zoriontsu ere bai, ezta?

Ka. – Erabat.

So. – Buruan bakarrik badu azkura ala beste nonbait ere bai? Galdetzen dizut. Begira ezazu, Kalikles, zer erantzungo duzun, norbaitek horien ondorengo guztiak jarraian galdetzen badizkizu. Eta horiek azken finean horrela baldin badira, perbertituen bizimodua, hori ere ez da ikaragarri, lotsagarri eta zoritxarreko? Ala ausartuko al zara horiek zorioneko direla esatera, behar dutena erruz badaukate?

Ka. – Ez al dizu lotsarik ematen, Sokrates, hitzaldiak gai horietara eramateak?

So. – Nik eramaten al ditut horretara, jator hori, ala edozein modutan gozatzen dutenak besterik gabe zoriontsu direla dioen hark, atseginen artean zein diren onak eta zein txarrak bereizi gabe? Baina esan ezazu hau ere orain, zuretzat atsegina eta ona gauza bera al dira, ala ba al dago ona ez den atseginen bat?

Ka. – Nire arrazoiketa kontraesankorra gerta ez dadin, desberdinak direla esaten badut, gauza bera direla diot.

So. – Aurreko arrazoiketak hondatzen dituzu, Kalikles, eta jada ez dituzu gauzak nirekin egoki aztertuko, zeuri iruditzen zaizunaren kontrakoa esan behar baduzu.

Ka. – Zuk hala egiten duzu, bada, Sokrates.

So. – Orduan, ez dut nik zuzen egiten, hori egiten badut, ezta zuk ere. Baina begira ezazu, zorioneko hori, ona benetan hori ote den, edonola gozatzea. Oraintxe aipatutako ondorio lotsagarri ugari horiek ere gertatzen baitira, hori horrela bada, eta beste asko ere bai.

Ka. – Zure ustez bai behintzat, Sokrates.

So. – Eta zu, Kalikles, benetan horrela dela tematzen zara?

Ka. – Ni bai.

So. – Ekingo al diogu arrazoiketari, serio esango bazenu bezala?

Ka. – Guztiz serio, gainera.

So. – Ea, bada, horrela pentsatzen duzunez, zehatz iezadazu hau: zerbaiti deitzen al diozu zientzia?

Ka. – Bai.

So. – Ez al duzu oraintxe esan zientziarekin batera doan ausardia bat dagoela?

Ka. – Esan dut, bai.

So. – Eta bi gauza horiek ez al dituzu esaten ausardia eta zientzia desberdinak direlako?

Ka. – Erabat.

So. – Zer bada? Plazera eta zientzia gauza bera ala desberdinak dira?

Ka. – Desberdinak, noski, guztiz jakintsu hori.

So. – Eta ausardia ere plazeraren desberdina?

Ka. – Nola ez, bada?

So. – Ea bada, gogoan har dezagun hori, Akarnesko Kaliklesek atsegina eta ona gauza bera direla esan du, zientzia eta ausardia, ordea, elkarrekiko eta onarekiko desberdinak.

Ka. – Eta Alopekeko Sokrates^[26] ez dago horietan gurekin ados. Ala bai? < So. – Ez dago. Nire ustez, ezta Kalikles ere, berak bere burua zuzen aztertzen duenean. Esaidazu, bada, ez al duzu uste ondo daudenek gaizki daudenen kontrakoa sentitzen dutela?

Ka. – Nik bai.

So. – Beraz, horiek elkarren kontrakoak baldin badira, beraien inguruan osasun eta gaixotasunaren inguruan bezala gertatuko da derrigor? Gizaki berak ezin baitu, noski, aldi berean osasuntsu eta gaixo egon, ezta aldi berean osasunetik eta gaixotasunetik libratu

ere?

Ka. – Nola diozu?

So. – Adibidez, nahi duzun gorputzaren zatia hartuta azter ezazu. Gizakia begietan gaixo egoten al da, oftalmia deitzen dena?

Ka. – Nola ez, bada?

So. – Eta aldi berean ez dago osasuntsu begietan?

Ka. – Inola ere ez.

So. – Eta zer oftalmiatik libratzen denean? Orduan, begien osasunetik ere libratzen al da eta azkenean bietatik libre dago?

Ka. – Batere ez.

So. – Nik uste harrigarri eta absurdo delako. Ez al da hala?

Ka. – Zeharo.

So. – Aitzitik txandaka hartu eta uzten ditu biak, nik uste.

Ka. – Nik, ere.

So. – Eta indarra eta ahulezia berdin ez?

Ka. – Bai.

So. – Eta azkartasuna eta mantsotasuna?

Ka. – Erabat.

So. – Baita gauza onak eta zoriontasuna eta beren kontrakoak ere, gauza txarrak eta zoritxarra, txandan bietatik bat hartu eta bestetik libratzen da?

Ka. – Guztiz, benetan.

So. – Gizakia beraietatik libratu eta aldi berean dauzkan gauzak bilatuko bagenitu, garbi dago gauza horiek ez liratekeela onak eta txarrak. Ados al gaude horretan? Oso ondo aztertu ondoren erantzun ezazu.

Ka. – Erabat ados nago.

So. – Goazen, bada, lehenago adostutakoetara. Goseak egotea atsegin ala desatsegin zela zenioen? Goseak egote bera diot.

Ka. – Desatsegina, noski. Baina goseak dagoenak jatea atsegin dela diot.

So. – Ulertzen dut. Baina goseak egote bera desatsegina beraz. Ala ez?

Ka. – Bai.

So. – Eta egarriak egotea ere ez al da?

Ka. – Guztiz.

So. – Oraindik gehiago galdetuko dut ala ados zaude gabezia eta desio guztia desatsegin dela?

Ka. – Ados nago, ez galdetu.

So. – Ederki. Egarriak dagoenak edatea atsegin dela diozu, eta ez besterik?

Ka. – Horixe.

So. – Eta zuk diozun egoera horretan, egarriak dagoena ez al dago bada atsekabean?

Ka. – Bai.

So. – Baina edatea gabezia baten betetzea eta plazera da?

Ka. – Bai.

So. – Eta ez al diozu edatearen bidez gozatzen dela?

Ka. – Guztiz.

So. – Egarriak egonik.

Ka. – Horixe.

So. – Atsekabean egonik?

Ka. – Bai.

So. – Konturatzen al zara ondorioztatzen dena, atsekabean dagoenak aldi berean gozatzen duela diozula, egarriak dagoenak edaten duela diozunean? Ez al da hori aldi berean toki eta memento berean gertatzen, ariman ala gorputzean, nahi duzunean? Nire ustez ez baitago alderik. Hala da ala ez?

Ka. – Hala da.

So. – Baina ondo egonik aldi berean gaizki egotea ezinezkoa dela diozu.

Ka. – Hori diot, bai.

So. – Atsekabean egonik ere goza daitekeela onartu duzu, ordea.

Ka. – Hala dirudi.

So. – Orduan, gozatzea ez da ondo egotea ezta atsekabean egotea gaizki egotea ere, eta horrela atsegina eta ona desberdinak dira.

Ka. – Ez dakit zer trikimailu sofistikoak darabiltzazun, Sokrates.

So. – Badakizu, Kalikles, baina disimuluan ari zara. Jarraitu aurreraxeago, txorakerietan ari baitzara etengabe, jakin dezazun zein jakintsu izanda ohartarazten nauzun. Gutako bakoitzak ez al dio egarriak egoteari eta gozatzeari aldi berean uzten edatearen bidez?

Ka. – Ez dakit zer diozun.

Go. – Inola ere ez, Kalikles, erantzun ordea gure alde ere, arrazoiketak burutu daitezen.

Ka. – Baina Sokrates beti horrelakoa da, Gorgias; txikikeriak eta balio gutxikoak galdetzen ditu eta ezeztatzen zaitu.

Go. – Eta zuri zer axola zaizu? Zure ohorea ez datza horretan inola ere, Kalikles. Utzi ordea Sokratesi nahi duen moduan argudiatzen.

Ka. – Egin itzazu, bada, galdera txiki eta baliogabe horiek, Gorgiasek horrela nahi duenez.

So. – Zorioneko zara, Kalikles, misterio handietan^[27] baitzaude iniziatuta txikietan baino lehen; nik, ordea, ez nuen uste hori zilegi zenik. Utzi zenuen tokitik has zaitez, gutako bakoitzak ez ote dion egarriak egoteari eta gozatzeari aldi berean uzten.

Ka. – Bai.

So. – Eta gosea eta beste desio eta plazerak ez al dira aldi berean uzten?

Ka. – Hala da.

So. – Eta atsekabeak eta plazerak ez al dira, bada, aldi berean uzten?

Ka. – Bai.

So. – Baina gauza onak eta txarrak ez dira aldi berean uzten, zuk onartzen zenuen moduan. Ala orain ez al zaude ados?

Ka. – Horixe baietz. Eta, orduan, zer?

So. – Ez direla gauza bera, maitea, onak eta atseginak, ezta txarrak eta desatseginak ere. Batzuk aldi berean uzten dira, besteak ez, desberdinak direnez. Nola izango lirateke, bada, gauza bera gauza atseginak eta onak, edo gauza desatseginak eta txarrak? Nahi baduzu, azter ezazu honako modu honetan –beste horretan ez baitzaude ezta zure buruarekin ere ados, nire ustez– : onei ez al diezu onak deitzen gauza onak edukitzeagatik, ederrei edertasuna edukitzeagatik bezala?

Ka. – Nik, bai.

So. – Eta zer? Zentzugabe eta koldarrei gizon onak deitzen al diezu? Lehentxeago ez behintzat, aitzitik, ausart eta zentzudunei deitzen zenien. Ala horiei ez al diezu onak deitzen?

Ka. – Logika osoz.

So. – Eta zer? Ikusi al duzu behin ere ume zentzugabea gozatzen?

Ka. – Nik bai.

So. – Eta gizon zentzugabea gozatzen ez duzu oraindik ikusi?

Ka. – Baietz uste dut. Baina zergatik galdera hori?

So. – Ezergatik ez, erantzun baina.

Ka. – Ikusi dut.

So. – Eta zer? Zentzuduna atsekabetuta eta pozik?

Ka. – Bai.

So. – Nortzuk poztu eta atsekabetzen dira gehiago, zentzudunak ala zentzugabeak?

Ka. – Ez dut uste alde handirik dagoenik.

So. – Nahikoa da hori. Ikusi al duzu behin ere gizon koldarrik gerran?

Ka. – Nola ez, bada?

So. – Zer, bada? Etsaiek alde egitean nortzuk iruditzen zitzaizkizun gehiago pozten zirela, koldarrak ala ausartak?

Ka. – Biak asko, nire ustez. Eta hala ez bada, berdintsu behintzat.

So. – Ez dio axola. Beraz, koldarrak ere pozten dira?

Ka. – Eta asko.

So. – Eta zentzugabeak, dirudienez.

Ka. – Bai.

So. – Hurbiltzen direnean, ordea, koldarrak bakarrik atsekabetzen dira ala ausartak ere bai?

Ka. – Biak.

So. – Berdin?

Ka. – Koldarrak gehiago agian.

So. – Eta alde egiten dutenean ez al dira gehiago pozten?

Ka. – Agian.

So. – Orduan zentzugabeak eta zentzudunak, koldarrak eta ausartak ez al dira berdintsu atsekabetzen eta pozten, zuk diozun bezala, baina koldarrak ausartak baino gehiago?

Ka. – Bai.

So. – Baina zentzudunak eta ausartak onak dira, koldarrak eta zentzugabeak, berriz, txarrak.

Ka. – Bai.

So. – Orduan berdintsu poztu eta atsekabetzen dira onak eta txarrak?

Ka. – Horixe.

So. – Hortaz, onak eta txarrak berdintsu dira onak eta txarrak? Ala txarrak are hobeak al dira?

Ka. – Ala Zeus, ez dakit zer esaten ari zaren.

So. – Ez al dakizu hau diozula: onak gauza onak edukitzeagatik direla onak, eta txarrak gauza txarrak edukitzeagatik? Eta gauza onak plazerak direla, eta txarrak atsekabeak?

Ka. – Hala diot.

So. – Eta pozten direnek ez al dauzkate gauza onak, pozten badira?

Ka. – Nola ez, bada?

So. – Eta pozten direnak ez al dira onak gauza onak edukitzeagatik?

Ka. – Bai.

So. – Eta zer? Atsekabean daudenek ez al dauzkate gauza txarrak, atsekabeak?

Ka. – Badauzkate.

So. – Eta txarrak gauza txarrak edukitzeagatik direla txarrak diozu; ala jada ez?

Ka. – Nik baietz diot.

So. – Orduan, pozten direnak onak dira, eta atsekabetzen direnak txarrak?

Ka. – Erabat.

So. – Gehiago poztu ala atsekabetzen direnak gehiago, gutxiago egiten dutenak gutxiago, eta berdintsu egiten dutenak berdintsu?

Ka. – Bai.

So. – Ez al diozu zentzudunak eta zentzugabeak, koldarrak eta ausartak berdintsu poztu eta atsekabetzen direla, edo are gehiago koldarrak?

Ka. – Nik bai.

So. – Hausnartu nirekin batera zer ateratzen zaigun adostutakoetatik; gauza ederrak bitan eta hirutan esan eta aztertzea eder dela baitiote. Zentzuduna eta ausarta onak direla diogu. Ez al da hala?

Ka. – Bai.

So. – Eta zentzugabea eta koldarra txarrak direla?

Ka. – Zeharo.

So. – Pozten dena, berriz, on dela?

Ka. – Bai.

So. – Eta txar atsekabean dagoena?

Ka. – Derrigor.

So. – Baina ona eta txarra berdin atsekabetu eta pozten direla, agian txarra gehiago?

Ka. – Bai.

So. – Orduan, ez al da txarra ona bezain txar eta on, edo hobe ere? Ez al dira horiek ondorioztatzen eta aurreko haiek, batek atseginak eta onak berberak direla badio? Ez al da ezinbestekoa, Kalikles?

Ka. – Luze ari naiz zuri entzuten, Sokrates, arrazoia ematen, pentsatuz norbaitek jolasean edozer onartzen badizu, pozik eusten diozula horri umeek bezala. Zuk pentsatuko bazenu bezala, nik edo beste edozein gizonek ez dituela plazer batzuk hobetzat eta beste batzuk okerragotzat jotzen.

So. – Ai, ai, Kalikles! Zer maltzurra zaren eta nola narabilzun ume bat bezala, gauza berak batean hala direla esanez, bestean bestela, ni engainatuz. Hasieran ez nuen uste ordea nahita engainatuko ninduzula, laguna zinelakoan; baina oker nengoen, eta dirudienez, esaera zaharraren arabera, dagoena ona bihurtu beharko dut eta ematen didazuna onartu beharko dut. Itxuraz orain diozuna da plazer batzuk onak, beste batzuk txarrak direla. Ez al da hala?

Ka. – Bai.

So. – Beraz, onak onuragarriak dira, txarrak kaltegarriak?

Ka. – Guztiz.

So. – Eta onuragarriak zerbait ona egiten dutenak, txarrak berriz zerbait txarra egiten dutenak?

Ka. – Halaxe da.

So. – Oraintxe aipatzen genituen jatearen eta edatearen gorputzeko plazerak bezalakoak esaten al dituzu, eta horietatik gorputzean osasuna, indarra edo gorputzaren beste dohainen bat sortzen dutenak onak dira, horien kontrakoak, berriz, txarrak?

Ka. – Erabat.

So. – Eta atsekabeak ez al dira era berean batzuk erabilgarri, besteak gaizto?

Ka. – Nola ez, bada?

So. – Ez al dira plazer eta atsekabe erabilgarriak aukeratu behar eta beraietan jardun?

Ka. – Guztiz.

So. – Eta gaiztoak, ez?

Ka. – Garbi dago.

So. – Polok eta nik uste genuen gauza guztiak gauza onengatik egin behar zirela, gogoan baduzu. Zu ere uste berekoa al zara, ekintza guztien helburua ona dela eta beragatik egin behar direla beste guztiak, eta ez bera besteengatik? Iritzi berekoa al zara zu ere, gurekin hirugarren?

Ka. – Ni, bai.

So. – Orduan gauza onengatik egin behar dira besteak, eta atseginak ere bai, eta ez onak atseginengatik?

Ka. – Erabat.

So. – Eta edozein gizonek aukera dezake atseginetatik zein diren onak eta zein txarrak, ala bakoitzerako aditu bat behar al da?

Ka. – Aditua behar da.

So. – Gogora ekar ditzagun berriro nik Polo eta Gorgiasi esaten nizkienak. Gogoratzen bazara, alde batetik plazererako jarduerak daudela nioen, horixe bakarrik ematen dutenak, hobea eta okerragoaren ezjakintasunean; beste aldetik zer den on eta zer den txar ezagutzen dutenak. Eta plazeren ingurukoen artean sukaldaritza jarri nuen, eskarmentua eta ez artea, eta onaren ingurukoen artean medikuntza. Eta, Zeus lagunkoiaren izenean, Kalikles, ez pentsa nirekin jolastu behar duzunik, ezta zeure iritziaren aurka bururatzen zaizun edozer erantzun ere, ezta jolasean arituko banintz bezala nik esandakoak onartu ere. Ikusten baituzu gure hizketak honako honen ingurukoak direla, gizaki batek, adimen gutxikoa izanda ere, beste ezer baino serioago hartuko lukeena, nola bizi behar den alegia, zuk bizitzera bultzatzen nauzun moduan, gizon bati dagozkionak eginez: herriaren aurrean hitz egin, erretorika praktikatu eta zuek orain politikan jarduten duzuen moduan jardun, edo filosofiaren bizimodu honetan, hau bestetik zertan bereizten den jakinez. Hortaz, agian biak definitzea litzateke onena, lehen ni saiatu naizen moduan, eta definitu eta bi bizimodu horiek ba ote diren elkarrekin ados jarri ondoren, aztertu elkarrengandik zertan bereizten diren eta bietatik zeinetan bizi behar den. Agian oraindik ez dakizu zer esaten ari naizen.

Ka. – Ez, horixe.

So. – Argiago esango dizut bada. Zuk eta nik zerbait ona badela adostu dugunez eta zerbait atsegina, eta atsegina onaren desberdina dela, eta biotako bakoitzaren praktika bat badela eta lortzeko prozedura bat, alegia, atseginaren bilaketa alde batetik, onarena bestetik... Baina esaidazu lehenengo horretan bertan nirekin ados zauden ala ez. Ados al zaude?

Ka. – Ados nago.

So. – Aurrera, bada, hauei esaten nizkienetan ere ados zaudela esaidazu, orduan egia esan nuela baderitzozu. Sukaldaritza ez zaidala artea iruditzen nioen nonbait, eskarmentua baizik, medikuntza, ordea, badela artea, medikuntzak sendatzen duenaren izaera eta egiten dituenen kausa aztertu dituela esanez, eta horietako bakoitzaren arrazoia eman dezakeela; bestea, ordea, bere zainketa guztia plazerari emanez, erabat bere bila doa besterik gabe, ez plazeraren izaera ezta kausa ere batere aztertu gabe, guztiz irrazionalki, konturik atera gabe esate baterako, ohitura eta eskarmentuz gordez bakarrik gertatu ohi denaren oroitzapena, eta horren bidez ematen ditu plazerak. Beraz, hauek azter itzazu aurretik egoki esanak baderitzezun, eta arimaren inguruan antzeko beste jarduera batzuk badiren, batzuk sistematikoak, arimaren inguruko onenaren ardura dutenak, besteak axolagabe horretaz, ariman plazera nola sortu aztertuta bakarrik, gorputzean bezala, eta plazeretatik hobe edo okerrago zein ote den aztertu gabe eta atsegin emateaz bakarrik arduratuz, besterik ez, hobe edo okerrago izanda ere. Nik uste, Kalikles, badirela horrelakoak, eta hori lausengua dela diot bai gorputzaren inguruan, bai arimaren inguruan, eta baita norbaitek bere plazera zaintzen duen beste ezeren inguruan ere, hobea eta okerragoa kontuan hartu gabe. Eta zu horien inguruan gure iritzi berekoa zara ala kontrakoa diozu?

Ka. – Nik ez diot kontrakorik, onartzen dut baizik, zure hitzaldia burutu dadin eta Gorgias honi atsegin eman diezaiodan.

So. – Eta hori arima bati buruz da, eta ez bi edo askori buruz?

Ka. – Ez; bi eta askori buruz ere bai baizik.

So. – Ezin al zaie bilduta daudenei batera atsegin eman, onena batere aztertu gabe?

Ka. – Hala uste dut nik.

So. – Esan al dezakezu, bada, hori egiten duten jarduerak zein diren? Are hobeto, nahi baduzu, nik galdetuta esan ezazu, zure iritziz, zein den jarduera horietako bat, eta ez dena esan ez dela. Lehenengo azter dezagun flautaren artea. Ez al deritzozu gure plazera bakarrik bilatzen duten horietako bat dela, Kalikles, beste ezertaz arduratu gabe?

Ka. – Hala deritzot nik.

So. – Eta ez horrelako guztiak, lehiaketetako zitara jotzea bezala?

Ka. – Bai.

So. – Eta zer koruen entrenatzea eta ditiranboen konposizioa? Ez al zaizu horrelakoa iruditzen? Melesen seme Kinesiasi^[28] entzuleak hobeak bihurtzeko moduko zerbait esatea ardura zaiola uste al duzu bada, ala ikusleen jendetzari atsegin emango diena baizik?

Ka. – Hori behintzat nabarmen da, Sokrates, Kinesiasi buruz.

So. – Eta zer bere aita Meles? Zure ustez onenari begira abesten al zuen zitararen laguntzaz? Ala hark ez zion ezta atseginenari ere begiratzen? Ikusleak atsekabetzen baitzituen abestean. Azter ezazu bada; zure ustez zitararen laguntzaz abeste guztia eta ditiranboen konposizioa ez al dira plazerarako asmatu?

Ka. – Hala uste dut.

So. – Eta ohoragarri eta harrigarri horrek, esan ezazu, tragediaren konposizioak zer bilatzen du? Bere helburu eta ahalegin guztia, zuk uste duzun bezala, ikusleei atsegin ematea bakarrik al da, ala baita, zerbait beraientzat atsegin eta gustagarri izanda ere oker bada, ez esaten saiatzea ere, eta aitzitik zerbait desatsegin baina onuragarri egokitzen bada, hori esan eta abestea, ikusleei gustatu ala ez? Biotatik zertarako dago egokituta tragedien konposizioa?

Ka. – Nabarmen da hori, Sokrates, plazerera eta ikusleei atsegin ematera jotzen duela gehiago.

So. – Eta horrelakoa ez al genuen oraintxe esaten, Kalikles, lausengua dela?

Ka. – Erabat.

So. – Segi, bada, norbaitek poesia guztia doinu, erritmo eta neurriaz biluzten badu, hitzak baino besterik ezer gelditzen al da?

Ka. – Ez, noski.

So. – Hitz horiek ez al dira jendetza handi eta herriaren aurrean esaten?

Ka. – Halaxe da.

So. – Orduan, poesia herri aurreko hitzaldi bat da.

Ka. – Hala dirudi.

So. – Hortaz, herri aurreko erretorika litzateke. Ala ez al zaizu iruditzen poetek teatroetan erretorika darabiltela?

Ka. – Niri, bai.

So. – Orduan, bilatu dugu orain herriarentzako erretorika bat, umeak, emakumeak eta gizonak batera, esklaboak eta libreak, eta batere gure gustukoa ez dena; lausengua dela baitiogu.

Ka. – Zeharo.

So. – Ea, bada; gure ustez zer ote da atenastarren herriari eta hirietako gizon libreen gainerako herriei zuzendutako erretorika hori? Zure ustez hizlariek beti onenari begira hitz egiten dute, beren hitzaldien bidez hiritarrak ahalik eta onenak bihur daitezen helburu daukatela, ala horiek ere hiritarrei atsegin ematera jotzen dute eta beren interesagatik interes komunaz arduratu gabe, herriekin umeekin bezala hitz egiten dute, bakarrik atsegin ematen saiatuz, axolarik gabe modu horretan hobeak ala okerragoak izango diren?

Ka. – Orain ere ez duzu ezer bakunik galdetzen, hiritarrez arduratuta esaten dituzten hitzaldiak ematen dituztenak bai baitaude, baina zuk diozunak bezalakoak ere bai.

So. – Nahikoa. Hortaz, hori ere bikoitza bada, bi horietako bata lausengua litzateke eta herriarentzako erretorika itsusia, eta bestea ederra, hiritarren arimak ahalik eta onenak izatea lortzea eta gauza onenak esaten saiatzea, entzuleentzat atseginago edo desatseginago izanda ere. Zuk ez duzu inoiz, ordea, erretorika hori ikusi. Ala horrelako hizlaririk aipatzea badaukazu, zergatik ez didazu esan zein den?

Ka. – Ala Zeus, ezin dizut aipatu hizlarietako inor, oraingoen artean ez behintzat.

So. – Eta zer? Antzinakoetako bat aipa al dezakezu, hura herri aurrean hitz egiten hasi zenetik, bere eraginez atenastarrek hobeak bihurtzeko motiboa izan dutenik, lehenago okerragoak izanda? Nik ez baitakit zein den hori.

Ka. – Zer, bada? Ez al duzu entzuten Temistokles gizon ona izan zela, eta Zimon, Miltiades eta hil berri den Perikles hori, zuk ere entzun diozuna?

So. – Lehenago aipatu duzun bertutea benetakoa baldin bada, Kalikles, alegia norberaren eta besteen desioak asebetetzea. Baina hori ez baldin bada, hurrengo hitzaldian adostera behartuta egon garena baizik –desioetako batzuek, asebetetzen direnean, gizakia hobea bihurtzen dutela, eta hauek burutzea dela arte bat, okerrago bihurtzen dutenak burutzea ordea ez–, ezingo nuke esan gizon horietako inor horrelakoa izan denik.

Ka. – Ondo bilatzen baduzu, ordea, aurkituko duzu.

So. – Ikus dezagun horrela pixkanaka aztertuz, horietako inor horrelakoa izan ote den. Ea, bada, onenaren bila hitz egiten duen gizon onak esaten dituenak, ausaz esan beharrean zerbaiti begira esango ditu ezta? Beste artisau guztiek bezala, bakoitza bere lanari begira, ez dio ausaz aukeratutako ezer eransten, baizik eta bere lanak itxuraren bat eduki dezan asmoarekin. Horrela eskultoreak, arkitektoak, itsasontzi egileak edo gainerako artisau guztietatik nahi duzuna ikusi nahi baduzu, bakoitzak jartzen duen gauza bakoitza ordena batean jartzen duela ikusiko duzu, eta dena elkarrekiko egoki izan eta bat etortzera behartzen du, lan osoa ordenatuta eta antolatuta muntatu arte. Eta beste artisauek eta oraintxe aipatzen genituenek, gorputzaren inguruko gimnasia-irakasleek

eta medikuek, gorputza antolatu eta ordenatzen dute. Ados gaude hori horrela dela ala ez?

Ka. – Hala izan dadila.

So. – Ordena eta antolaketa daukan etxea ona litzateke, desordenarekin txarra?

Ka. – Horixe.

So. – Eta itsasontzia ez al da berdin?

Ka. – Bai.

So. – Eta gure gorputzak ere, baietz diogu noski?

Ka. – Erabat.

So. – Eta arima, zer? Desordenarekin ona izango da, ala ordena eta antolaketa batekin?

Ka. – Aurrekoetatik derrigorrezkoa da hori ere onartzea.

So. – Zer izen dauka, bada, gorputzean ordena eta antolaketatik sortzen denak?

Ka. – Agian osasuna eta indarra diozu.

So. – Horiexek diot. Zer izen dauka, berriz, ordena eta antolaketatik ariman sortzen denak? Han bezala saia zaitez izena aurkitu eta esaten.

Ka. – Zergatik ez duzu zeuk esaten, Sokrates?

So. – Esango dut, bada, zuri atseginago bazaizu. Eta zuk, ederki diodala uste daduzu, baieztatu, bestela, ezeztatu eta ez iezadazu utzi. Nire ustez gorputzaren ordenen izena ‘osasuntsu’ da, eta hortik sortzen dira bertan osasuna eta gorputzaren gainerako bertuteak. Hala da ala ez?

Ka. – Halaxe da, bai.

So. – Arimaren ordenen eta antolaketen izena, ordea, araua eta legea da, eta hortik bihurtzen dira zilegi eta zintzoak. Horiek dira justizia eta zentzutasuna. Baietz diozu ala ez?

Ka. – Hala bedi.

So. – Beraz, profesionala eta ona den hizlari hark, gauza horiei begira, esango dituen hitzaldiak arimei aplikatuko dizkie, eta bere ekintza guztiak, eta opariren bat emango badu, hala emango du ere bai, eta zer-

bait kenduko badu, hala kenduko du ere bai, beti horri adi egonik, bere hirikideen arimetan justizia sor dadin asmoarekin, injustiziak, berriz, alde egin dezan, eta zentzutasuna sor dadin, neurrigabekeriak, ordea, alde egin dezan, eta gainerako bertutea sor dadin, gaiztakeria, berriz, irten dadin. Ados zaude ala ez?

Ka. – Ados nago.

So. – Zer onura dakarkio, bada, Kalikles, gorputz gaixo eta gaizki dagoenari jaki asko eta atseginenak, nola edariak ala beste edozer emateak, ez emateak baino gehiago inola ere lagunduko ez diona, ala gutxiago ere arrazoi zuzenaren arabera? Hala al da?

Ka. – Hala izan dadila.

So. – Ez dut uste, bada, gizakiari gorputz txarrarekin bizitzea komeni zaionik. Horrela gaizki bizi behar baita derrigor. Ala ez al da hala?

Ka. – Bai.

So. – Eta medikuek ez al diote orokorrean gizaki osasuntsuari bere desioak betetzen uzten, adibidez goseak dagoenean nahi duen guztia jaten edo egarriak dagoenean edaten, gaixo dagoenari, ordea, ez diote esate baterako inoiz uzten nahi duenaz asebetetzen? Zu ere ados al zaude horretan?

Ka. – Ni, bai.

So. – Eta arimari buruz, bikain hori, ez al da berdin jokatu behar? Gaiztoa den bitartean, zentzugabe, neurrigabe, bidegabe eta erlijiogabe delako, desioetatik apartatu egin behar da, eta arima bera hobe bihurtzen duten gauzak baino besterik ez zaio egiten utzi behar. Baieztatzen duzu ala ez?

Ka. – Bai.

So. – Horrela arimarentzat berarentzat hobe delako?

Ka. – Erabat.

So. – Nahi duenetik apartatzea ez al da errieta egitea?

Ka. – Bai.

So. – Orduan arimarentzat errieta jasotzea neurrigabekeria baino hobe da, zuk oraintxe kontrakoa uste bazenuen ere.

Ka. – Ez dakit zer esaten ari zaren, Sokrates, beste norbaiti galde iezaiozu.

So. – Gizon honek ez du jasaten laguntza jasotzea ezta, elkarrizketaren gaia den hori berari gertatzen bazaio ere, errieta jasotzea ere.

Ka. – Esaten dituzunetatik ez zait ezer ere axola, eta Gorgiasengatik erantzun dizkizut galdera horiek.

So. – Ederki. Zer egingo dugu bada? Elkarrizketa erdian moztuko dugu?

Ka. – Zeuk jakingo duzu.

So. – Baina diotenez, ez da zilegi erdian uztea ezta ipuinak ere, burutu behar dira, buru gabe ibil ez daitezen hor zehar. Falta diren galderak ere erantzun itzazu, bada, gure hitzaldiak burua har dezan.

Ka. – Zein bortitza zaren, Sokrates. Kasu egin nahi badidazu, hitzaldi hori pikutara bidaliko duzu edo beste norbaitekin hitz egin ezazu.

So. – Beste nork nahiko du bada? Ez dezagun hitzaldia burutu gabe utzi.

Ka. – Zuk zeuk ezingo zenuke hitzaldia bukatu zeure kasa hitz eginez edo zeure buruari erantzunez?

So. – Epikarmorena^[29] niri ere gerta dakidan, «lehen bi gizonek esaten zituztenak» esateko nahikoa izatea bat izanda ere. Hala ere, baliteke hori guztiz beharrezkoa izatea. Baina egin behar badugu, nire ustez denok lehiatu behar dugu esaten ditugunen artean zer den egia eta zer gezurra jakiteko, hori argi gelditzea denontzat ona baita. Nire iritziaren arabera jarraituko dut hitzaldiarekin; baina zuetako norbaitek ez direnak onartzen ditudala uste badu, kontra egin eta ezeztatu behar nau. Nik neuk ere ez baitut jakinaren gainean hitz egiten, aitzitik, zuekin batera bila ari naiz; horregatik nirekin ados ez dagoenak zerbait esaten duela badirudi, nik neronek emango dut amore lehenengo. Hala ere, hau diot hitzaldia burutu behar dela uste baldin baduzue; eta ez baduzue nahi, bidali dezagun jada pikutara eta goazen.

Go. – Niri, ordea, ez zait iruditzen oraindik alde egin behar dugunik, Sokrates, hitzaldia burutu behar duzula baizik. Eta uste dut besteak ere iritzi berekoak direla. Nik neuk zuri entzun nahi dizut falta dena hausnartzen.

So. – Baina nik, Gorgias, gustura hitz egingo nuke oraindik Kalikles honekin, Zetoren pasartearen truke Anfionena eman arte; baina zuk, Kalikles, hitzaldia nirekin batera burutu nahi ez duzunez, entzuten didazun bitartean zerbait ederki ez diodala baderitzozu, moztu iezadazu; eta ezeztatzen banauzu, ez naiz zurekin haserretuko, zu nirekin bezala, aitzitik, nire ongile handiena bezala inskribatuko zaitut.

Ka. – Hitz egin ezazu zuk, adiskide, eta burutu.

So. – Entzuidazu, bada, hitzaldia hasieratik errepikatzen. Atsegina eta ona gauza bera al dira? – Bera ez, Kaliklesek eta nik adostu dugunez. – Atsegina onagatik egin behar da ala ona atseginagatik? – Atsegina, onagatik. – Baina atsegina, daukagunean gozatzea eragiten digun hori da, eta ona, daukagunean onak izatea eragiten diguna. – Erabat. – Baina bertuteren bat edukita gara onak gu eta onak diren gainerako guztiak ere bai? – Niri beharrezkoa iruditzen zait, Kalikles. – Baina gauza bakoitzaren bertutea, tresna, gorputz, arima edo edozein animaliarena ere, ez dago beregan ausaz modu ederrenean, ordena, zuzentasun eta teknika batez baizik, horietako bakoitzari eman zaiona. Hala al da? – Nik hala diot. – Bakoitzaren bertutea ordenak ordenatuta eta antolatuta al dago? – Hala esango nuke nik. – Orduan, gauza bakoitzaren barruan sortutako eta bakoitzaren berezko antolaketa batek bihurtzen du on gauzetako bakoitza? – Hala uste dut nik. – Eta, orduan, bere antolaketa daukan arima antolatu gabea baino hobea izango da? – Derrigor. – Baina antolaketa daukana antolatua da? – Nola ez da izango bada? – Eta antolatua, zentzuduna? – Oso beharrezko. – Orduan arima zentzuduna ona da. Nik ezin dut horien aurka bestelakorik esan, Kalikles maitea; zuk esan badezakezu, azaldu ezazu.

Ka. – Jarraitu hitz egiten, adiskide.

So. – Bada, nik diot arima zentzuduna ona bada, zentzudunaren kontrakoa daukana txarra dela; hori zentzugabe eta neurrigabea zen. – Guztiz. – Eta gizaki zentzudunak gauza egokiak egiten ditu jainko eta gizakiekiko; ez bailitzateke zentzudun izango gauza desegokiak eginez? – Horrek hala izan behar du. – Eta, noski, gizakiekiko egokiak eginez bidezkoak egingo lituzke, jainkoekiko erlijioak agindutakoak. Eta bidezkoak eta erlijiozkoak egiten dituena derrigor bidezko eta erlijiozko izatea. – Hala da. – Eta benetan ausarta ere bai derrigor; gizon zentzudunak ez baitu ezer desegokirik ez jazarri ezta ihes egiten ere, aitzitik ihes egin edo jazarri behar diren gauzak, gizakiak, plazerak eta atsekabeak bakarrik, eta behar den tokian eusten dio jasanez. Horregatik guztiz derrigorrezkoa da, Kalikles, zentzuduna bidezkoa, ausarta eta erlijiozkoa izanda, gizon ona ere izatea erabat, azaldu dugun bezala, eta gizon onak ondo eta ederki egitea egiten dituenak, eta ondo jokatzen duena zorioneko eta zoriontsu izatea, gaiztoa eta gaizki jokatzen duena, berriz, zoritxarreko; hori litzateke zentzudunaren kontrako egoeran dagoena, neurrigabea, zuk goresten zenuena.

Nik, beraz, horiek hola ezartzen ditut eta horiek egia direla diot; eta egia badira, dirudienez zoriontsu izan nahi duenak zentzutasuna bilatu eta praktikatu behar du, neurrigabekeriari, ordea, ihes egin behar dio ahal duen azkarren gutako bakoitzak, eta batez ere zigorraren inolako beharrik ez edukitzeko prestatu behar du, eta berak edo etxeko beste norbaitek, norbanakoak edo hiriak behar izango balu, zehapena ezarri behar zaio eta zigortu, zoriontsu izateko asmorik badu. Nire ustez, hori da berari begira bizi behar den helburua, eta norberaren eta hiriaren indar guztiak horretara zuzenduta, zorioneko izan nahi duenak justizia eta zentzutasuna eduki dezan, horrela jokatu, desioei neurrigabe izaten utzi gabe eta asebetetzen saiatzeagatik, amaigabeko gaitza dena, lapurraren bizimodua egin gabe. Horrelakoa ez bailitzateke lagunkoi ez beste gizaki batentzat ezta jainko batentzat ere, elkarrekin aritzeko ez delako gai, eta bizikidetzarako gaitasunik ez duenak, laguntasunerako ere ez du. Eta jankintsuek diote bizikidetzak, laguntasunak, antolaketak, zentzutasunak eta justiziak gobernatzen dituztela zerua, lurra, jainkoak eta gizakiak, eta horregatik osotasun horri kosmos (antolaketa) deitzen diote, lagun, ez anabasa ezta neurrigabekeria ere. Nire ustez, zuk ez diezu gauza hauei arretarik jartzen, eta hori jakintsu izanda, aitzitik ez zara konturatu berdintasun geometrikoak ahalmen handia daukala jainko eta gizakiengan, zuk ordea handinahia praktikatu behar dela uste duzu, geometriaz arduratzen ez zarelako. Ederki, bada; edo arrazoiketa hori ezeztatu behar dugu, alegia zoriontsuak justizia eta zentzutasuna lortzeagatik direla zoriontsu, eta zoritxarrekoak gaiztakeria lortzeagatik, edo, hori egia bada, ondorioak zein diren aztertu behar da. Aurreko haiek guztiak ondorioztatzen dira, Kalikles, beraiei buruz serio ari ote nintzen galdetzen zenidala, bidegabe jokatuz gero norbera, semea eta laguna salatu behar direla nioenean eta erretorika horretarako erabili behar dela. Eta Polok, zure ustez, lotsagatik onartzen zituenak egia ziren, orduan, alegia, bidegabekeria egitea jasatea baino lotsagarriago den heinean okerrago dela ere bai; eta erretorikoa zuzentasunez izan nahi duenak bidezkoa izan behar duela, eta bidezko gauzak ezagutu behar dituela; Polok, bere aldetik, Gorgiasek lotsagatik onartu zuela zioena.

Hori guztia horrela izanda, azter dezagun gaitzesten didazuna zer ote den, ondo esanda dagoen ala ez, nik ezin diodala ez neure buruari ez nire lagunetako edo etxekoetako inori lagundu ezta arrisku handienetatik libratu ere, aitzitik nahi duenaren eskuetan nagoela, eskubide gabekoak bezala, masailean jo nahi banau –zure hitzaldikoa da esaera ausart hori–, edo ondasunak kendu, edo hiritik bota edo akabatu, eta hori azkena da. Eta zure hitzaldiaren arabera, egoera horretan egotea guztietatik lotsagarriena da. Nire iritzia zein den askotan esan da jada, baina ez dago oztoporik berriro esateko. Masailean bidegabe kolpea jasotzea ez dela lotsagarriena diot, Kalikles, ezta nire gorputzak edo poltsak ebakirik jasatea ere; aitzitik, ni eta nire gauzak bidegabe jo edo ebakitzea lotsagarriago eta okerrago dela bidegabekeria egiten duenarentzat niretzat baino, bidegabekeria jasaten dudanarentzat; eta baita niri lapurtzea eta esklabo bihurtzea, etxean lapurreta egitea eta, labur esanda, niri edo nire gauzei edozein bidegabekeria egitea. Hauek guztiak, nik diodan bezalaxe, han gorago aurreko arrazoiketetan agertu zaizkigunak, burdina eta altzairuzko arrazoiketez lotu eta kateatuta daude, esateko pixka bat zakarra bada ere, hala dirudite behintzat, eta zuk edo zu baino oldarkorrago batek askatzen ez baditu, ezin du bestela ondo hitz egin, nik orain hitz egiten dudan bezala ez bada; nik beti arrazoiketa bera baitaukat, alegia nik ez dakidala gauza horiek nola diren, baina topatu ditudanetatik inork ezin duela bestela hitz egin barregarri gelditu gabe, orain zuek bezala. Nik, beraz, horiek horrela direla ezartzen dut berriro. Eta horrela badira eta bidegabe jokatzen duenarentzat bidegabekeria gaitz handiena bada eta handiena izanda ere hori baino are handiago, ahal bada, bidegabe jokatzen duenak zehapenik ez ematea bada, zein litzateke laguntza hori, gizon batek laguntza hori bere buruari ezin badio eman, gizon hori benetan barregarri geldituko litzatekeela? Ez al da hori, gure kalte handiena apartatuko duena? Beraz, guztiz beharrezkoa da laguntza hori ez norberari ez norberaren lagun edo etxekoei ezin eramatea izatea lotsagarriena, bigarren lotsagarrien bigarren gaitzaren aurkakoa, eta hirugarren hirugarren gaitzaren aurkakoa eta horrela gainerakoak ere; gaitz bakoitzaren tamainaren adinakoa da bere aurka lagundu ahal izatearen edertasuna ere, eta ezin izatearen lotsa. Bestela ala horrela al da, bada, Kalikles?

Ka. – Ez da bestela.

So. – Bi izanik, bidegabekeria egitea eta jasatea, egitea gaitz handiagoa dela diogu, txikiagoa jasatea. Hortaz, zer baliabide lortuta lagunduko lioke gizakiak bere buruari bi laguntza hauek edukitzen, bidegabekeriarik ez egitetik libratzen duena eta ez jasatetik libratzen duena? Boterea ala nahia? Zentzu honetan diot: bidegabekeriarik ez badu jasan nahi, ez du jasango, edo bidegabekeriarik ez jasateko boterea lortzen badu, ez du jasango?

Ka. – Nabarmen da hori, noski, boterea lortzen badu.

So. – Eta bidegabekeria egitea zer? Bidegabekeriarik ez badu egin nahi, hori nahikoa izango al da –ez baitu bidegabekeriarik egingo– ala horretarako ere botere eta arteren bat lortu behar al da, botere eta arte horiek ikasi eta praktikatzen ez baldin baditu, bidegabekeria egingo duelarik? Zergatik ez didazu horixe bera erantzuten, Kalikles? Zure ustez, aurreko arrazoiketetan Polo eta ni honako hau zuzen adostera behartuta egon gara edo ez, hots, inork ez duela nahita bidegabekeriarik egiten adostu dugunean, baizik eta bidegabekeriarik egiten duten guztiek nahi gabe egiten dutela?

Ka. – Hori ere onartzen dizut, Sokrates, arrazoiketa burutu dezazun.

So. – Orduan, dirudienez, horretarako ere botere eta arteren bat lortu behar da, bidegabekeriarik egin ez dezagun.

Ka. – Erabat.

So. – Hortaz, bat ere ez edo ahalik eta bidegabekeria gutxien jasatea lortzeko artea zein da? Azter ezazu niri iruditzen zaidan bera ote den. Honako hau iruditzen baitzait niri: edo norberak agindu behar hirian edo tiranoa izan edo dagoen gobernuaren lagun izatea.

Ka. – Ikusten duzu, Sokrates, laudatzeko prest nagoela zerbait ondo esaten baduzu? Hori oso ondo esan duzu nire ustez.

So. – Azter ezazu, bada, zure ustez honako hau ere ondo esaten ote dudan. Nire ustez bakoitza bere antzekoa denaren ahalik eta lagun handiena da, antzinakoek eta jakintsuek zioten bezala. Zure ustez ez?

Ka. –Nire ustez ere bai.

So. – Beraz, tirano basati eta hezigabeak agintzen duen hirian norbait bera baino askoz hobea balitz, tiranoa noski bere beldur litzateke eta ezingo luke inoiz arima osoz bere laguna izan?

Ka. – Hala da.

So. – Ezta norbait askoz eskasagoa balitz ere. Tiranoak arbuiatuko bailuke eta ez litzateke inoiz beraz lagunaz bezala arduratuko.

Ka. – Hori ere egia da.

So. – Horrelakoarentzat aipatzeko moduko lagun bakar hura gelditzen da beraz, izaera berekoa dena, gauza berak gaitzetsi eta laudatzen dituena, agintzen duenaren agintepean eta menpean egoteko prest dagoena. Horrek botere handia edukiko du hiri horretan, inork ez dio zigorgabe bidegabekeriarik egingo. Ez al da hala?

Ka. – Bai.

So. – Orduan hiri horretan gazteetako batek pentsatuko balu: «Nola edukiko nuke botere handia eta inork ez lidake bidegabekeriarik egingo?», dirudienez hori litzateke bere bidea, gaztetatik zuzenean jauna poztu eta atsekabetzen den gauza berekin pozten eta atsekabetzen ohituz bera ere, eta haren antzekoen izateko prestatuz bere burua. Ez al da hala?

Ka. – Bai.

So. – Orduan, zuen arrazoiketaren arabera, horrek lortua izango du hirian bidegabekeriarik ez jasatea eta botere handia edukitzea.

Ka. – Zeharo.

So. – Eta bidegabekeriarik ez egitea ere? Ala ezta hurrik eman ere, bidegabe den agintariaren antzekoa baldin bada hain zuzen ere, eta bere ondoan botere handia baldin badauka? Nire ustez, guztiz alderantziz, horrela prestaketak ahalik eta bidegabekeria gehien egiteko eta eginda ere batere zehapenik ez betetzeko aukera emango baitio. Ala ez?

Ka. – Hala dirudi.

So. – Beraz, horri gaitz handiena gertatuko zaio, arimaz gaiztoa izanda eta jaunaren imitazioak eta botereak usteldua.

Ka. – Ez dakit hitzaldiei nola ematen diezun buelta goitik behera beti, Sokrates; ala ez al dakizu imitatzen duen horrek, nahi badu, imitatzen ez duen hura hilko duela eta ondasunak kenduko?

So. – Badakit, Kalikles ona, gorra ez banaiz behintzat, zuri eta lehentxeago maiz Polori eta hiriko gainerako ia guztiei entzunda. Baina zuk ere entzun iezadazu niri, hilko duela nahi badu, bai, baina gaizto denak jator eta on dena.

Ka. – Eta ez al da hori, bada, haserretzekoa?

So. – Ez adimena duen batentzat, hitzaldiak adierazten duenez. Ala zure ustez gizakia horretarako prestatu behar al da, ahal den luzeen bizitzeko eta gu beti arriskuetatik libratzen gaituzten arte horiek praktikatzeko, zuk praktikatzera bultzatzen nauzun erretorika bezala, auzitegietan salbatzen duena?

Ka. – Bai ala Zeus, eta zuzen aholkatuta izan ere.

So. – Zergatik, bada, bikain hori? Igeri egitearen artea ere ohoragarria dela al deritzozu?

Ka. – Nik ez behintzat, ala Zeus.

So. – Bada, horrek ere gizakiak benetan salbatzen ditu heriotzatik, jakintza hori behar den egoera batean egokitzen direnean. Baina hori txikia dela iruditzen bazaizu, hori baino handiagoa aipatuko dizut, itsasontziak gobernatzeko artea, ez arimak bakarrik, gorputzak eta ondasunak ere arrisku handienetatik salbatzen dituena, erretorikak bezala. Egoki eta apal da hori ere, eta ez da itxurakerietan harrotzen zerbait aparta burutzen duelakoan, aitzitik auzitegiko erretorikak burutzen dituen berak burututa ere, Eginatik hona salbatzen bagaitu, bi obolo kobratzen ditu, uste dudanez, Egipto edo Pontotik gehienez bi drakma kobratzen ditu, zerbitzu handi horregatik, oraintxe nioena salbatuta, norbera, umeak, ondasunak eta emazteak, eta portuan lehorreratuta, eta arte hori daukan eta hori guztia burutu duen bera lehorreratuta, itsas bazterretik eta itsasontziaren inguruan dabil itxura apalean. Nire ustez ondorioztatzen badakielako ezin dela jakin bidaiarietako nortzuei egin dien mesede uretara erortzen ez utziz eta nortzuei kalte, bai baitaki ez dituela ontziratzerakoan zirena baino hobeak lehorreratu, ez gorputzez ez arimaz. Hortaz, ondorioztatzen du gorputzean sendaezinezko gaixotasun larriek estututako norbait ito ez bazen, hori zoritxarreko dela hil ez zelako, eta berak ez diola mesederik egin; baina norbaitek gorputza baino baliotsuago den ariman sendaezinezko gaixotasun asko badauzka, bizi behar du eta mesede egingo dio itsasotik, auzitegitik edo beste edozein tokitatik salbatzen badu, baina badaki gizaki gaiztoarentzat ez dela hobe bizitzea; nahitaezkoa baita gaizki bizitzea.

Horregatik ez da ohitura patroia harrotzea, salbatu bagaitu ere, ezta, harrigarri hori, gerra makinen egilea ere, batzuetan patroi batek bezalakoak bakarrik ez, general batek edo beste edozeinek bezalakoak salbatu ditzakeena, hiri osoak salbatzen baititu zenbaitetan. Ez al zaizu iruditzen auzitegiko hizlariaren mailan dagoela? Baina zuek bezala nahi izango balu hitz egin, Kalikles, bere jarduera goretsiz, hitzaldiez estaliko zintuzkete, hitz eginez eta gerra makinen egile izatera bultzatuz, gainerakoak ezer ez direlakoan; nahikoa argudio aurkituko bailuke. Baina zuk ez dituzu bera eta bere artea batere gutxiago arbuiatzen, eta irain moduan deituko zenioke gerra makinen egile, eta ez zenioke haren semeari zure alaba eman nahiko ezta zeuk haren alaba hartu ere. Hala ere, zurea goraipatzeko darabiltzazun arrazoiak ikusita, zein arrazoi zuzenarekin arbuiatzen dituzu gerra makinen egilea eta oraintxe aipatzen nituen besteak? Badakit hobea eta arbaso hobeetakoa zarela esango zenukeela. Baina hobea nik diodana ez bada, aitzitik bertutea horixe bera baldin bada, norberak, edonolakoa izanda ere, bere burua eta bere ondasunak salbatzea, gerra makinen egile, mediku eta salbatzeko sortu diren gainerako arteekiko zure kritika barregarri gertatzen da. Baina, zorioneko hori, begira ezazu zintzoa eta ona dena salbatzea eta salbatua izatea baino beste zerbait ez ote den. Benetako gizonak denbora gutxi edo asko bizitzeko kontu hori utzi behar du eta bizitza ez maitatu, aitzitik kontu horiek jainkoaren eskuetan utzita eta inork ez diola patuari ihes egiten emakumeei sinetsita, horren ondoren aztertu behar du biziko den denbora horretan nola biziko litzatekeen ahalik eta ondoen, agian bera bizi den gobernu mota horretara bere burua egokituz, eta orduan zuk orain atenastarren herriaren ahalik eta antzekoen bihurtu behar duzu eta bere maitea izan, hirian botere handia edukitzeko asmorik badaukazu; begira ezazu hori guri bioi komeni ote zaigun, jeinuzko hori, ilargia jaisten duten emakume tesaliatarrei32 gertatzen omen zaiena gerta ez dakigun: hiriko botere horren harrapaketa gure gauza maiteen galerarekin batera izatea. Gizakietakoren batek horrelako arteren bat transmitituko dizula uste baduzu, zeinak hiri honetan botere handia edukitzea eragingo dizun, zu gobernu mota ez bezalakoa izanda ere, hoberako edo okerragorako, oker zaude, Kalikles, nire ustez. Ez baita beren imitatzaile izan behar, izaeraz berdina baizik, zerbait benetakoa burutzeko asmorik badaukazu atenastarren herriaren laguntasuna lortzeko eta baita, ala Zeus, Pirilanpesen semearen laguntasuna lortzeko ere gainera. Horien berdina bihurtuko zaituena, horrek politiko eta hizlari bihurtuko zaitu, zuk politikoa izan nahi duzunez, denak pozten baitira norberaren izaeraren arabera esandako hitzaldiekin, bestelakoekin, ordea, haserretu egiten dira, zuk besterik esaten ez baduzu, lagun maitea. Zerbait esango al dugu horietaz?

Ka. – Ez dakit nola iruditzen zaidan zuzen ari zarela, Sokrates, hala ere gehienak bezala nago ni ere: ez nauzu erabat konbentzitzen.

So. – Zure ariman dagoen herriaren maitasunak egiten dit aurre, Kalikles; baina gai hauexek askotan eta hobeto aztertzen baditugu, konbentzituko zaitut. Gogoratu, bada, genioena, bi prestaketa daudela biotako bakoitza zaintzeko, gorputza eta arima, bata plazererako aritzea, bestea onenerako, amore eman gabe, gogor borrokatuz baizik. Ez al dira hauek, orduan, bereizi ditugunak?

Ka. – Guztiz.

So. – Hortaz, biotako bata, plazererako dena, doilorra eta lausengua besterik ez da. Ala ez?

Ka. – Hala izan dadila, nahi baduzu.

So. – Besteak, ordea, zaintzen dugun hori, gorputza edo arima izanda ere, ahalik eta onen izatea bilatzen du.

Ka. – Erabat.

So. – Hortaz, guk ere horrela saiatu behar al dugu hiria eta hiritarrak zaintzen, hiritar beraiek ahalik eta onenak bihurtuz? Hori gabe beste edozein mesede egitea ez baita inolako onurarik, ondasun handiak edo batzuen gaineko agintea edo bestelako edozein botere lortu nahi dutenen asmoa eder eta ona ez baldin bada, aurrekoetan aurkitu dugun bezala. Hala dela esango al dugu?

Ka. – Zeharo, zuretzat hala atseginago bada.

So. – Horrela, Kalikles, administrazioan zeregin politikoen artean eraikuntzan aritzeko elkar bultzatuko bagenu, harresi, armategi edo tenplu handienak eraikitzeko, geure burua aztertu beharko al genuke eta proba egin aurretik, eraikuntzaren artea ezagutzen dugun ala ez eta norengandik ikasi dugun? Beharko genuke ala ez?

Ka. – Zeharo.

So. – Orduan bigarrenik hau aztertu beharko genuke berriz, inoiz lagunetako batentzat edo geuretzat eraikuntza pribaturik eraiki badugu, eraikuntza hori eder ala itsusi ote den. Eta aztertuz aurkituko

bagenu gure irakasleak on eta ospetsuak direla, eta eraikuntza asko eta ederrak eraiki ditugula guk beraiekin batera, baina irakasleengandik apartatu ondoren ere geure eraikin ugariak eraiki ditugula; baldintza horietan, zentzu ona edukiz, ekin geniezaieke lan publikoei. Baina ezingo bagenu geure irakaslerik aurkeztu ezta eraikuntzarik ere, edo asko baina baliogabekoak, horrela noski zentzugabe litzateke lan publikoei ekitea eta horietara elkar bultzatzea. Hauek zuzen esanak direla esango dugu ala ez?

Ka. – Zeharo.

So. – Eta beste guztia ere horrela da. Mediku gaituak garelakoan, publikoki jarduten saiatzera elkar bultzatuko bagenu, elkar aztertuko genuke noski, nik zu eta zuk ni: «Ea, bada, jainkoen izenean, Sokrates bera nola dago gorputzean osasunez? Edo beste norbait, esklabo edo libre, libratu al da gaixotasunetik Sokatesen bidez? Eta nik ere antzeko beste gauzak aztertuko nituzke zutaz, nik uste. Eta gure bidez inor, ez atzerritar ez hiritar, ez gizon ez emakume, ez dela gorputzean hobetu aurkituko bagenu, Zeusen izenean, Kalikles, ez al litzateke benetan barregarri, gizakiak horrenbesteko zentzugabekeriaren mailaraino heltzea, eta pribatuan egokitzen zen moduan asko jardun, asko zuzendu eta artea nahikoa praktikatu baino lehen –esaten den hori: bustingintza treskan ikasten saiatzea–, geu publikoan jarduten saiatzea eta antzeko besteak bultzatzea? Ez al zaizu iruditzen zentzugabea litzatekeela horrela jokatzea?

Ka. – Niri, bai.

So. – Bada, orain, gizon bikainena, zu zeu hiriaren arazoetan jarduten oraintxe hasi zarenez, eta ni bultzatu eta horretan jarduten ez dudalako gaitzesten nauzunez, ez al dugu elkar aztertuko? «Ea, bada, Kaliklesek jada hiritarretako bat bihurtu al du hobe? Ba al da norbait, atzerritar edo hiritar, esklabo edo libre, aurretik gaizto, bidegabe, neurrigabe eta zentzugabe izanda, Kaliklesen bidez jator eta on bihurtu dena?». Esaidazu, Kalikles, norbaitek hau galdetuko balizu, zer esango zenuke? Zein gizaki esango duzu zurekiko harremanaz hobe bihurtu duzula? Erantzuteko zalantzan zaude, zure jarduera pribatutik jada lanen bat baldin badaukazu benetan, publikoan jarduten saiatu baino lehen?

Ka. – Lehiazalea zara, Sokrates.

So. – Ez dizut, bada, lehiagatik galdetzen, zure ustez politikan nola aritu behar den benetan jakin nahian baizik. Ala hiritarrok ahalik eta onenak izan gaitezen baino beste zerbaitetaz arduratu behar al duzu, bada, hiriko agintera helduta? Ez al dugu jada askotan adostu hori egin behar duela gizon politikoak? Adostu dugu ala ez? Erantzun. «Adostu dugu» erantzuten dut nik zure ordez. Hori eman behar baldin badio, beraz, gizon onak bere hiriari, orain gogora ekarrita esaidazu lehentxeago aipatu dituzun gizon haiei buruz, Perikles, Zimon, Miltiades eta Temistoklesi buruz, hiritar onak izan direla iruditzen ote zaizun oraindik.

Ka. – Niri, bai.

So. – Hortaz, onak baziren, nabarmen da horietako bakoitzak hiritarrak txarragoak beharrean hobeak bihurtzen zituela. Bihurtzen zituen ala ez?

Ka. – Bai.

So. – Orduan, atenastarrak okerragoak ziren Perikles herriaren aurrean hitz egiten hasi zenean, azkenekoak esan zituenean baino.

Ka. – Baliteke.

So. – «Baliteke» ez, bikain hori, derrigor baizik adostutakoen arabera, hura benetan hiritar ona baldin bazen.

Ka. – Zer, bada?

So. – Ezer ez. Baina horretaz gainera esaidazu hau, atenastarrak Periklesen bidez hobeak bihurtu direla edo, zeharo kontrakoa, hondatu direla esaten ote den. Horiexek entzuten baititut nik, Periklesek atenastarrak alferrak, koldarrak, berritsuak eta diruzaleak bihurtu dituela, zerbitzu publikoentzako soldata ezarrita.

Ka. – Belarrietan urratutakoei33 entzuten dizkiezu horiek, Sokrates.

So. – Honako hauek, ordea, ez ditut entzuten; aitzitik ondotxo dakit nik, eta baita zuk ere, hasieran Periklesek ospe ona zeukala eta atenastarrek, okerragoak ziren bitartean, ez zutela inongo zehapen lotsagarrira kondenatu, baina bere eraginez jator eta onak bihurtu zirenetik, Periklesen bizitzaren bukaeran, lapurretagatik kondenatu zuten eta ia heriotzara kondenatu zuten, gaiztoa zelakoan, nabarmen denez.

Ka. – Eta zer? Horregatik gaiztoa zen Perikles?

So. – Asto, zaldi eta idien arduradun bat behintzat horrelakoa izanda txarra irudituko litzaiguke, ostikatu, adarkatu edo hozka egiten ez ziotela hartu ondoren, horiek guztiak basakeriagatik egiten erakutsiko balie. Ala ez al zaizu edozein animaliaren edozein arduradun txarra iruditzen animalia otzanagoak hartuta, hartutakoan baino basatiagoak bihurtzen baditu? Iruditzen zaizu ala ez?

Ka. – Erabat, atsegin eman diezazudan.

So. – Hau erantzunez ere atsegin emaidazu bada: gizakia animalietako bat da ala ez?

Ka. – Nola ez, bada?

So. – Perikles ez al zen gizakiez arduratzen?

Ka. – Bai.

So. – Orduan, zer? Oraintxe adostu dugun bezala, ez al zuten haren eraginez bidegabeago beharrean bidezkoago bihurtu behar, hura, politika kontuetan ona izanda, haietaz arduratzen bazen?

Ka. – Erabat.

So. – Eta Homerok zioenez bidezkoak otzanak dira. Zer diozu zuk? Ez al da hala?

Ka. – Bai.

So. – Baina hartutakoan baino basatiago bihurtu zituen, eta hori bere buruaren aurka, gutxien nahiko zukeenaren aurka.

Ka. – Ni zurekin ados egotea nahi al duzu?

So. – Egia diodala iruditzen bazaizu.

Ka. – Hala izan dadila.

So. – Eta basatiagoak bihurtu bazituen, bidegabeago eta okerragoak ere bai, ezta?

Ka. – Hala bedi.

So. – Orduan, arrazoiketa horren arabera, Perikles ez zen ona politika kontuetan.

Ka. – Zuk, behintzat, ezetz diozu.

So. – Baita zuk ere, ala Zeus, adostu dituzunen arabera. Orain, berriz, Zimoni34 buruz esaidazu: berak zaintzen zituenek ez al zuten erbesteratu, bere ahotsa hamar urtez ez entzuteko? Eta Temistoklesi ez al zioten gauza bera egin eta gainera betiko erbesteratu? Eta Maratongo Miltiades ez al zuten amildegira botatzea bozkatu eta amilduko zatekeen, pritaneagatik35 izan ez balitz? Baina horiek, gizon onak izan balira, zuk diozun bezala, ez zuketen inoiz halakorik jasango. Ez baita gertatzen gurdizain onak hasieran gurditik ez erortzea, eta zaldiez arduratu eta beraiek gurdizain hobeak bihurtu ondoren, orduan erortzea. Ez dago horrelakorik ez gurdi gidaritzan ezta beste edozein lanetan ere. Ala, zure ustez, bai?

Ka. – Nire ustez, ez.

So. – Orduan, dirudienez, aurreko arrazoiketak egia ziren, guk ez dugula hiri honetan politikan ona izan den gizonik ezagutzen. Zu ados zeunden oraingo inor ez dela, baina ez aurrekoez, eta gizon horiek aukeratu zenituen, baina oraingoen berdinak agertu dira, eta horiek hizlariak baziren, ez zuten ez benetako erretorika erabiltzen –ez baitziratekeen eroriko– ezta lausengaria ere.

Ka. – Baina oraingoetako batek, Sokrates, ez lituzke inoiz horietako nahi duzun edozeinek egin dituenak bezalako ekintzak burutuko, ezta hurrik eman ere.

So. – Eta nik ez ditut horiek kritikatzen, jeinuzko hori, hiriaren zerbitzari izateagatik; aitzitik, nire ustez, oraingoak baino zerbitzari hobeak izan dira eta gaituagoak hiriari nahi zuena emateko. Baina desioak aldatu eta ez ematean, konbentzituz eta hiritarrak hobeak bihurtuko dituen horretara indarrez eramanez, haiek ez zituzten hauek ezertan gainditzen, esate baterako. Eta horixe da hiritar on baten egiteko bakarra. Ni ere ados nago zurekin itsasontziak, harresiak, armategiak eta antzeko beste asko hornitzen haiek hauek baino gaituagoak zirela. Edozein modutan zu eta biok zerbait barregarri egiten ari gara hitzaldiotan. Elkarrizketan ari garen denbora guztian beti gauza beraren inguruan gabiltza gelditu gabe eta besteak esaten duena jakin gabe. Nire ustez, behintzat, zuk askotan onartu eta ezagutu duzu bi motatakoa dela bai gorputzaren, bai arimaren inguruko jarduera hori, bata zerbitzuzkoa, zeinaren bidez jakiak lor daitezkeen gure gorputzak goseak egonez gero, edariak egarriak egonez gero, jantziak, tapakiak, oinetakoak hotzak egonez gero, eta gorputzek desiratzen dituzten besteak. Eta nahita esaten dizut irudi berez, errazago uler dezazun. Horiek horni ditzaketenak dendaria edo merkataria dira, edo gauza horiexetako baten artisaua, okina, sukaldaria, ehulea, zapataria edo larru-ontzailea. Eta horrelakoa izanda, ez da batere harritzekoa norberari eta besteei gorputzaren zaintzailea dela iruditzea, ez ordea, horietaz guztiez aparte, gimnasia eta medikuntzaren arte bat dagoela dakien guztiari, benetan gorputzaren zainketa dena, zeina arte horietan guztietan agintzea komeni den eta horien lanak erabiltzea, jaki edo edarietako zein den ona ala txarra gorputzaren ongizaterako jakiteagatik, eta beste horiek guztiek berriz ez dakite. Horregatik beste arte horiek esklaboak, zerbitzariak eta arruntak dira gorputzaren inguruko jardueran; gimnasia eta medikuntza, ordea, zuzentasunez dira horien jaunak. Arimaren inguruan ere horixe bera gertatzen dela diodala lehen ulertzen zenuela uste nuen, eta ados zeunden, nioena jakingo bazenu bezala. Pixka bat geroxeago, ordea, hirian hiritar jator eta onak izan direla esanez zatoz, eta zeintzuk galdetzen dizudanean, nire ustez gizaki guztiz berdinak proposatzen dizkidazu politikari buruz, nik gimnasiari buruz zeintzuk ziren edo diren gorputzen zaintzaile onak galdetuta, guztiz serio esango bazenit Tearion okina36, Miteko, Siziliako sukaldaritzaz idatzi duena, eta Saranbo tabernaria gorputzen zaintzaile harrigarriak izan direla, bata ogi zoragarriak hornituz, bestea janaria, bestea ardoa. Agian haserretuko zinateke esango banizu: Gizona, gimnasiari buruz ez dakizu ezer. Desioen zerbitzari eta hornitzaileak esaten dizkidazu, gai horiei buruz ezer eder eta onik ez dakitenak, hala egokituz gero gizakien gorputzak bete eta gizendu ondoren, beraien laudorioa jasoz, gainera beren lehengo haragiak galaraziko dizkietenak. Eta besteek jaten ematen dietenei ez diete egotziko gaixotasunen eta lehengo haragien galeraren errudun izatea; aitzitik, denbora luze bat geroago, orduko betekada gaixotasuna ekarriz datorkienean, osasun gabeziagatik sortua delako, orduan beren ondoan egokitu eta zerbait aholkatzen dieten horiei egotziko diete, eta kritikatu eta okerren bat egingo diete, ahal badute, eta aurreko haiek, gaitzen errudunak, goraipatuko dituzte. Eta orain zu, Kalikles, guztiz antzeko zerbait ari zara egiten. Horiei desiratzen zuten oparotasuna zerbitzatu zieten gizakiak goresten dituzu. Eta haiek hiria handi egin zutela diote; antzinako haien eraginez hiria puztuta eta ustelduta dagoela, ordea, horretaz ez dira konturatzen. Zentzutasun eta justiziarik gabe bete baitute hiria portuz, armategiz, harresiz, zergez eta antzeko txorakeriez. Eta gaixotasunaren hasiera hori datorrenean, orduan beren kontseilariak izango direnei egotziko diete errua; Temistokles, Zimon eta Perikles, ordea, gaitzen errudunak, goretsiko dituzte. Zuri ere helduko dizute agian, kontuz ez bazabiltza, eta nire lagun Altzibiadesi ere bai, lortu dituzten gauzez gain antzinakoak ere galtzen dituztenean, nahiz eta gaitzen errudunak ez izan, gaizkideak agian bai ordea. Hala ere, gaur egun zerbait zentzugabea gertatzen dela ikusten dut eta antzinako gizonei buruz entzun egiten dut. Konturatzen bainaiz hiriak gizon politikoetako bat gaizkiletzat tratatzen duenean, poltikoak haserretu eta kexatzen direla izugarrikeriak jasaten ari direlakoan. Horien esanaren arabera, hiriari gauza asko eta on egin ondoren, gero hiri horrexek hondatzen ditu bidegabe. Dena gezurra da ordea. Hiri baten buruzagi bat ez litzateke inoiz berak zuzentzen duen hiri horren esku bidegabe hilko. Baliteke gauza bera izatea, politikoak izatearen itxura egiten dutenak eta sofistak. Sofistek, bestela jakintsuak izanda, gauza bitxi hau egiten dute: bertutearen irakasleak direla esanda ere, askotan ikasleak salatzen dituzte beraiekin bidegabe jokatzen dutelakoan, ez soldatarik ez inolako eskerrik eman gabe, beraiengandik onura jasota ere. Eta zer litzateke arrazoiketa hori baino ilogikoago, irakasleak bidegabekeria kenduta, eta justizia edukita, gizaki on eta bidezko bihurtutakoek ez daukaten hori erabilita bidegabe jokatzea? Ez al deritzozu bitxia horri, lagun? Benetan herri aurrean bezala hitz egitera behartu nauzu, Kalikles, erantzun nahi ez izateagatik.

Ka. – Eta zuk ezingo al zenuke esan, inork erantzungo ez bali-zu?

So. – Badirudi. Orain behintzat hitzaldiak asko luzatzen ari naiz, zuk erantzun nahi ez didazunez. Baina, on hori, esan ezazu, Zeus lagunkoiaren izenean, ez al zaizu ilogikoa iruditzen, norbait ona bihurtu duela esan ondoren, hori kritikatzea, bere eraginez ona bihurtu eta ona izanda ere, gero gaiztoa delako?

Ka. – Niri hala iruditzen zait.

So. – Ez al dizkiezu horrelakoak entzuten gizakiak bertuterako hezten dituztela esaten dutenei?

Ka. – Nik, bai. Baina zer esango duzu, bada, baliogabeko gizakiei buruz?

So. – Eta zer esango duzu hauei buruz, hiria zuzentzen dutela diotenak, eta hiria ahalik eta hoberen izan dadin arduratzen direla, baina egokitzen zaienean, berriz, hiria gaiztoena delako salatzen dutenak? Zure ustez, horiek zerbaitetan bereizten al dira haiengandik? Gauza bera dira, zorioneko hori, sofista eta hizlaria, edo antzekoak eta berdintsuak, Polori esaten nion bezala. Zuk, ordea, ezjakintasunagatik bata guztiz ederra dela uste duzu; bestea, berriz, arbuiatu egiten duzu. Eta egiatan sofistika erretorika baino ederrago da, legegintza justizia-administrazioa eta gimnasia medikuntza baino ederrago diren hein berean. Nik uste nuen herri-hizlariei eta sofistei bakarrik ez zitzaiela uzten irakasten duten gai hori kritikatzen, beraientzat kaltegarri delakoan, edo kexa horrexekin batera beren buruak salatzen dituzte, onura egin dietela esaten duten horiei ez dietelako onurarik egin. Ez al da hala?

Ka. – Erabat.

So. – Eta benetan horiek bakarrik aurrera dezaketela mesedea ordainik gabe, logikoa denez, egia esaten bazuten. Beste mesederen bat jaso duen batek, gimnasia-irakaslearen bidez azkarra bihurtuta adibidez, agian ez luke eskerrik emango, gimnasia-irakasleak aurreratuko balio onura eta, berarekin ordaina adostuta ere, azkartasuna ematen dion mementoan bertantxe hartuko ez balu dirua. Gizakiek ez baitute moteltasunagatik bidegabe jokatzen, nire ustez, bidegabekeriagatik baizik. Ez al da hala?

Ka. – Bai.

So. – Beraz, norbaitek horixe bera kentzen badu, bidegabekeria, ezin du inoiz inolako bidegabekeria izugarririk jasan; aitzitik, berak bakarrik aurrera dezake mesede hori segurtasunez, benetan norbaitek gizakiak on bihurtu baditzake. Ez al da hala?

Ka. – Bai.

So. – Orduan, horregatik, dirudienez, ez da batere lotsagarria dirua hartuta bestelako aholkuak ematea, adibidez eraikuntza edo beste arteei buruz.

Ka. – Hala dirudi.

So. – Baina arazo horri buruz, norbait nola izango litzatekeen ahalik eta onen, eta bere etxe edo hiria nola kudeatuko lukeen ahalik eta ondoen, lotsagarritzat jotzen da aholkatu nahi ez izatea norbaitek dirua ematen ez badu. Ez al da hala?

Ka. – Bai.

So. – Orduan, nabarmena da hori dela zergatia, mesede guztietatik horrek bakarrik eragiteko mesedea jasotzen duenari mesedea itzuli nahi izatea, eta horrela seinale ona dirudi mesede hori ondo egin ondoren atzera jasotzen badu, bestela, ez du ondo egin mesedea. Hori hala al da?

Ka. – Hala da.

So. – Biotatik hiriaren zein zainketatara bultzatzen nauzu, bada, zehaztu iezadazu: medikuaren moduan atenastarrak ahalik eta onen izateko borrokatzera , ala zerbitzatzera eta atsegina emateko moduan tratatzera? Esaidazu egia, Kalikles. Zuzen baita, niri egia esaten hasi zinenez, pentsatzen duzuna esaten bukatzea. Esan orain, bada, garbi eta jator.

Ka. – Zerbitzatzera diot, bada.

So. – Lausengatzera bultzatzen nauzu orduan, guztiz jator hori.

Ka. – Misiar bat izatera, hala deitu nahi badiozu, Sokrates; eta hori egiten ez baduzu...

So. – Ez ezazu esan askotan esan duzuna, nahi duenak hilko nauela, nik berriz ere esan ez dezadan «Gaizto denak on dena hilko duela». Ezta daukadana kenduko didala ere, nik berriz ere esan ez dezadan «Kenduta ere ez du ordea jakingo zertan erabili; aitzitik, bidegabe kendu didanez, horrela bidegabe erabiliko du ere, eta bidegabe erabiliz gero, modu lotsagarrian, eta modu lotsagarrian erabiliz gero, gaizki».

Ka. – Zer tankera hartzen dizut, Sokrates, horietako ezer ez duzula jasango uste duzula! Kanpoan biziko bazina bezala, eta inoiz inork auzitegira eraman beharko ez bazintu bezala, agian gizaki zeharo gaizto eta eskas batek.

So. – Benetan zentzugabea naiz, Kalikles, hiri honetan edozeini edozer gerta dakiokeela sinesten ez badut. Hala ere, ondotxo dakit hau: auzitegi batera sartzen banaiz zuk diozun horietako baten arriskuan, eramango nauena gaiztoren bat izango da –jator batek ere ez luke-eta bidegabekeriarik egiten ez duen gizakia eramango– eta ez litzateke batere arraroa izango hilko banintz ere. Nahi al duzu nik esatea susmo hori zergatik daukadan?

Ka. – Noski.

So. – Nire ustez, atenastarretatik bakarretakoa naiz, bakarra ez esateagatik, benetako arte politikoari ekiten diona eta oraingoetatik bakarra politika kontuetan aritzen dena. Beraz, beti ematen ditudan hitzaldiak atsegin emateko esaten ez ditudanez, onenaren alde baizik, eta ez atseginenaren alde, eta zuk gomendatzen dizkidazun «fintasun horiek» egin nahi ez ditudanez, ez dut jakingo auzitegian zer esan. Polori esan diodan bera datorkit, umeek sukaldari batek salatutako mediku bat epaituko luketen bezala epaituko bainaute. Pentsa ezazu, bada, nola defendatuko lukeen bere burua horrelako gizakiak baldintza horietan harrapatuta, norbaitek salatuko balu esanez: «Umeak, gizon honek txarkeria asko egin dizkizue zuei; zuetako txikienak ebaki eta errez hondatzen ditu, eta argalduz eta itoz gabezian mantentzen ditu, edari mingotsenak emanez eta goseak eta egarriak egotera behartuz; ez nik bezala, denetariko jaki ugari eta gozoak oparo ematen nizkizuenak». Zer uste duzu esan zezakeela medikuak egoera txar horretan harrapatuta? Edo egia esango balu «Horiek guztiak osasunaren alde egiten nituen, umeak». Zure ustez, nolako iskanbila aterako lukete horrelako epaileek? Handia ez?

Ka. – Segur aski; hala pentsatu behar da.

So. – Ez al duzu uste zer esan behar zuen inola ere jakin ezinik legokeela?

Ka. – Zeharo.

So. – Bada, nik ere badakit horrelako egoera batean nengokeela auzitegi batera sartzerakoan. Ezingo baitizkiet esan lortu dizkiedan plazerak, horiek mesede eta onuratzat jotzen dituztenak; nik, ordea, ez diet inbidiarik, ez plazer horiek besteei lortzen dizkietenei, ez jasotzen dituztenei. Eta norbaitek nik gazteak zalantzan jartzeagatik hondatzen ditudala baldin badio, edo hitzaldi garratzak esanez helduak gaitzesten ditudala, pribatuan eta publikoan, ezingo dut egia esan, «Justiziaz esaten ditut nik horiek guztiak, eta zuen alde ari naiz, epaile jaunak», ezta beste ezer ere. Horrela, segur aski egokituko zaidan hori jasango dut.

Ka. – Eta ondo al deritzozu, Sokrates, gizaki bat egoera horretan egotea hirian eta bere buruari laguntzeko gai ez izatea?

So. – Bai, gauza bakar hura baldin badauka behintzat, Kalikles, zuk askotan onartu duzuna, ez gizakiekiko, ez jainkoekiko bidegabekeriarik esan eta egin gabe bere buruari lagundu badio. Hori dela adostu baitugu askotan norberaren laguntza indartsuena. Norbaitek frogatuko balit laguntza hori neure buruari eta beste norbaiti emateko gai ez naizela, lotsatuko nintzateke bai askoren aurrean eta baita gutxiren aurrean ere, eta baita frogatzen didan horrexen aurrean bakarrik ere, eta ezgaitasun horregatik hilko banintz, haserretuko nintzateke; erretorika lausenagariaren gabeziagatik hilko banintz, ordea, ondotxo dakit heriotza erraz jasaten ikusiko nindukezula. Zeharo irrazional eta koldar ez den inor ez baita hiltzearen beldur, bidegabe jokatzearen beldur baizik. Bidegabekeria askorekin betetako arima Hadesera joatea gaitz guztietatik handiena baita. Eta nahi baduzu, hori hala dela erakusteko kontakizun bat esango dizut.

Ka. – Gainerakoak burutu dituzunez, hori ere burutu ezazu.

So. – Entzun ezazu, bada, esaten dutena; oso kontakizun polita, nire ustez zuk ipuintzat joko duzuna, nik, ordea, kontakizuntzat, esango dizkizudanak egiazkoak direlakoan esango baitizkizut. Homerok dioen bezala34, boterea aitagandik jaso zutenean Zeusek, Poseidonek eta Plutonek beraien artean banatu zuten. Kronoren garaian lege hau zegoen gizakiei buruz, eta oraindik ere badirau jainkoen artean, alegia, bizimodu bidezko eta erlijiozkoa bizi izandako gizakia, hil ondoren, zorionekoen uharteetara joanda, gaitzik gabeko zoriontasun osoan bizitzea; bidegabe eta jainkogabe bizi izandakoa, ordea, zigor eta zehapenaren kartzelara, Tartaro deitzen diotenera joatea. Kronoren garaian eta gero ere Zeusek boterea zuela, horien epaileak bizirik zeuden eta bizirik zeudela epaitzen zituzten, hiltzera zihoazen egun hartan epaituz; beraz, zehapenak gaizki ezartzen ziren. Horregatik Plutonek eta zorionekoen uharteen arduradunek Zeusengana joanda bi toki horietara askotan merezigabeko gizakiak joaten zirela esan zioten. Eta Zeusek esan zuen: «Nik geldituko dut, bada, hori. Orain zehapenak gaizki ezartzen dira, epaituak jantzita epaitzen direlako, bizirik epaitzen direnez. Asko arima gaiztoak edukita ere gorputz ederrez, leinuez eta aberastasunez daude jantzita, eta epaiketa denean, lekuko asko etortzen zaizkie, modu bidezkoan bizi izan direneko lekukotasuna ematera. Horrela epaileak horien eraginez aztoratzen dira, eta gainera beraiek ere jantzita epaitzen dute, beren arima begiek, belarriek eta gorputz osoak estalita dagoela. Horiek guztiak beraientzat oztopo gertatzen dira, eta baita beren jantziak eta epaituenak ere. Lehenengo, beraz, jada ez dute aurretik jakin behar noiz hilko diren, orain aurretik baitakite. Hori jada esan zaio Prometeori beraiei kentzeko. Gero horietaz guztiez biluzik epaitu behar dira; hilik epaitu behar baitira. Eta epaileak ere biluzik egon behar du, hilik, arima beraz arima bera aztertzen, bakoitza hil eta berehala, senide guztiengandik bakartuta eta apainketa hura guztia lurrean utzita, epaiketa zuzena izan dadin. Nik, zuek baino lehenago horretaz guztiaz konturatuta, nire semeak epaile egin ditut, Asiako bi, Minos eta Radamantis37, eta Europako bat, Eako. Horrela, horiek hiltzen direnean, zelaian epaituko dituzte, bi bideak ateratzen diren bidegurutzean, bata zorionekoen uharteetara, bestea Tartarora. Eta Asiakoak Radamantisek epaituko ditu; Europakoak, berriz, Eakok. Minosi behin betiko epaia emateko nagusitasuna emango diot, beste biak zalantzan dauden kasurako, gizakien bideari buruzko epaiketa ahalik eta zuzenen izan dadin».

Horiek dira, Kalikles, nik, entzun ondoren, egiatzat jotzen ditudanak. Eta kontakizun honetatik horrelako zerbait ateratzen dela ondorioztatzen dut. Nire ustez, heriotza bi gauzaren banaketa besterik ez da, arima eta gorputzarena elkarrengandik. Eta elkarrengandik banandu ondoren biotako bakoitzak gizakia bizi zeneko bere egoera gordetzen du osorik; gorputzak bere izaera gordetzen du eta bere zainketa eta bizipen guztiak agerian gelditzen dira. Adibidez, norbaiten gorputza izaeraz edo elikaduraz edo biez handia bazen bizi zenean, horren gorpua hil ondoren ere handia da, sendoa bazen, sendoa da hil ondoren ere, eta gainerakoak ere horrela. Ile luzea bazeraman berriz, horren gorpuak ere ile luzea dauka. Zartailua merezi bazuen, berriz, eta zartailuen edo beste zaurien eraginez gorputzean orbainak, zartaden arrastoak, baldin bazeuzkan bizi zenean, hildakoaren gorpuan ere ikus daitezke horiek; edo norbaiten gorputz-adarrak hautsita edo okertuta bazeuden bizi zela, hil ondoren ere horiek berberak bistan daude. Hitz batean, bizi zen bitartean izatera moldatu zen bezalakoa, hilda ere agerian gelditzen dira horiek guztiak edo gehienak asti baterako. Nire ustez, orduan, horixe bera gertatzen da arimarekin ere, Kalikles. Gorputzaz biluzten denean, ariman denak gelditzen dira agerian, izaerako arrastoak eta gizakiak ekintza bakoitzeko jardueragatik ariman zeuzkan bizipenak. Horrela epailearengana heltzen direnean, Asiakoak Radamantisengana, Radamantisek haiek geldiarazten ditu eta bakoitzaren arima aztertzen du, norena den jakin gabe, aitzitik, askotan errege handia edo beste edozein errege edo agintari hartuta ez zuen ariman ezer osasuntsurik ikusten, baizik eta zin faltsuek eta bidegabekeriak asko zigortutako eta orbainez betetako arima bat, bere ekintza bakoitzak grabatutako orbainez; eta gezurrak eta harrokeriak okertua dena eta ezer zuzenik ez, egiarik gabe hazi delako. Gainera, boterea, utzikeria, harrokeria eta ekintzen neurrigabekeriaren eraginez, asimetriaz eta itsustasunez beteta ikusten zuen arima; eta ikusi ondoren, saririk gabe bidaltzen zuen arima hori zuzenean kartzelara, bertara heldu ondoren, dagozkion zigorrak pairatuko dituen tokira. Zigorpean dagoen edozeini, beste norbaitek zuzen zigortzen badu, zera dagokio, hobe bihurtzea eta onura ateratzea edo besteentzat erakusbide izatea, besteak, berak pairatzen dituenak ikusiz, beldurrez hobeak bihur daitezen. Jainkoek eta gizakiek ezarritako zehapena betez onura ateratzen duten horiek akats sendagarriak egin dituztenak dira. Hala ere, min eta oinazeen bidez lortzen dute onura, hemen eta Hadesen; ezin baita bestela bidegabekeriatik libratu. Bidegabekeria handienak egin dituztenak, ordea, eta bidegabekeria horiengatik sendaezinak bihurtu direnak, horiengandik ateratzen dira erakusbideak; eta horiek beraiek jada ez dute batere onurarik ateratzen, sendaezinak direlako; besteek ateratzen dute onura, ordea, horiek ikusten dituztenean akatsengatik sufrimendu handien, mingarrien eta beldurgarrienak sufritzen, han Hadesko kartzelan zintzilik, erakusbideak bezala besterik gabe, une oro heltzen diren bidegabeentzat ikuskizun eta abisu gisa. Arkelao ere horietako bat izango dela diot nik, Polok egia badio, eta bera bezalako tiranoa den beste edozein ere. Eta uste dut erakusbide horietako gehienak tiranoak, erregeak, agintariak eta hirietan agintzen dutenak izandakoetatik atera direla; horiek boterearen ondorioz akats handien eta erlijiogabeenak egiten baitituzte. Eta Homero da horren lekuko, erregeak eta agintariak jarri baititu Hadesen zigorpean betiko: Tantalo, Sisifo eta Tizio38. Tersites39, ordea, eta beste edozein hiritar arrunta gaiztoa bazen, ez du inork zigor handiak pairatzen aurkeztu, sendaezina zelakoan –nire ustez, ezin zuelako; horregatik ahal zutenak baino zoriontsuago zen–; baina hala da, Kalikles, boteretsuetakoak dira zeharo gaizto bihurtzen diren gizakiak. Hala ere, ezerk ez du oztopatzen horien artean ere gizon onak sortzea, eta sortzen direnek guztiz merezi dute miresmena. Zaila baita, Kalikles, bidegabe jokatzeko aukera handia edukita era bidezkoan bizitzea, eta horrela jokatzen duenak gorespen handia merezi du. Gutxi dira horrelakoak. Izan baitira hemen eta beste tokietan, eta izango dira, nire ustez, norbaitek beren esku utzitako gauzak era bidezkoan kudeatzearen bertute horretan jator eta on direnak. Bat zeharo ospetsua, gainerako grekoentzat ere, Lisimakoren seme Aristides izan da; baina agintarietako gehienak, bikain hori, gaiztoak bihurtzen dira. Nioena, beraz, Radamantis hark horrelako norbait hartzen duenean ez daki beste ezer berari buruz, ez zein den ezta bere gurasoak zein diren ere, gaizto bat dela besterik ez; eta hori ikusita Tartarora bidaltzen du, seinale bat jarrita, sendagarri ala sendaezina den bere ustez, eta hark hara helduta dagozkionak pairatzen ditu. Baina batzuetan modu erlijiozkoan eta egiarekin bizi izan den beste arima bat ikusten duenean, gizon partikular batena edo beste norbaitena, bereziki, hala diot nik, Kalikles, bizitzan besteen kontuetan sartu gabe bere kontuetan jardun duen filosofo batena, miresten du eta zorionekoen uharteetara bidaltzen du. Horixe bera egiten du Eakok ere –horietako bakoitzak makila eskuan duela epaitzen du–, eta Minos eserita dago prozesua gainbegiratuz, berak bakarrik daukalarik urrezko aginte-makila, Homeroren Ulisesek hura ikusi zuela dioen bezala: urrezko aginte-makila eskuan, hildakoei justizia administratuz.40

Ni, beraz, Kalikles, kontakizun horiek konbentzitu naute, eta epaileari nire arima ahalik eta osasuntsuen nola erakutsiko diodan hausnartzen dut; gizaki gehienen ohoreak haizea hartzera bidalita, egia praktikatuz saiatuko naiz ahal dudan onen izanez bizitzen, eta hiltzen naizenean hiltzen. Eta beste gizaki guztiak ere bultzatzen ditut, ahal dudan neurrian, eta zu ere bultzatzen zaitut, bizitza horretara eta leiha horretara, hemengo leiha guztiek batera adina balio duela diodana, eta gaitzesten zaitut ezingo diozulako zeure buruari lagundu, oraintxe nioen epaiketa eta epaia direnean, aitzitik Eginaren seme den epailearengana helduta, hartu eta bere aurrera eramaten zaitudanean, aho zabalik eta zorabiatuta geldituko zara zu han, ni orain hemen bezalaxe, eta agian norbaitek masailean joko zaitu modu desohoragarrian eta era guztietara irainduko zaitu.

Hau guztia zuri agian atso baten ipuina bezala kontatzen dela irudituko zaizu eta arbuiatuko duzu, eta ez litzateke batere harritzekoa arbuiatzea, nolabait ikertuz hau baino zerbait hobea eta egiazkoagoa bilatu ahal izango bagenu. Baina ikusten duzu orain zuek, hiru izanda ere, oraingo grekoen artean jakintsuenak zaretenak, zu, Polo eta Gorgias, ezin duzuela frogatu beste bizimodurik egin behar denik hori izan ezik, han ere komenigarri agertzen dena. Aitzitik, hainbeste arrazoiketen artean, besteak ezeztatu ondoren, arrazoiketa hori bakarrik mantentzen da, kontu gehiago hartu behar dela bidegabekeriarik ez egiteko ez jasateko baino, eta ezer baino lehen gizona ez dela ona iruditzeaz arduratu behar, izateaz baizik, bai pribatuan eta bai publikoan. Eta norbait zerbaitetan gaiztoa bihurtzen bada, zigortu behar dela, eta bidezko izatearen ondoren hori dela bigarren ongia, bidezko bihurtzea eta zigorraren bidez zehapena betetzea. Eta norberaren eta besteen inguruko lausengu guztiari ihes egin behar zaiola, gutxi edo asko badira ere; eta erretorika eta beste edozein jarduera beti bidezkoaren alde erabili behar direla. Beraz, niri kasu eginez jarrai iezadazu hara, behin helduta bizirik eta hilik zoriontsu izango zaren tokira, kontakizunak adierazten duen bezala. Eta utzi norbaiti zu arbuiatzen eta iraintzen zentzugabea zarelakoan, nahi badu, eta, ala Zeus, segurtasun osoz utz iezaiozu kolpe desohoragarri hori jotzen ere bai, ez duzu-eta ezer larririk jasango, bertutea praktikatuz benetan jator eta on baldin bazara. Eta gero, horrela elkarrekin praktikatu ondoren, beharrezkoa baderitzogu, politika kontuei ekingo diegu, edo orduan eztabaidatuko dugu zer iruditzen zaigun beharrezkoa, orain baino hobeak izanik eztabaidatzeko. Orain nabarmen gauden bezala egonik, lotsagarri baita zerbait garelakoan harropuztea, gai beraiei buruz iritzi bera ez daukagunok, eta hori gai handienei buruz, heziketa gabeziaren puntu horretaraino heldu baikara. Beraz, orain agertu zaigun arrazoiketa gidari bezala erabil dezagun, bizimodu onena hori dela adierazten diguna, justizia eta gainerako bertutea praktikatuz bizi eta hiltzea. Jarrai diezaiogun horri, bada, eta besteak ere horretara bultza ditzagun, eta ez hari, zuk hartan sinesten duzulako jarraitzera bultzatzen nauzun hari, ez baitu ezer balio, Kalikles.

Oharrak

1. Kalikles ezezaguna da, eta agian pertsonaia asmatua da.
2. Gustuko ikuskizun batera berandu heltzen zenari esaten zitzaion esaera, orain Kalikles datorren bezala Gorgiasen erakustaldira.
3. Leontinoko Gorgias erretorika-irakasle eta hizlaria zen; bere garaiko erretorikaren estiloan eragin handia izan zuen, eta bere ikasle ezagunena Isokrates izan zen. Bere aurreneko egonaldia Atenasen K. a. 427 urtean izan zen.
4. Kerefon Sokratesen lagun eta miresle atenastarra zen, eta maiz egoten zen berarekin.
5. Akraganteko Polo Gorgiasen ikaslea zen.
6. Aglaofon, Aristofon eta honen anaia Polignoto margolari ospetsuak ziren.
7. Asanbladan lege-proposamen bat irakurtzen zenean, egilearen izena, semetasuna eta demoa esaten ziren. Ondoren pertsona beraren beste proposamen bat irakurtzen baldin bazen, ez ziren bere datuak errepikatzen, «gainerakoak berdinak dira» esaten zen.
8. Ospe handiko margolaria.
9. Klazomenasko Anaxagoras naturaren filosofo nagusietakoa izan zen; bere ustez adimen batek antolatu zituen elementuen nahasketa eta bereizketa.
10. BIKAINA hitzak POLO hitzaren silaba-luzera berdinak dauzka et zenbait sofistak horrelako jokoez hitz egin behar zela zioten,
11. Mazedoniako erregea izan zen; bere herriaren indar militarra izugarri handitu zuen.
12. Perdikasen emaztea; berau hil ondoren, haren oinorde Arkelaorekin ezkondu zen. bere amari antzarrari segika erori eta hil zela esan zion. Horrela orain, Mazedoniakoen artean
13. Nikias eta Aristokrates Atenasko agintariak izan ziren.
14. Bostehunen kontseilua eratzeko hamar tribuetako bakoitzak 50 ordezkari izendatzen zituen, pritaneak, eta urtean hogeita hamabost egunez txandaka tribu bakoitzeko pritaneek kontseiluko lehendakaritza osatzen zuten.
15. Arginusasko itsas borrokako buruzagien aurkako prozesuan Sokrates multzoko epaiketa baten aurka agertu zen.
16. Altzibiades Atenasko agintari nagusia izan zen 420-406 denboraldian, eta Sokratesen laguna zen. Pirilanpesen semeak Demo zuen izena eta hitz honek herria esan nahi du grekoz; horrekin hitz joko bat egin du Platonek.
17. Txakur-burua zuen Anubis jainko egiptoarraz ari da.
18. Heroi maiteena grekoentzat; 12 lan ospetsu bete behar izan zituen.
19. Heraklesen lanetako bat mendebalde urrutian Gerion, hiru gorputzeko erraldoiaren idiak lapurtzea izan zen.
20. Antiopa bere antzezlanaren zatia.
21. Ikus Homeroren Iliada IX 441.
22. Kaliklesek Euripidesen Antioparen zatiak erabiltzen ditu.
23. Frixo edo Polido tragedietan.
24. Hades, jainkoaren izena, eta «ikustezina» hitza grekeraz ia berdinak dira.
25. Txori honen sabelkeria ospetsua zen.
26. Kaliklesen eta Sokratesen demoak aipatzen dira lekukoak aipatzean egiten zen bezala.
27. Udazken hasieran Eleusisen ospatzen zen iniziazioa, baina, horren aurretik, udaberri hasieran Atenasen ospatzen zen misterio txikien iniziazioan parte hartu beharra zegoen.
28. Kinesias poeta ditiranbiko bat zen; Platonek arbuitatu egiten zuen musika berri hori.
29. Platonen ustez, Epikarmo komediaren printzea zen.