Lehenengo liburua (A)
I
[aldatu]Gizaki guztiek berez dute jakiteko guraria. Horren adierazle da sentimenei egiten diegun estimua, berez baititugu estimatzen, beren baliagarritasuna alde batera utzita, eta beste edozein baino gehiago, 25) ikusmena. Eta ez bakarrik ekintzari begira, zeren, ezer egin behar ez badugu ere, nahiago izaten baitugu ikusmena, esan genezake, gainerako sentimenak baino. Eta hau da arrazoia: sentimenetan berak laguntzen digula gehien gauzak ezagutzen eta horien alderdi ezberdin asko erakusten dizkigula. Animaliak sentsaziorako berezko gaitasunarekin jaiotzen dira; baina horretatik ez da batzuengan oroimena sortzen; beste batzuengan, ordea, bai. Horregatik izaten dira azken hauek oroimenik ez dutenak baino 980b) zuhurragoak eta ikasteko gaitasun handiagokoak; zuhurrak dira, ikasi gabe ere soinuak entzuteko gauza ez direnak (erlea, adibidez, eta antzeko beste animaliak, baldin badaude); ikasi, berriz, oroimenaz gain 25) entzuteko sentimen hau dutenek ikasten dute. Gainerako animaliak irudiei eta oroitzapenei esker bizi dira, esperientzian ezer gutxi parte hartuz. Baina gizakiak arteari eta arrazonamenduei esker ere bizi dira. Izan ere, esperientzia oroimenetik sortzen da gizakientzat, gauza beraren oroitzapen anitzek esperientzia bat 981a) bera osatzen eta nabarmentzen baitute. Eta esperientziak zientziaren eta artearen oso antzekoa dirudi, baina zientzia eta artea esperientziaren bidez iristen dira gizakiengana. 5) Izan ere, Polok dioen bezala -eta ongi esanda-, esperientziak sortu zuen artea, eta esperientzia-ezak asturua.
Esperientziazko pertzepzio anitzen ondorioz antzeko gauzen gaineko nozio orokor bat ateratzen denean sortzen da artea. Izan ere, Kaliasi eta Sokratesi, eta beste gizabanako askori halaber, gaixotasun jakin batek jota egonik, erremedio jakin batek on egin ziela jakitea esperientzia-10) kontua da. Baina arte-kontua da klase berberean sailkatutako eta gaixotasun jakin batek jotako guztiei -hala nola, flematikoei, behazuntsuei nahiz sukartiei- on egin ziela jakitea. Badirudi arazo praktikoetarako esperientzia ez dela ezertan artea baino balio gutxiagokoa; aitzitik, esperientzia dutenek esperientziarik gabe 15) ezagutza teorikoa dutenek baino arrakasta handiagoa ere izaten dutela ikusten dugu; (honen arrazoia hau da: banakoen ezagutza dela esperientzia eta artea, berriz, gauza orokorrena; eta ekintza eta genesi guztiak banakoari dagozkio, ez baitu sendagileak gizakia sendatzen, akzidentalki ez bada, baizik eta Kalias, edo Sokrates, edo honela deituriko beste edozein, zeina 20) gainera gizakia baita; beraz, norbaitek esperientziarik gabe ezagutza teorikoa badu eta orokortasuna ezagutzen badu, baina honen baitan dagoen banakoa ezagutzen ez badu, askotan huts egingo du sendatzerakoan, banakoa baita senda daitekeena.) Baina era berean, jakitea eta ulertzea esperientziari baino gehiago arteari dagozkiola uste dugu, eta jakintsuagotzat hartzen ditugu arte-gizonak esperientzia-gizonak baino, jakinduria kasu guztietan jakiteari dagokiola pentsatuz. Eta hori, lehenengoek kausa dakitelako eta besteek ez. Esperientzia-gizonek 30) gertakaria ezagutzen dute, baina ez zergatia; besteek, berriz, zergatia eta kausa ezagutzen dituzte. Horregatik, obra-981b) maisuak kasu bakoitzean langile hutsak baino baliotsuago, ikasiago eta jakintsuagotzat ditugu, egiten ari direnaren kausak badakizkitelako [Besteek zenbait bizigabek bezala egiten dute: jakin gabe egiten dute egitekoa, esaterako, suak erre; baina bizigabeek berezko joera batengatik egiten dituzte honelakoak eta langileek, ohituraz].
Horrela, bada, ez dira haiek jakintsuagotzat hartzen beren trebetasun praktikoagatik, ezagutza teorikoa dutelako eta kausak ezagutzen dituztelako baizik. Orokorrean, dakiena eta ez dakiena bereizten dituena irakatsi ahal izatea da, eta horregatik pentsatzen dugu artea zientzia gehiago dela esperientzia baino; hauek <artea dutenak> irakasteko gai baitira, eta besteak ez. Gainera, sentimenetan ez dugu bat bera ere jakinduriatzat hartzen, banakoen ezagutza biderik gorena diren arren, ez baitute ezeren zergatia esaten; adibidez, sua beroa dela <esaten dute>, baina ez zergatik den beroa. Beraz, litekeena da sentimenezko ezagutza arruntaz kanpo lehenengoz arteren bat aurkitu zuena gizakiak mirestua izana, ez bakarrik aurkikuntza horietakoren bat baliagarria izateagatik, gainerako gizakiengandik nabarmendu zen jakintsua izateagatik baizik; eta litekeena da orobat behin arte ugari aurkituta -batzuk betebeharrak asetzeko, beste batzuk bizitzaren atsegina lortzeko-, azkeneko arte hauen aurkitzaileak beste haienak baino jakintsuagotzat hartu izanak, hauen zientzien helburua ez zelako baliagarritasuna. Hemendik aurrera, honelako zientzia guztiak ezarrita, plazerra edo betebeharrak asetzeko ez diren zientziak aurkitu ziren, gizakiek lehendabiziz aisia izan zuten leku horietan. Horregatik osatu ziren lehenengoz matematika-arteak Egipton, han apaizen kastak aisia bazuen eta. [Jadanik esana da Etikan1 zein den artearen eta zientziaren eta antzeko ezagutzen arteko desberdintasuna; izan ere, gure oraingo azalpenaren helburua hau da: jakinduria deritzan hori, denen ustez, kausa lehenez eta printzipioez arduratzen dela <adieraztea>]. Hori dela eta, lehen esan bezala, esperientzia-gizona edozein sentsazio dutenak baino jakintsuagotzat hartzen da; orobat arte-982a) gizona esperientzia-gizonaren aldean, obra-maisua langile hutsaren aldean eta zientzia teoretikoak zientzia ekoizlen aldean. Argi dago, bada, jakinduria printzipio eta kausa batzuei buruzko zientzia dela.
II
[aldatu]Zientzia honen bila gabiltzanez gero, ikertzekoa litzateke 5) jakinduria zein printzipioren eta zein kausaren zientzia den. Jakintsuari buruz ditugun ideiak kontutan hartzen badira, baliteke hauen bidez argiago geratzea.
Hasiera batean, jakintsua, ahal den neurrian, orojakile dela pentsatzen dugu, ezagutza haien zientzia banan-banan ez badu ere. 10) Ondoren hartzen dugu jakintsutzat zailak diren gauzak -gizakientzat ezagutzen errazak ez direnak- ezagut ditzakeen hori, sentimenez hautematea denon ahalmena baita eta, beraz, erraza, baina ez da jakinduria. Gainera jakintsuagoa da edozein zientziatan kausak zorrotzago dakizkiena 15) eta irakasgarriago erakusten dituena. Eta zientzietan, hurbilago da jakinduria izatetik berarengatik eta jakinminarengatik aukeratua dena emaitzengatik aukeratzen dena baino, eta zientzia nagusia hurbilago da jakinduria izatetik menpekoa baino, ez baitu jakintsuak agindurik jaso behar, eman baizik, eta ez beste bat obeditu, hain jakintsua ez denak jakintsua obeditu baizik.
20) Honelakoak eta honenbeste dira, bada, jakinduriari eta jakintsuari buruz ditugun ideiak. Hauen artean, dena jakitea ezinbestez dagokio zientzia unibertsala goren mailan duenari, honek ezagutzen baititu, nolabait, haren azpian dauden gauza guztiak.
Eta, hain zuzen ere, unibertsalena da gizakientzat ezagutzen 25) zailena, sentimenetatik urrunena baita. Bestalde, zientzietan zehatzenak, printzipio lehenei dagozkienak dira batez ere, printzipio gutxiagotik abiatzen direnak gehitzaileak deiturikoak baino zehatzagoak baitira, hala nola aritmetika geometria baino. Gainera irakasgarriagoa da kausen zientzia, irakasten dutenak kasu bakoitzeko kausak erakusten 982b) dituztenak baitira; eta beren baitarako jakitea eta ezagutzea ezagungarrien denaren zientziari dagokio bereziki, jakitea jakite hutsagatik aukeratzen duenak nahiago izango baitu zientzia gorena, hauxe baita zientziarik ezagungarriena; eta ezagungarriena printzipio lehenak eta 5) kausak dira, hauen bidez eta hauetatik ezagutzen baitira gainerakoak, ez haiek haien menpe daudenen bidez. Eta zientzietan nagusiena -eta menpekoa baino nagusiagoa- eginbehar bakoitzaren helburu den hori zein den ezagutzen duena da, hots, gauza bakoitzaren ongia eta, orokorrean, natura osoaren on gorena. Beraz, esandako guztiagatik, azterturiko izena 10) <jakinduria> zientzia berari dagokio, honek printzipio lehenei eta kausei buruz ikertu egin behar baitu; eta ongia eta helburu den hori kausen arteko bat da.
Agerian dago filosofatu zuten lehenengoetatik ere ez dela zientzia ekoizle bat, gizakiak, orain eta hasieran, lilurarengatik hasi baitziren filosofatzen: hasiera batean, gauza arruntek sortzen duten harriduraren aurrean liluraturik; ondoren, pixkanaka-pixkanaka aurrera 15) egin ahala, gauza konplexuagoen aurrean zalantzan egonik, esaterako ilargiaren, eguzkiaren eta izarren eta unibertsoaren genesiaren fenomenoen aurrean.
Baina zalantzan eta liluraturik dagoenak onartzen du ez dakiela (hortik mitozalea ere, nolabait, filosofo izatea, mitoa liluraz josita baitago). 20) Beraz, ez-jakitetik ihes egiteagatik filosofatu bazuten, agerian dago jakiteagatik eta ez inongo baliagarritasunarengatik ekin ziotela ezagutzeari. Eta horren lekuko da gertatutakoa: beharrezko gauza gehientsuak eta dibertsioaren eta bizitzaren atseginerako ezagutzak lortuak zirenean ekin baitzitzaion halako disziplina bat bilatzeari. Argi dago, bada, hau ez dugula 25) beste inolako baliagarritasunarengatik bilatzen; gizaki askea, bere baitarako eta ez besteren baitarako dela diogun bezala, hau da zientzien artean askea den bakarra, zientzia hau bakarrik baita bere baitarako dena. Horregatik pentsa liteke hura edukitzea ez dela gizakiak bere-bere duen 30) zerbait, gizakien natura alderdi askotan baita esklabo; beraz, Simonidesek dioenaren arabera:
30a) "Jainko batek bakarrik izango luke pribilegio hori"2
31) baina gizon batentzat ez da duina berari dagokion zientzia ez 983a) bilatzea. Honela, bada, olerkariek esanak zentzurik balu eta jainkozkoa berez bekaiztia balitz, kasu honetan inoiz baino handiagoa litzateke <bekaizkeria>, eta horretan nabarmentzen diren guztiak zorigaitzekoak lirateke. Baina jainkozkoa ezin da bekaiztia izan; aitzitik, esaerak dioen bezala:
3a) "Gezur asko esaten dute olerkariek"3
4) eta <zientzia> hau baino estimagarriagorik dagoenik ere ez da 5) pentsatu behar, Jainkozkoena estimagarriena ere bada-eta. Honelako zientzia bat bi zentzutan litzateke bakarra: zientzien artean jainkozkoa delako jainko batek edukiko lukeena nagusiki, eta jainkotasunaz arduratuko litzatekeelako.
Eta <zientzia> honek bakarrik betetzen ditu bi ezaugarriok, jainkoa, 10) denen ustez, kausetako bat eta printzipioren bat delako, eta honelako zientzia jainkoak izango lukeelako, berak bakarrik edo berak nagusiki. Horrela, bada, <zientzia> guztiak dira hau baino beharrezkoagoak, baina hobea, bat bera ere ez.
Zientzia honen erdiespenak, nolabait, hasierako ikerketen kontrako aldera eraman behar gaitu, hauek denak hasten baitira, esan bezala, gauzak diren modukoak direlako liluratuta, hala nola 15) txontxongiloekin [kausa oraindik ikusi ez dutenentzat], eguzkiaren birekin edota diagonalaren neurtezintasunarekin (liluragarria baita denentzat -kausa oraindik ikusi ez dutenentzat- unitaterik txikienaz ere zerbait neurtu ezin izatea). Baina esaerak dioen bezala, amaitu behar da kontrako eta hobea den jarrerarekin, kasu hauetan ere, behin ulertu ondoren, gertatu ohi den bezala; geometrialari bat ez bailuke ezerk 20) diagonala neurgarria izateak baino gehiago liluratuko.
Esana dago, beraz, zein den bilatzen ari garen zientziaren izaera, eta zein den bilaketak eta ikerketa osoak behar duen helburua.
III
[aldatu]25) Agerian dago kausa lehenen zientzia lortu behar dugula (gauza bat ezagutzen baitugu kausa lehena ezagutzen dugula uste dugunean); baina kausak lau zentzutan esaten dira: kausa horietako bat substantzia edo esentzia dela esaten dugu (zergatikoa, azken finean, definiziora zuzentzen baita, eta zergatiko lehena kausa eta printzipioa da); 30) beste <kausa> bat materia edo azpigaia da; hirugarrena, mugimenduaren sorburua den hori, eta laugarrena, azken honen kontrako kausa, helburu den hori edo ongia (hau baita genesi eta mugimendu ororen 983b) helburua). <Kausa> hauen inguruan Fisikan nahikoa aztertu den arren, haatik den guztia ikertzera gure aurretik hurbildu zirenak eta egiari buruz filosofatu zutenak kontuan hartuko ditugu.
Argi dago haiek ere zenbait printzipioz eta kausaz hitz egiten 5) dutela; haiengana jotzen badugu, etekinen bat <lortuko dugu> oraingo ikerketarako: edo beste kausa-motaren bat aurkitu, edo arestian aipatutakoetan gehiago sinestuko dugu.
Filosofatu zuten lehenengoen artean, gehienek gauza guztien printzipio bakarrak materia-izaerakoak zirela uste izan zuten; diren guztien osagai den hori, haien sorburu lehena eta azkenean ustelduraren amaiera dena -substantziak iraunez bere ezaugarrietan aldatu arren-, hori, 10) direnen osagai eta printzipioa da haien ustez; horregatik uste dute ezer ez dela ez sortu, ezta deuseztatu ere egiten, honelako izaera beti mantentzen da-eta; era berean ez dugu esaten Sokratesek erabateko izatea duenik ederra 15) edo musikaria izatera iristen denean, ezta deuseztatu denik ere ezaugarri hauek galtzen baditu, azpigaiak, Sokratesek berak, irauten duelako; eta horrelaxe beste gainerako gauzekin, beti izaten baita errealitateren bat, edo bat baino gehiago, gainerakoen sorburua dena, 20) errealitate hori mantenduz. Baina honelako printzipioaren zenbatekoari eta espezieari dagokienez, ez dute denek gauza bera esaten. Talesek, honelako filosofiaren aitzindariak, ura dela esaten du (hau dela eta, lurra ur gainean dagoela ere adierazi zuen). Horrela uste zuen, agian, izaki guztien elikagaiak hezeak direla ikusten zuelako, eta berotasuna bera ere uretatik sortu eta uretan bizi dela (gauza guztien 25) sorburua gauza guztien printzipioa baita). Horrexegatik hartu zuen ideia hau, gauza guztien haziek ere izaera hezea dutelako, eta ura, gauza hezeentzat, haien izaeraren printzipioa delako.
Batzuen ustez jainkotasunaz eztabaidatu zuten lehenengoek ere -antzinakoek eta gaurko belaunalditik oso urrun dauden horiek- horrelako iritzia izan zuten naturari buruz, Ozeano eta Tetis genesiaren 30) gurasoak egin baitzituzten, eta jainkoen juramentuaren lekukoa, ura -[olerkariek] Estigia deiturikoa-. Zaharrena baita estimagarriena, eta juramentuaren lekukoa, estimagarriena.
984a) Hala ere, ez dago batere garbi naturari buruzko <iritzi> hau hasierako eta antzinako iritzia izan zen ala ez; dena dela, Talesek kausa lehenaz horrela adierazi omen zuen (ez bailuke inork Hipon, bere balio eskaseko pentsamenduarengatik, hauen artean sartzea onartuko); 5) Anaximenesek eta Diogenesek airea uraren aurrekoa dela eta gorputz bakunen printzipio nagusia airea dela baieztatzen dute; Hipaso Metapontotarrak eta Heraklito Efesotarrak, sua; Enpedoklesek, laurak, esandako hiruroi laugarren <printzipio> bezala lurra gehituz (hauek beti irauten baitute eta ez dira bilakatzen, biderketaz eta murrizketaz ez bada, 10) batasun bat osatzeko elkartuz edo batasun <honetatik> bananduz).
Anaxagoras Klazomeniarrak, Enpedoklesen aurrekoa adinez baina ondorengoa lanez, printzipioak amaigabeak direla esaten du; antzeko zatiz osatutako ia gauza guztiak, ura eta sua bezalaxe, horrela sortu eta 15) deuseztatzen direla esaten baitu, elkarketaren eta banaketaren bidez bakarrik, eta ez direla bestela ere sortzen ezta deuseztatzen ere, betierekotasunean iraun baizik. Adierazpen hauen arabera batek pentsa lezake kausa bakarra materia izaerakoa deiturikoa dela; eta zentzu horretan aurrera egin ahala, arazoak berak hedatu zien bidea eta bilaketan jarraitzera behartu: genesi eta usteldura guztiak printzipio batetik -edo bat baino 20) gehiagotik- gertatzen direla egia bada, zergatik gertatzen da hau, eta zein da kausa?
Ez baitu, dudarik gabe, azpigaiak berak bere burua aldarazten; esan nahi dut, adibidez, egurra eta brontzea ez direla beraiek beren aldaketen kausa; era berean egurrak ez duela ohea egiten ezta brontzeak estatua ere; aitzitik, 25) aldaketaren kausa beste zerbait da. Hau bilatzea beste printzipioa bilatzea dela esan genezake, mugimenduaren sorburua den hori, alegia.
Hasiera-hasieratik honelako ikerketari ekin ziotenek eta azpigaia bat dela baieztatu zutenek ez zuten zailtasun hau kontuan hartu, baina 30) azpigaia bat dela esaten duten horietako batzuek, bilaketa honetan gaindituak izan balira bezala, bata geldia dela esaten dute, baita natura osoa ere, ez bakarrik genesiari eta usteldurari dagokienez (hau antzinako kontua baita eta horretan denak etorri ziren bat), beste aldaketa orori dagokionez baizik; eta hau da filosofo hauen berezitasuna.
984b) Horrela, bada, dena bata dela baieztatzen dutenen artean inor ez zen honelako kausaz ohartu, Parmenides ez bada, akaso; eta honek bata bakarrik ez, kausak nolabait bi direla onartzen zuen neurrian. Aitzitik, 5) printzipio bat baino gehiago ezartzen dutenei, beroa eta hotza edo sua eta lurra ezartzen dituztenei baino errazago egiten zaie adieraztea, hauek suari izaera mugiarazlea egozten baitiote, eta urari eta lurrari eta honelakoei, kontrako izaera. Hauen ondoren eta behin honelako printzipioak ezarrita, den guztiaren izaera sortzeko nahikoa ez zirenez gero, berriro ere, esan bezala, 10) egiak berak beharturik, hurrengo printzipioa bilatu zuten.
Diren guztien artean ongia eta ederkia izatearen edo bilakatzearen kausa ezin da, dudarik gabe, ez sua, ez lurra ezta honelako besterik ere izan; eta, seguruenik, haiek ez zuten hori sinestu. Bestalde, ez zen batere egokia honelako arazoa kasualitateari eta asturuari egoztea.
15) Beraz, norbaitek Adimena animaliengan bezalaxe naturan ere badagoela esan zuenean, hura munduaren ordenaren eta ordena osoaren kausa zelarik, zuhur agertu zen aurrekoen iritzi hutsalen aldean. Zinez dakigu Anaxagorasek bere egin zituela ikuspuntu hauek, Hermotimos Klazomeniarrak lehenagotik esanak zituela dirudien arren.
20) Horrela pentsatzen zutenek ezarri zuten ongiaren kausa aldi berean den guztiaren printzipioa dela eta den guztiaren mugimenduaren sorburua.
IV
[aldatu]Norbaitek suposa lezake Hesiodo izan zela honelakorik bilatu zuen lehenengoa, edota Maitasuna edo Desioa den guztiaren printzipio 25) bezala ezarri zituen beste edozein, Parmenidesek egiten duen bezala. Honek, unibertsoaren genesia antolatzean,
"jainko guztien aurretik
Maitasuna sortu zuen"4 esaten baitu, eta Hesiodok:
"Gauza guztien aurretik Kaosa izan zen,
ondoren sabel zabaleko Lurra... eta Maitasuna, hilezkor diren guztien artetik nabarmendu egiten dena."5
30) den guztian gauzak mugiarazi eta bilduko dituen kausa bat izan behar duela suposatuz, alegia. Baina erabaki dezagun aurrerago filosofo hauek lehentasunaren arabera nola sailkatu. Naturan ongiaren kontrakoa ere badagoela agerian zegoenez, ez bakarrik ordena eta edertasuna, nahaskeria eta itsusikeria ere bai, eta 985a) gaiztakeriak ontasunak baino eta gauza itsusiak ederrak baino ugariagoak direnez, beste batek Adiskidetasuna eta Gorrotoa tartekatu zituen, bata batzuen eta bestea besteen kausak bezala. Izan ere, baten batek Enpedoklesen pentsamendua jarraitu eta ulertu egiten badu, eta ez haren hizketa-modu baldarra, gauza ederren kausa Adiskidetasuna dela eta gauza 5) itsusiena Gorrotoa dela aurkituko du.
Horrela, bada, norbaitek esango balu Gaizkia eta Ongia printzipioak direla eta gainera lehenengoz esan zuena Enpedokles izan zela, ongi esango luke, seguruenik, gauza on guztien kausa Ongia bera baldin bada, eta gauza txarrena Gaizkia baldin bada.
10) Agerian dago, esaten dugun bezala, filosofo hauek ordurarte guk Fisikan6 definitutako kausetatik bi aipatu zituztela: materia eta mugimenduaren sorburua den hori; baina nahasiki eta inolako argitasunik gabe, borroketan prestakuntzarik ez dutenek egiten duten moduan, hauek han-hemenka ibiltzen direnean kolpe onak ere ematen baitituzte askotan; 15) baina ez dirudi filosofo hauek zientzia dela medio egiten dutenik, ezta beste horiek esaten dutena dakitenik ere, agerian baitago ez dituztela kausa hauek ia erabiltzen, edo oso gutxi. Anaxagoras, hain zuzen ere, Adimenaz baliatzen da kosmogenesia egiteko, eta nahitaezkoa den zerbaiten kausa ez dakienean, orduan Adimenarena ateratzen du; baina beste kasuetan edozeri 20) egozten dio gertatu denaren kausa Adimenari egotzi baino lehen; Enpedoklesek honek baino gehiagotan erabiltzen ditu kausak -nolanahi ere ez behar hainbat- eta erabiltzen dituen kasuetan ez da bat etortzen bere buruarekin, haren ustez askotan Adiskidetasunak banatu egiten baitu, eta 25) Gorrotoak, berriz, elkartu: gorrotoak eraginda, Osotasuna osagaietan zatitzen denean, sua batasun batean biltzen da, baita gainerako osagaiak ere; baina Adiskidetasunak eraginda berriro batasunean elkartzen direnean, nahitaez banatzen dira berriro ere bakoitzaren zatiak. Enpedokles, bada, aurrekoen aldean lehenengoa izan zen kausa 30) honetan bereizketa sartu zuena, mugimenduaren printzipio bakar bat ezarri beharrean, bi eta kontrajarriak hartuz, eta materia izaerakoak deituriko osagaiak lau direla esaten ere lehenengoa izan zen.
(Hala ere, laurak, bi bakarrik bailiran erabiltzen ditu: batetik, sua bere 985b) baitan, eta bestetik, haren kontrakoak -lurra, airea eta ura- izaera bakar bat bezala; hau uler daiteke haren Olerkia irakurriz.) Hauexek eta honenbeste dira, gure ustez, filosofo honek ezarritako printzipioak. Leukipok eta bere laguna den Demokritok osagaiak Betea eta Hutsa direla esaten dute [batari "den-a" eta besteari "ez den-a" deituz], 5) Betea eta Sendoa "den-a" izanik, eta Hutsa, "ez den-a" (horregatik esaten dute "den-a", "ez den-a" baino gehiago ez dela, Gorputza Hutsa baino gehiago ere ez delako) eta hauexek direla den guztiaren kausa, hau materia den aldetik.
10) Azpigaia den substantziaren batasuna baieztatzen dutenek gainerako gauzak substantzia honen afekzioetatik sortarazten dituzten bezala -Trinkoa eta Arina afekzioen printzipioak direla ezarriz- era berean desberdintasunak gainerako gauzen kausak direla ere baieztatzen dute filosofo hauek. Desberdintasun hauek hiru dira haien ustez: irudia, ordena 15) eta egoera, baieztatzen baitute "dena" konformazio, ukipen eta birarengatik bakarrik bereizten dela. Baina konformazioa irudia da, ukipena ordena, eta bira egoera; horrela, bada, A eta N irudiz desberdintzen dira, AN eta NA, ordenaz, eta Z eta N, egoeraz. Baina mugimenduari dagokionez, den guztian nondik eta nola emango den, filosofo hauek ere besteek bezalaxe alde batera utzi zuten, axolarik gabe.
20) Badirudi bi kausei buruzko ikerketa, esan bezala, honaino eraman dutela gure aurrekoek.
V
[aldatu]Filosofo hauen garaian, baita hauek baino lehenago ere, Pitagorikoak deiturikoak lehenengoak izan ziren matematikak lantzen, 25) hauek aurrera eramanez; eta hauetan hazita, matematiken printzipioak den guztiaren printzipioak direla uste izan zuten. Eta hauen artean berez lehenengoak zenbakiak direnez gero, eta den eta bilakatzen den guztiarekin hauetan suaren, lurraren eta uraren baitan baino berdintasun gehiago ikusten omen zutenez (zenbakien afekzio jakin bat Zuzentasuna zen, beste hainbat Arima eta Adimena, eta beste bat Aukera, eta 30) nolabait esateko, berdin gainerako guztiak), eta gainera harmonien afekzio eta proportzioak zenbakietan ikusten zituztenez -gainerako gauzak beren berezko izaera osoan zenbakien antzekoak agertzen baitziren eta 986a) zenbakiak natura osoaren lehenengoak baitziren-, orduan zenbakien osagaiak den guztiaren osagaiak direla pentsatu zuten, eta ortzi osoa harmonia eta zenbakia zela.
Horrela, bada, batetik zenbakiak eta harmoniak, bestetik Ortziko 5) afekzioak eta atalak eta ordena osoa hartuz, bi hauen artean aurkitzen zituzten egokitzapen guztiak bildu eta haien sisteman antolatu zituzten. Eta inon zerbait falta bazen, sutsu desiratzen zuten aurkitzea haien doktrina osoa ongi lotuta gera zedin. Adibidez, hamarrekoa burutua dela eta zenbakien izaera osoa hartzen duela dirudienez gero, Ortzian higitzen diren 10) Gorputzak ere hamar direla esaten dute, eta agerian daudenak bederatzi bakarrik direnez gero, hamargarrena Antilurra ezartzen dute.
Baina askoz zehatzago azaldu dugu hau jadanik beste leku batzuetan7. Orain berriz aipatzen baditugu, ezartzen dituzten printzipioak zeintzuk diren eta hauek nola erortzen diren aipatutako kausetan ulertzeko da.
15) Izan ere, badirudi hauek ere pentsatzen dutela zenbakia printzipioa dela, den guztiaren materia bezala ez ezik afekzioak eta egokiera bezala ere, eta zenbakiaren osagaiak Bikoitia eta Bakoitia direla, bata mugatua eta bestea mugagabea, eta Bata bi hauetatik sortzen dela (bikoitia eta bakoitia baita) eta zenbakia Batetik eratortzen dela eta ortzi osoa, jadanik 20) esanda dagoen bezala, zenbakiek eratua dela. Baina filosofo hauexen arteko beste batzuek printzipioak hamar direla esaten dute, binaka sailkatuta:
Mugatua Mugagabea
Bakoitia Bikoitia
Batekoa Anitza
Eskubia Ezkerra
Arra Emea
Geldirik Mugimenduan
Zuzena Makurra
Argitasuna Iluntasuna
Ona Txarra
Karratua Laukizuzena
Badirudi Alkmeon Krotoniarrak ere horrela pentsatzen zuela eta, dudarik gabe, edo honek Pitagorikoengandik hartu zuen doktrina hau, edo haiek Alkmeonengandik, Alkmeonek [heldutasunera iritsi zen Pitagoras 30) zaharra zenean] Pitagorikoen antzera azaldu baitzuen bere doktrina: giza kontu gehienak bi direla esaten du baina ez haiek bezala kontrakoak zehatz-mehatz adieraziz, burura datozkion bezala baizik; adibidez, txuria-beltza, gozoa-mingotsa, ona-txarra, handia-txikia. Honek zehaztu gabe hitz egin zuen gainerako kontrakoez; Pitagorikoek, berriz, zenbat eta zeintzuk 986b) ziren adierazi zuten. Beraz, harengandik <Alkmeonengandik> eta hauengandik <Pitagorikoengandik> atera daiteke den guztiaren printzipioak kontrakoak direla; baina zenbat eta zeintzuk diren, hauengandik bakarrik. Hala ere, hauek ez zuten argi 5) zehaztu nola lotu daitezkeen aipatutako kausekin, osagaiak materia izaerakoak bailiran kokatu zituztela badirudi ere; hauetatik -berebaitakoak diren osagaiotatik- substantzia osatua eta eratua dela esaten dute.
Esandakoa kontuan hartuz, nahikoa antzeman daiteke naturaren 10) osagaien aniztasuna aipatzen duten aintzinakoen pentsamendua. Batzuek, ordea, Osotasuna izaera bakar bat balitz bezala adierazi zuten, baina baliagarritasunari dagokionez edo naturarekiko egokitasunari dagokionez ez ziren denak bat etorri. Baina hauetaz hitz egitea ez da inolaz ere egokitzen oraingo kausei buruzko ikerketarekin (filosofo hauek ez dute 15) zenbait naturaren filosofok bezala adierazten, hauek "den-a" bat dela ezartzen badute ere, genesia Batetik -hau materiatzat harturik- sortarazten baitute; eta Osotasuna sortaraztean, mugimendua gehitzen duten bitartean, filosofo hauek, berriz, geldia dela esaten dute). Hala ere, hona hemen oraingo ikerketari dagokiona.
Badirudi Parmenidesek Bata kontzeptua den aldetik aipatu duela eta Melisok, materia den aldetik (hau dela eta, batak mugatua dela esaten du 20) eta besteak mugagabea dela). Xenofanesek, batasunaren doktrina hau haiek baino lehenago aipatu zuenak, (Parmenides bere ikaslea izan zela esaten baita) ez zuen ezer argitu; eta ez du ematen bi izaera hauei heldu 25) zienik ere; aitzitik, ortzi osoari begiratuta Bata Jainkoa dela baieztatzen du.
<Filosofo> hauek, bada, esan dugun bezala, oraingo ikerketarako albo batera utzi behar ditugu; hauetako bi, Xenofanes eta Meliso, arruntegiak izateagatik; Parmenidesek, ostera, hareago ikusten omen zuela ematen du: "den-a"z gain "ez den-a" ezer ez dela sinestuta, gauza bakar bat 30) dela pentsatzen du nahitaez, "den-a", alegia, eta besterik ez (honi buruz argiago hitz egin dugu Fisikan8); baina fenomenoak kontuan hartzera behartuta, eta kontzeptua den aldetik Bata dela eta sentsazioa den aldetik, berriz, Anitza delako ustetan, honek ere ezartzen du bi direla kausak eta bi direla printzipioak: Beroa eta Hotza, sua eta lurra, esaterako; eta hauetatik beroa "dena" ren aldera kokatzen du eta hotza, ostera, "ez-dena"ren aldera.
987a) Esandakoarengatik eta gai honetaz eztabaidatu zuten jakintsuengandik hau jaso dugu:
Lehenengo filosofoentzat printzipioa gorputzezkoa da (ura, sua eta 5) honelakoak gorputzak baitira); batzuentzat gorputzezko printzipioa bat da, eta beste batzuentzat, anitza, batzuek eta besteek materia izaeratzat hartzen badituzte ere. Kausa hau ezartzen duten batzuek mugimenduaren sorburua dena ere gehitzen dute, kausa hau ere batzuentzat bat eta beste batzuentzat bi izanik. Italiarrak heldu arte, bada, eta hauek kontutan izan 10) gabe, gainerakoek oso modu ilunean hitz egin zuten kausa hauetaz, nahiz eta, esan dugun bezala, bi kausa erabiltzera iritsi ziren, zeren bigarren kausa, mugimenduaren sorburua dena, batzuek bat dela baieztatzen baitute eta beste batzuek, bi.
Pitagorikoek zentzu berean baieztatu zuten printzipioak bi direla, baina beraiena den ñabardura berezia gehitu zuten: ez zuten uste izan 15) Mugagabea eta Mugatua [eta Bata] beste honenbeste izaera desberdin direnik, sua edo lurra edo bestelako zerbait bezala, Mugagabea Bera eta Bata Bera predikatzen direnen gauza horien substantzia direla baizik, eta hortik zenbakia ere gauza guztien substantzia izatea. Izan ere, horrela adierazi 20) zuten kausei buruz, eta sinpleegi burutu bazuten ere, arinki definitzen zutelako, zerkiari buruz hitz egiten eta definitzen hasi ziren; horrela, lehenengo gauza, non aipatutako definizioa ematen zen, huraxe dela gauzaren substantzia pentsatzen zuten, norbaitek bikoitza lehenengoz bikoan ematen delako bikoitza eta diada gauza bera dela pentsatuko balu bezala.
Baina, dudarik gabe, ez da gauza bera bikoitza izatea eta diada izatea; bestela, Batekoa gauza anitz izango da, beraiei gertatu zitzaiena, hain zuzen ere.
Hauxe da, bada, lehenengo [eta gainerako] filosofoengandik jaso daitekeena.
VI
[aldatu]Aipatutako filosofien ondoren, Platonen doktrina heldu zen, 30) gauza askotan filosofo hauen jarraipena dena, baina Italiarren filosofiaz aparte eduki bereziak ere badituena. Izan ere, gaztetatik eta lehenengoz ohituta Kratilorekin eta iritzi heraklitoarrekin -sentsazio guztiak etengabeko isurketan daudela eta hauei buruzko zientziarik ez dagoela, hain zuzen ere-, geroago ere horrela eutsi zion iritzi honi.
987b) Bestalde Sokrates, etika kontuetan arduratuta eta inola ere ez naturan bere osotasunean, baina horietan unibertsalaren bila aritua, eta 5) pentsamendua definizioetan jartzen lehenengoa izanda, onartu zuen Platonek, baina Kratiloren eta Heraklitoren eraginarengatik pentsatu zuen Platonek hura <unibertsala> bestelako gauza batzuetan ematen dela eta ez sentimenezko gauzetan, ezinezkoa baita definizio arrunta sentimenezko gauzaren bati egokitzea, ez etengabeko aldaketan daudenei, behintzat. Platonek Ideiak izendatu zituen hauek, eta sentimenezko gauzak hauetatik aparte daudela baina guztiak hauen arabera esaten direla gehitu zuen, parte hartzearen bidez baitira elkarren artean sinoni-moak eta Formekiko 10) izenkideak gauza anitz. Bestalde, partehartzeari dagokionez, izena baino ez zuen aldatu Platonek, Pitagorikoek den guztia zenbakiekiko mimesiz dela esaten baitute eta Platonek, berriz, partehartzez, izena aldatuz; baina bai haiek eta bai honek ikertu gabe utzi zuten Formen partehartzea edo mimesia zer ote den. Gainera, sentimenezko gauzez eta Formez aparte, Errealitate Matematikoak ere badira, haien bitartean, sentimenezko 15) gauzetatik betierekoak eta geldiak izateagatik bereiziak eta Formetatik antzeko asko izateagatik bereiziak;aitzitik, Forma bakoitza, Forma bera eta bakarra da. Eta Formak gainerako gauzen kausak direnez, haien osagaiak den guztiaren osagaiak 20) direla pentsatu zuen; materia den aldetik, bada, Handia eta Txikia direla printzipioak, eta substantzia den aldetik, Bata, <printzipio> haietatik eta Batarekiko partehartzearen bidez baitira Formak [Zenbakiak].
Bestalde, Bata substantzia dela eta beste zerbait denari ez zaiola Bata esaten esan zuen Platonek, Pitagorikoen antzera, eta hauek bezalaxe 25) Zenbakiak direla gainerako gauzen substantziaren kausak.
Baina Amaigabea Bata bezala jartzearen ordez Diada jartzea eta Amaigabea Handitik eta Txikitik sortzea dira Platonen ñabardura bereziak. Eta gainera berak zenbakiak sentimenezko gauzez aparte jartzen ditu, eta Pitagorikoek, berriz, gauzak beraiek Zenbakiak direla esaten dute, eta ez dituzte errealitate matematikoak haien bitartean jartzen. Izan ere, Bata eta Zenbakiak gauzez aparte jartzea -eta ez Pitagorikoek bezala- eta Formen 30) sartzapena, esakuneen ikerketarengatik gertatu zen (aurrekoek ez baitzuten dialektikaren berri izan); eta beste izaera diada jartzea, zenbakiak -lehenengoak izan ezik- beregandik egoki (molderen batetik bezalaxe) 988a) sortzeagatik gertatu zen. Hala eta guztiz ere, kontrakoa gertatzen da, horrela ez baita zentzuzkoa. Izan ere, filosofo hauek materiatik sortzen dute gauza anitz, baina Formak behin bakarrik sortarazten du; eta begi bistan dago materia bakar batetik mahai bakar bat <sortzen dela>, baina Forma inprimatzen duenak, bat bakarra izanik ere, asko egiten du.
5) Gauza bera gertatzen zaio arrari emearekiko: emea uztarketa bakar batek ernaldu egiten du, baina arrak, berriz, <eme> asko ernal dezake. Hala ere hauek printzipio haien imitazio dira.
Platonek, hain zuzen, honelako bereizketak egin zituen ikertzen ari garenari buruz. Beraz, esandakoarengatik agerian dago bi kausaz bakarrik baliatu zela: Zerkiari dagokionaz eta materiari dagokionaz (Formak 10) Zerkiaren kausak baitira gainerako gauzentzat eta Bata, berriz, Formentzat); eta zein den subjektua den materia, zeinaz sentimenezko gauzei dagokienez Formak eta Formei dagokienez Bata esaten baitira, huraxe dela esaten du Diada, Handia eta Txikia; bi osagaioi, batari Ongiaren 15) kausa gaineratu zion eta besteari, Gaizkiarena, eta hau lortzen -esan dugun bezala- saiatu ziren aurreko filosofo batzuk, besteak beste Enpedokles eta Anaxagoras.
VII
[aldatu]Hitz gutxitan eta labur azaldu dugu printzipioei buruz eta egiaz nortzuek hitz egin duten eta nola. Alabaina, haiengandik hauxe atera dugu:
20) Printzipioari eta kausari buruz hitz egin dutenek ez dutela bat bera ere aipatu guk, Fisikan, definitu ditugunetan ez dagoenik; aitzitik, badirudi denek, nolabait, heldu egin dietela hauei, nahiz eta nahasirik. Izan ere, batzuek printzipioa aipatzen dute materia den aldetik, bat izan edo bat baino gehiago suposatzen dutelarik, gorpuztun nahiz gorpuzgabe dela 25) ezartzen dutelarik, (hala nola Platonek Handia eta Txikia aipatzean; Italiarrek Mugagabea; Enpedoklesek Sua, Lurra, Ura eta Airea, eta Anaxagorasek homeomerien amaigabetasuna; hauek denek aipatu dute honelako kausa, baita Airea, edo Sua, edo Ura, edo Sua baino trinkoago 30) baina Airea baino sotilagoa dena aipatu dutenek ere, osagai lehena honelakoxea dela esan duten batzuk ere baitira).
Hauek, bada, kausa hau bakarrik aipatu zuten; beste batzuek, ordea, mugimenduaren sorburua den hori ere bai (esaterako, Adiskidetasuna eta Gorrotoa, edo Adimena edo Maitasuna printzipio egiten dituztenak). Baina esentzia eta substantzia ez ditu inork 35) argi azaldu, gehien esan dutenak Formak ezartzen dituztenak izanik 988b) (ez baitzituzten onartzen, ez Formak sentimenezko gauzentzako materia bezala, ez Bata Formentzako materia bezala ere, ezta mugimenduaren printzipioa Formetan duela sorburua ere -are gehiago, gelditasuna eta atsedenaren kausak direla esaten dute-; aitzitik, Formak gainerako gauzentzat esentzia direla adierazten dute, eta Bata Formentzat.)
5) Bestalde, ekintzen eta aldaketen eta mugimenduen helburua den horri, nolabait, esaten diote kausa, baina ez diote, ez horrelaxe deitzen, ezta berez duen zentzuan ere aipatzen. Izan ere, Adimena edo Adiskidetasuna aipatzen dituztenek Ongitzat hartzen dituzte kausa hauek, baina ez dute esaten den guztitik zerbait denik edo hauengatik sortzen 10) denik, mugimenduak haietatik datozela baizik. Modu berean, Bata edo "den-a" honelako izaera direla esaten dutenek substantziaren kausa direla esaten dute, baina ez izatearen edo sortzearen kausa direnik; honela, bada, Ongia kausa dela esan-ez esan geratzen dira: ez baitute zentzu absolutuan 15) esaten, akzidentalean baizik. Beraz, kausei buruz -zenbat eta nolakoak diren- zehatz adierazi ote dugun, hauek guztiak dira lekuko, antza denez, bestelako kausa bat bera ere ezin aipatu zutelako; hartara, argi dago printzipioak horrela bilatu behar direla denak, edo bestela antzeko modu batez.
20) Filosofo hauen printzipioei buruzko adierazpenak eta nola pentsatzen zuten ikusteko, azter ditzagun ondoren hauen inguruan sor daitezkeen aporiak.
VIII
[aldatu]Osotasuna bat dela eta materia den aldetik izaera bakarren bat dagoela, eta hau gorpuztuna eta luze-zabala dela ezartzen dutenak, argi 25) dago oker daudela, gorputzen osagaiak bakarrik ezartzen baitituzte, gorpuzgabekoenak ez [gorpuzgabekoak ere diren arren]. Eta genesiari eta usteldurari buruzko kausak esaten saiatzean, eta gauza guztiei buruz fisikoki hitz egitean, mugimenduaren kausa ezabatzen dute; oker daude, halaber, ez substantzia eta ez zerkia ezeren kausa ez egiteagatik, eta hauez 30) guztiez gain gorputz bakunetako bat -Lurra izan ezik- printzipio bezala arinegi ezartzeagatik, aztertu gabe gorputz hauen elkarrekiko genesia nola gauzatzen den -Suaz, Uraz, Lurraz eta Aireaz ari naiz-, elkarrengandik sortzen baitira hauek, batzuk elkarketaz, beste batzuk banaketaz, eta hau, aurrekoa ala ondorengoa izateari dagokionez, garrantzi handikoa da.
35) Pentsa liteke, hain zuzen ere, osagaietan osagaiena dela bere 989a) baitatik elkarketaren bidez gainerakoa sortzen duen lehen hori, eta hau gorputzen artetik zatirik txikienetakoa eta sotilena litzateke (hori dela eta, printzipio bezala Sua ezartzen dutenak lirateke arrazonamendu honi egokien heltzen diotenak; baina gainerako guztiak ere bat datoz gorputzen osagaia dela esatean. Eta, zinez, osagaia bat dela esaten dutenen arteko inork ez du uste izan osagaia Lurra denik, bere zatien handitasunarengatik, argi denez; baina beste hiru osagaiek izan dute defendatzaileren bat; batzuek Sua, beste batzuek Ura eta beste batzuek Airea dela baieztatzen dute; baina 10) zergatik ez dute Lurra ere badela baieztatzen, gizaki gehienek <baieztatzen duten> bezalaxe? Dena lurra dela esaten baitute, Hesiodok ere gorputzetatik sortu zen lehenengoa Lurra dela esaten du-eta. Hain da antzinakoa eta herrikoia ideia hau!)
Beraz, arrazonamendu honen arabera, bada, ez litzateke ongi esana hauetakoren bat -Sua izan ezik- onartzen dutenena, ezta Airea baino 15) trinkoagoa baina Ura baino sotilagoa den zerbait dela ezartzen dutenena ere. Baina genesiaren aldetik ondorengoa dena izaera aldetik aurrekoa baldin bada, eta osatutakoa eta nahastutakoa genesiaren aldetik ondorengoak baldin badira, esandakoaren kontrakoa gertatuko da: Ura Airearen aurrekoa izango da eta Lurra, Urarena.
Aipatzen ari garen kausa, bakarra dela ezartzen dutenei buruz, bego aurretik esandakoa. Eta gauza bera norbaitek bat baino gehiago ezartzen 20) baldin badu, adibidez Enpedokles, materia lau gorputz direla esaten duena, honi zailtasun berberak azaltzen baitzaizkio derrigorrez, baita zailtasun bereziak ere. Izan ere, gorputzak elkarrengandik sortzen direla ikusten dugu; beraz, gorputzak berak ez du beti Sua eta Lurra izaten jarraitzen (hauei buruz Fisikari buruzko idatzietan hitz egin da)9. Eta 25) mugitzen diren gauzen kausari dagokionez, bat ezarri behar den ala bi, pentsatu behar da ez dela ez zuzena, ezta erabat egokia ere hitz egitea. Azken batean, honela hitz egiten dutenek derrigorrez ezabatzen dute aldaketa, hotza ez baita berotik sortuko, ezta beroa hotzetik ere, zeren zerbaitek jasango bailituzke kontrakoak berak, eta izaera bakar bat litzateke Su eta Lur bilakatuko litzatekeena; hark <Enpedoklesek> ez du esaten (zein ote hau).
30) Bestalde, norbaitek suposatzen badu Anaxagorasek bi osagai ezarri zituela, honek berak artikulatu ez zuen arrazonamendu baten arabera suposatuko du seguraski, nahiz eta <Anaxagorasek> hori proposa zezaketenei derrigorrez onartuko ziekeen. Izan ere, hasiera batean gauza guztiak nahasturik zeudela esatea lekuz kanpokoa da, besteak beste aurretik 989b) nahastu gabe izan behar zutelako, eta edozer ezin daitekeelako berez beste edozerekin kasualitatez nahastu, eta horrez gain afekzioak eta akzidenteak den guztitik aparte egongo liratekeelako (nahastuta dauden gauzen beraien artean bereizketa ere baitago); hala ere, baten batek 5) jarraituko balu <Anaximandrok> esan nahi duena artikulatzen, baliteke agerian geratzea modu berri batez hitz egiten duela, argi baitago ezer bereiztuta ez zegoenean, egiazko ezer esaterik ez zegoela substantzia hartaz; esan nahi dut, adibidez, ez zela ez txuria, ez beltza, ez grisa, ezta bestelako 10) kolore batekoa ere, nahitaez kolorgea baizik; bestela, kolore hauetakoren bat izango zukeen-eta. Halaber eta arrazoi honexegatik ere, zaporegabea zen, eta ez zuen honen antzeko besterik, ezin baitzuen ez inongo koalitaterik eduki, ez kantitaterik, ezta zer izan ere; bestela, forma bereziak deitutakoren bat izango zukeen, baina hau 15) ezinezkoa da gauza guztiak nahasturik egonda, ordurako bereizita beharko zuketen eta. Aitzitik, dena nahastuta zegoela esaten du, Adimena izan ezik, hau bakarrik nahastu gabe eta garbi zegoelarik.
Honela, bada, honetatik guztitik honako printzipioak ezartzen ditu: Bata (hau bakuna eta nahastugabea da) eta Bestea, hau zehaztu aurretik Zehaztugabea bezala eta inongo Formetan parte hartu baino lehen ezagutzen dugunaren antzera. Beraz, ez du zuzen, ezta argi ere adierazten; 20) hala ere, esan nahi duenak antza handia du geroagoko doktrinekin eta, batez ere, orain indarrean daudenekin.
Baina <filosofo> hauek genesiari eta usteldurari eta mugimenduari dagokienarekin bakarrik daude ohituta, ia bakarrik honelako substantziari dagokionez ikertzen baitituzte printzipioak eta kausak. Aitzitik, beren teoria den guztiari buruz egiten dutenek, den 25) guztitik batzuk sentimenezkoak direla, baina beste batzuk sentimenezkoak ez direla ezartzen dutenek, argi dago bi genero hauei buruz egiten dutela ikerketa; horregatik komeni da gehiago lantzea orain interesatzen zaigunaren ikerketarako hauek zer esaten duten ongi eta zer ez.
30) Izan ere, Pitagorikoak deiturikoak naturaren filosofoak baino printzipio eta osagai urrunagoez baliatzen dira (arrazoia zera da, ez dituztela hauek sentimenezko gauzetatik hartu, den guztitik Errealitate Matematikoak -Astronomiari dagozkionak izan ezik- mugimendugabeak baitira); hala ere, naturari buruzkoak dira haien eztabaida eta ikasketa 990a) guztiak; Ortziaren genesia azaltzen dute, eta honen zatiei, eta afekzioei eta iharduerei dagokiena zorrotz aztertzen dute, hauetan printzipioak eta kausak ahitzen dituztelarik, gainerako naturaren filosofoekin bat bailetozen hauek "den-a" sentimenezko errealitatea eta Ortzi deiturikoak inguratzen duena <dela esaten dutenean>.
5) Hala ere, esan bezala, printzipioak eta kausak nahikoa direla esaten dute den guztitik nagusienetara ere igotzeko, eta hauetara naturari buruzko azalpenetara baino gehiago egokitzen direla. Baina ez dute inola ere esaten, Muga eta Mugagabea, eta Bakoitia eta Bikoitia bakarrik direlarik azpigai, mugimendua nola sortuko den; edo nola den posible mugimendu 10) eta aldaketarik gabe genesia eta usteldura izatea ere, edo ortzian zehar mugitzen diren gorputzen iharduerak ere; gainera, norbaitek onesten badie edo erakusten badu luze-zabalera printzipio horietatik sortzen dela, hala ere, nola izango dira gorputzetatik batzuk arinak eta beste batzuk astunak? Suposatzen eta esaten dutena kontuan hartuz gero, ez dute gehiago esaten gorputz matematikoez sentimenezko gauzez baino.
15) Beraz, Suari, edo Lurrari edo honelako beste gorputzei buruz ez dute ezer esan, sentimenezko gauzei buruz, ene ustez, ezer berezirik aipatzen ez dutelako. Gainera, nola onar daiteke Zenbakiaren afekzioak eta 20) Zenbakia bera ortzian diren eta -hasieratik eta orain- sortzen diren gauzen kausak izatea, eta mundua osatzen duen Zenbaki honetaz aparte bestelako zenbaki bat bera ere ez izatea? Iritzia eta Aukera alde horrexetan jartzen dituztenean, eta pixka bat gorago edo beherago Zuzengabekeria eta Bereizketa edo Nahasketa, eta hau frogatzeko hauetako bakoitza zenbaki bat 25) dela esaten dutenean (baina toki hori jada osaturiko luze-zabaleraz beterik dago, afekzio horiek toki bakoitzari dagozkiolako), orduan zenbaki bera ote da ortzian dagoen hori <eta> gauza hauetako bakoitzarekin bat egiten omen duena, edo bestelako <zenbaki> bat ote da? Platonek, alabaina, beste bat dela baieztatzen du; hala ere, berak ere 30) uste du gauza hauek eta beren kausak zenbakiak direla, baina kausak zenbaki adigarriak direla eta <gauza> horiek, berriz, sentimenezkoak.
IX
[aldatu]Utz ditzagun orain albo batera Pitagorikoak (nahikoa baita hauekiko izan dugun ardura)10.
990b) Ideiak kausak bezala ezartzen dituztenek, lehenengoz alde honetako gauzen kausak ulertzen saiatzean, beste honenbeste errealitate desberdin tartekatu zuten, norbaitek hauek zenbatu nahian errealitate gutxi izateagatik ezinezkoa zela pentsatuko baitzukeen, eta errealitate gehiago erantsi ondoren zenbatzea baitzukeen. Izan ere Formak eta gauza hauek -zeintzuen kausak bilatzen baitituzte eta zeintzuetatik errealitate haietara 5) iritsi baitziren- ia beste horrenbeste dira, edo ez gutxiago, gauza bakoitzarentzat izenkide den zerbait baitago [eta substantziez aparte], eta gainerako gauzentzat "bat askoren gainean", bai hemengo gauzentzat, bai betierekoentzat. Gainera Formak badirela frogatzeko erabiltzen ditugun 10) argumentuetatik batek berak ere ez du argi adierazten, argumentu batzuetatik ez baita derrigorrez silogismo bat sortzen, eta beste batzuetatik, berriz, <formarik> ez duten gauzen Formak ere sortzen dira gure ustez.
Zientzien arrazonamenduen arabera, zientziek lantzen dituzten gauza horien guztien Formak izango dira, eta "bat askoren gainean" argumentuaren arabera, ezeztapenak ere bai; eta usteldutakoaz zerbait 15) pentsatzea dagoen neurrian, ustelgarrien Formez ere bai, hauen irudikapenen bat baitago. Gainera, arrazonamendu zorrotzenak hartuz, batzuek erlazioen Ideiak ezartzen dituzte, nahiz eta bere baitan genero izatea ukatzen dugun, eta beste batzuek "hirugarren gizakia" baieztatzen dute. Azken batean, Formei buruzko arrazonamenduek errealitateak, zeintzuen izatea Ideiena baino nahiago 20) baitugu [Formak baieztatzen ditugunok], ezabatzen dituzte, gertatzen baita Diada ez dela lehenengoa, Zenbakia baizik, erlatiboa bere baitan den-aren aurrekoa dela, eta Ideien doktrinari jarraituz haien printzipioekin kontrajarriak diren ondorio horiek guztiak.
Gainera Ideiak badirela esaten dugun suposizioaren arabera, ez dira substantzien Formak bakarrik izango, baizik eta beste gauza askorenak ere bai (alabaina, pentsamenduaren bata ez dagokie substantziei bakarrik, baizik gainerako gauzei ere bai, eta zientziak ez dira substantziarenak 25) bakarrik, baizik eta bestelako gauzenak ere bai, eta honelako beste hamaika ondorio gertatzen da); baina haiei buruzko doktrinaren ezinbesteko ondorioen arabera, Formak parte hartzeko modukoak badira, substantzien Ideiak bakarrik izango dira, ezinbestez, ez baita haietan 30) akzidentalki parte hartzen, <Ideia> bakoitzean -azpigai batez esaten ez den aldetik- parte hartu baizik. (Esan nahi dut, adibidez, zerbaitek Bikoitza Bere Baitan den horretan parte hartzen badu, Betiereko den horretan ere parte hartzen duela, baina akzidentalki, akzidentalki baita Bikoitza Betierekoa)
Beraz, Formak substantzia izango dira; baina substantzia adierazten dutenak gauza berberak dira han eta hemen. Bestela, zer esan 991a) nahi ote du hauetaz aparte zerbait dagoela, "bat askoren gainean" baieztatzeak? Eta Ideien espeziea eta hauetan parte hartzen duten gauzena espezie bera baldin bada, zerbait baterako izango da (izan ere, zergatik diada ustelgarrien eta anitz eta betierekoak direnen artean ote da diada bakarra eta bera, eta ez honen eta beste baten artean?)
5) Baina espeziea bera ez bada, izenkideak izango dira, norbaitek Kaliasi nahiz egur-puska bati "gizakia" deituko balie bezala, bien artean baterako ezer ere antzeman gabe. Baina arazo guztien artean 10) hau litzateke larriena: zer gaineratzen ote dieten Formek sentimenezko gauzei, bai betierekoei, bai sortu eta usteltzen direnei, hauentzat ez baitira ez mugimenduaren ezta inongo aldaketaren kausak ere. Egia esan, ez dute inongo laguntzarik ematen ez gainerako gauzen zientziarako (Formak ez baitira hauen substantzia; bestela haietan lirateke eta) ezta beraien izaterako 15) ere, parte hartzen duten gauzetan berebaitakoak ez direlarik. Horrela balitz, pentsa liteke zuria zuriarekin nahastuta bezala direla kausak, baina adierazpen hau -Anaxagorasek lehenengoz eta Eudoxosek eta beste batzuek geroago adierazi zutena- oso erraz bota daiteke atzera (erraza baita honelako iritziaren kontra zailtasun konponezin asko biltzea). Eta, egia esan, gainerako gauzak formetatik sortzen direla ez dago <sortu> bere ohiko 20) zentzuetan inola ere esaterik. Baina Formak ereduak direla eta gainerako gauzek haietan parte hartzen dutela esatea, huskeriak esatea eta metafora poetikoak egitea da. Alabaina, zer egile da begirada Ideietan jarriz iharduten duena? Izan ere, baliteke <zerbait> beste edozeren antzekoa izatea 25) edo izatera iristea, haren arabera moldeatua izan gabe, eta horrela, bada, Sokrates izan ala izan ez, norbait Sokrates bezalakoa izatera irits liteke; argi dago berdin litzatekeela Sokrates Betierekoa balitz. Eta gauza beraren eredu bat baino gehiago izango da, eta beraz, Formak ere bai; adibidez, gizakiarentzat, Animalia eta Hankabikoa izango dira Formak, eta hauekin batera Gizakia Bera ere bai. Gainera, Formak ez dira sentimenezko gauzen 30) eredu bakarrik izango, baizik eta haienak beraienak ere bai; adibidez generoa, Formen generoa den aldetik. Beraz, gauza bera izango da eredua eta irudia.
991b) Gainera ezinezkoa dirudi substantzia eta gauza hori, zeinaren substantzia baita, bananduta emateak. Beraz, nola egon litezke bananduta Ideiak, gauzen substantzia izanik? Baina Fedonen Formak izatearen zein bilakatzearen kausak direla esaten da; hala ere, Formak izan arren, parte hartzen duten gauzak ez dira sortzen 5) mugiarazlea izango dena ez bada, eta beste gauza asko sortzen dira -etxe bat, adibidez, eta eraztun bat-, zeintzuez ukatzen baitugu Formak daudenik. Beraz, argi dago litekeena dela gainerako gauzak ere izatea eta izatera iristea honelako kausengatik, arestian esandako gauzen kausengatik, alegia.
Gainera, zenbakiak Formak badira, nola izango dira kausak? Agian den guztia bestelako zenbakiak direlako, esaterako zenbaki hau gizaki bat, 10) eta beste hau Sokrates, eta beste hau Kalias? Zer dela eta haiek hauen kausa izatea? Batzuk betierekoak izateak eta besteak ez izateak ez baitu <egoera> ezertan bereiztuko. Eta hemengo hauek zenbaki-proportzioak direlako baldin bada, soinu-akorde bat bezala, argi dago badagoela bederen gauza bat, zeinaz proportzioak baitira. Eta hau zerbait baldin bada, hots, 15) materia, agerian dago zenbakiak beraiek izango direla beste batekiko proportzioren batzuk. Esan nahi dut, adibidez, Kalias Suaren, Lurraren, Uraren eta Airearen zenbaki-proportzioa baldin bada, dagokion Ideia ere izango dela beste azpigai batzuen zenbakia, eta Gizakia Bera, zenbakiren bat izan ala izan ez, gauza batzuen zenbaki-proportzio bat izango dela, eta ez 20) zenbakia, eta honexegatik ez da zenbakiren bat izango. Gainera zenbaki askotatik zenbaki bat sortzen da, baina Formetatik Forma bat, nola? Eta zenbakietatik beraietatik sortzen ez bada <zenbakia>, zenbakian dauden unitateetatik baizik -hamar milakoan dauden unitateak, adibidez-, nolakoak dira unitateak? Espezie berekoak baldin badira, zentzugabekeria asko gertatuko da, eta gauza bera espezie berekoak ez badira, bai elkarren artean, 25) bai gainerako guztiak guztiekiko ere. Eta zertan bereiziko dira afekziogabeak baldin badira? <Hipotesi> hauek ez baitira zentzuzkoak, ezta <unitateaz> pentsatzen dugunarekin bat etorri ere; gainera beste zenbaki-genero bat tartekatu beharra dago, aritmetikak lantzen duen hori, hain zuzen ere, baita zenbaitek "bitartekoak" deituriko errealitate horiek guztiak 30) ere. Baina nola, edo zein printzipiotatik datoz errealitate hauek? Edo zergatik izango ote dira hemengo hauen eta Formen bitartean? 992a) Gainera, diadan dagoen unitate bakoitza aurreko diada batetik etorriko litzateke, eta hau ezinezkoa da. Gainera, zergatik da bat zenbakia, osatua baldin bada? Esandakoaz gain, unitateak elkarren artean desberdinak badira, hitz 5) egin beharko da osagaiak lau edo bi direla esaten duten horien moduan. Baina hauetako batek berak ere ez du osagaia baterakoa izendatzen -gorputza, adibidez-, Sua eta Lurra baizik, gorputza zerbait baterako izan ala izan ez. Hala ere, hauek hitz egiten dute Bata homeomerikoa bailitzan, Sua eta Lurra bezala; baina horrela baldin bada, zenbakiak ez dira substantziak izango; aitzitik, argi dago Bata Bere Baitan bat baldin badago, eta berau 10) printzipioa bada, zentzu batean baino gehiagotan esaten dela Bata; bestela ezinezkoa da.
Baina substantziak printzipioetara zuzendu nahirik, Luzerak Motzetik eta Luzetik ezartzen ditugu, hots, nolabaiteko Txiki eta Handi batetik, eta azalera bat, Zabaletik eta Estutik, eta gorputza, Altutik eta Baxutik; hala ere, nola izango ote du azalerak lerroa edo gorputz solidoak 15) lerroa eta azalera? Bestelako generoak dira-eta Zabala eta Estua, eta Altua eta Baxua; beraz, zenbakia hauetan ez dagoen bezala, Askoa eta Gutxia bestelako generokoak direlako, argi dago Goiko generoetako bat ere ez dela Behekoetan izango. Haatik, Zabala ere ez da Altuaren generoa, bestela gorputza azaleraren bat litzateke-eta.
20) Gainera, nondik sortuak izango dira puntuak? Genero hauen kontra, alabaina, Platonek ere borrokatzen zuen, nozio geometriko bat direla suposatuz, baina "lerroaren printzipioa" deitzen zion eta askotan proposatzen zituen "lerro zatiezinak". Hala ere, hauek mugaren bat izan behar dute; beraz, lerroa sortzen den argumentu beretik sortzen da puntua.
25) Nahiz eta, azken batean, Jakinduriak fenomenoen kausa bilatzen duen, ez gara honetaz arduratu (ezer esaten ez baitugu aldaketaren printzipioaren sorburuaren kausaz), eta fenomenoen substantzia esaten dugulakoan, bestelako substantziak daudela esaten dugu. Baina hauek fenomenoen substantziak nola diren azaltzean hutsalkeriak esaten ditugu, partehartzea, lehen esaten genuen bezala, ez baita ezer.
Eta zientzietan kausa dela ikusten dugun hori -zeinarengatik Adimen 30) Osoak eta Natura Osoak iharduten baitute-, kausa berau ere -printzipioetako bat dela esaten duguna- ez dagokie inolaz ere Formei. Aitzitik, gaur egunekoentzat Matematikak bilakatu dira Filosofia, nahiz eta 992b) haiek [Matematikak] gainerakoari begira landu behar direla esaten duten. Gainera pentsa liteke azpigaia den substantzia -materia den aldetik- matematikoegia dela, eta materia baino gehiago substantziaren eta materiaren predikazio bat eta diferentzia bat dela, adibidez Handia eta 5) Txikia, naturaren filosofoek Trinkoa eta Arina aipatzen dituzten bezala, hauek azpigaiaren lehenengo desberdintasunak direla baieztatuz, nolabaiteko Gehiegikeria eta Eskasia direlarik. Mugimenduari dagokionez, desberdintasun hauek mugimendua baldin badira, argi dago Formak mugituko direla; bestela, nondik dator [mugimendua]? Alabaina, Naturari buruzko ikerketa osoa ezabatua gelditzen da.
Eta erraza omen dena, gauza guztiak bat direla erakustea, alegia, ez 10) da gauzatzen; erakusketa-frogaren bidez ez da gauzatzen gauza guztiak bat direnik, Bata Bere Baitan bat dagoela baizik, eta hau, dena onesten bada; baina hau ere ez, Orokortasuna genero bat dela onesten ez bada, eta hau kasu batzuetan ezinezkoa da. Baina zenbakien ondorengo errealitateak -luzerak, azalerak eta gorputz solidoak- inongo azalpenik gabe geratzen dira, 15) ez nolakoak diren edo nolakoak izan daitezkeen, ezta zer ahalmen duten ere; izan ere, hauek ez daitezke Formak izan (ez baitira zenbakiak), ezta bitarteko errealitateak ere (hauek matematikoak baitira), ezta errealitate ustelgarriak ere; aitzitik, hau berriro azaltzen da beste laugarren genero bat bezala. Orokorrean, "den-a"ren zentzu anitzak bereiztuak ez badira, den guztiaren osagaiak bilatzea ezinezkoa da, batez ere zeintzuk diren haien 20) osagaiak aurkitzea honela bilatzen bada; zeintzuk diren egitearen, edo jasatearen, edo zuzenaren osagaiak aurkitzea guztiz ezinezkoa baita. Eta ahalezkoa balitz, substantziarena bakarrik izango litzateke.
Beraz, den guztiaren osagaiak bilatzea edo ezagutzen direla ustea, huts egitea da.
Bestalde, nola ezagut litzake batek gauza guztien osagaiak? Argi 25) dago ezin izan daitekeela aurretiko ezagutzarik. Geometria ikastekotan dagoenak bestelako aurretiko ezagutzak izan ditzake, baina zientzia honi dagozkion gauzez eta ikasteko dituenez batere ez dakien bezala, horrelaxe gertatzen da gainerako zientzietan; beraz, batzuek esaten duten bezala, gauza guztien zientziaren bat baldin bada, berau ikastekotan dagoenak ez du 30) inongo aurretiko ezagutzarik izango. Hala eta guztiz ere, ikaskuntza oro aurretiko ezagutzen bidez -erabatekoak ala partzialak- gauzatzen da, hala-nola demostrazioaren bidezkoa, definizioen bidezkoa (definizioaren elementuak aldez aurretik ezagutu eta ulerterrazak izan behar baitira), baita indukzioaren bidezkoa ere.
993a) Aitzitik, zientzia hori sortzetikoa balitz, harritzekoa litzateke zientzietan zientziena edukita ez konturatzea. Gainera, nola ezagut lezake batek zeintzuk diren osagaiak, eta nola egongo da ziur? Izan ere, hau aporia bat da, eztabaidatu bailiteke silaba batzuei buruz bezalaxe: batzuek za 5) silabaren osagaiak s, d eta a, direla esaten dute; beste batzuek, berriz, beste soinu bat dela, eta ez dela ezagunetako bat. Gainera, nola ezagut litzake batek sentsazioen bidez atzematen diren gauzak sentsazioa ez badu? Hala eta guztiz ere, horrela beharko luke, gauza guztien osagaiak osagai berberak baldin badira, osatuak diren ahotsek berezko osagaiak dituzten bezala.
X
[aldatu]Lehenago esandakoaren arabera, argi dago denek bilatzen omen dituztela Fisikan aipatutako kausak, eta hauetaz aparte ez genukeela bat bera ere aipatzerik. Baina haiek nahasirik azaldu zituzten, eta denak lehenago izan ziren aipatuak zentzu batean, baina beste zentzu batean inola 15) ere ez.
Izan ere, [lehenengo] filosofiak, jaioberria eta † hasieretan izateagatik, hizketa-modu totela omen zuen gauza guztiak azaltzeko. Horrela, bada, Enpedoklesek hezurra proportzioa dela medio dela esaten du, eta proportzioa gauzaren esentzia eta substantzia dela. Baina era berean proportzioa izan behar dira haragia eta <gorputzaren> beste alde guztiak ere, 20) edo bestela bat bera ere ez, proportzioarengatik izango baitira haragia eta hezurra eta gorputzaren beste alde guztiak ere, eta ez hark<[Enpedoklesek> esaten duen materiarengatik, Sua, Lurra, Ura eta Airearengatik, alegia. Bestalde, hau beste norbaitek esan izan balio, <Enpedokles> bat etorriko zatekeen derrigorrez; baina berak ez du argi azaldu.
Gauza hauei buruz, alabaina, lehendik ere argibideak eman dira. 25) Hala ere, itzul gaitezen berriro gauza hauei beraiei buruz sor daitezkeen aporia horietara, agian hauetatik irtenbideren bat aurki baikenezake ondorengo aporietarako.