XIV. Kapitulua
Etxeei buruzko zergak
Urreaz gain, badaude beren kantitateak berehalakoan murriztu ezin daitezkeen beste hainbat merkantzia; prezio-gehikuntzak hauen eskaria gutxitzen badu, merkantzia hauen gaineko edozein zerga jabearen gain eroriko da.
Etxeei buruzko zergak honelakoxeak dira; nahiz eta maizterraren gain ipini, maiz, jabearen gain erortzen dira errentaren murrizketa dela eta. Lurraren ekoizpena urtero kontsumitu eta berrekoiztu egiten da, baita beste merkantzia anitzena ere; beraz, oso epe laburrean eskariaren mailara eraman daitezkeenez, ezin dezakete denbora luzean prezio naturala gainditu. Baina zenbait ikuspegitatik, etxeei buruzko zerga, maizterrak ordaintzen duen errenta-gehigarri gisa kontsidera daiteke; ondoriozko joera, urtero errenta berdineko etxe-eskaria gutxitzea izango da, bere eskaintza urritu gabe. Errenta, beraz, erori egingo da eta zergaren zati bat, zeharka, jabeak ordainduko du.
Adam Smithek dioenez, "Etxe baten errenta bi zatitan bana daiteke; bata, benetako eraikinaren errenta dela esan daiteke eta bestea, normalki, zoruaren errenta. Eraikinaren errenta, etxearen eraikuntzan gastatu den kapitalaren interesa edo irabazia da. Eraikuntzaren gastua gainontzeko jardueren parean ipintzeko, beharrezkoa da errenta hori, lehenbizikoz, kapital hori bera maileguz berme egokian utzirik emango lukeen interesen adinakoa izatea; eta bigarrenik, etxea etengabe egokitzeko atera ahal izatea, edo beste era batera esanda, urte batzuen buruan eraikin honetan enplegatutako kapitala berreskuratu beharko litzateke; beraz, bi alderdi horiek kontuan hartu beharko dira honelako jardueran kapitala enplegatzen denean. Diruaren interesaren proportzioarekiko, eraikitzailearen jarduerak edozein garaitan besteek baino irabazi handiagoa ematen badu, berehala behar den neurrian erakarriko da kapitala, beste jardueretatik irabazi hura bera mailara jaitsi arte. Beste edozein garaitan irabazi-maila, maila honen azpitik badago, beste jarduerek eramango dute kapital-kopuru egokia era erakargarriagotan enplegatzeko, eta honela irabazi haiek igo egingo dira. Edozein izanda ere etxearen errenta guztiaren gainetik dagoen zatia, hain zuzen ere, irabazi nahikoa eta arrazoizkoari aurre egiteko modukoa, gainontzekoa lurraren errenta izango da; eta lurraren jabea eta etxearena pertsona desberdinak direnean, kasu gehienetan, zati hori guztia lehenengoari ordaintzen zaio. Baserrialdeetan, hiritik urruti eta lur asko dagoen tokietan, lurraren errentak oso balio txikia du, nekazaritzarako erabiliko balitz izango lukeena besterik ez. Hiri handi batzuetako auzoetan dauden etxetxoetan, hainbatetan, hori askoz handiagoa da, eta beraz, leku horren berezitasuna edo edertasuna askoz garestiago ordaintzen da. Lurraren errentak orokorki askoz garaiagoak dira hiriburuetan eta etxe hauen oso eskari handia dagoen tokietan, edozein izanda ere eskari hau sortarazten duen arrazoia: merkataritza edo negozioak, atsedena edo gizarteak honela eskatzea, harrokeria edo moda". Etxeen gaineko zerga bat okupatzaileen gain, lurjabearen gain, edo eraikinaren jabearen gain eror daiteke. Zerga hau guztia, kasu gehienetan, hasieratik azken bururaino okupatzaileek ordainduko lukete.
Zerga moderatua baldin bada eta herrialdearen egoera egonkorra edo aurrerakoia dela suposatzen bada, etxe baten okupatzaileak arrazoi gutxi izango du nabarmen garestia kontsideratzeko. Baina zerga altua bada edo beste edozein zirkunstantzia dela eta, etxe-eskaria gutxitzen bada, bere jabearen sarrerak txikiagoak izango lirateke, eta maizterra, hein batean bederen, konpentsatuta geratuko litzateke zerga honekin, errenta apalagoa ordaindu beharko bailuke. Hala ere, zaila da jakitea errenta hori dela eta, maizterrak aurrezten duen zatitxoari dagokion zergak zein proportziotan eragiten dion eraikinaren errentari eta lurzoruarenari. Ziurrenik, lehen begirada batean, biei eragingo lieke; baina etxeak epe luzean suntsitu egiten dira eta gehiago ez lirateke eraikiko egileari irabazi-tasa orokor egokia ematen ez dioten bitartean, eta orduan, denboraldi bat igaro ondoren, eraikinaren errenta berriro finkatuko litzateke bere prezio naturalean. Eraikitzaileak etxeak irauten duen bitartean eskuratzen du errenta, eta egoera txarrenetan ezin lezake denbora luzean zerga-zatirik ordaindu.
Zerga hauen ordainketa, azken finean, maizter eta lurraren jabearen gain eroriko litzateke, baina Adam Smithek dioenez, "ez da batere erraza jakitea zein proportziotan zatitzen den". "Zatiketa hori desberdina izango litzateke baldintza diferenteetan, eta era honetako zergak, baldintza hauen arabera, guztiz desberdin eragin diezaieke maizterrari zein lurzoruaren jabeari"1.
Adam Smithek kontsideratzen du lurraren errentak guztiz egokiak direla zergatzeko: "Biak, hau da, zoruaren errenta eta lurraren ohikoa, antzeko sarrerak dira eta sarritan sarrera horiek jabeak gozatzen ditu batere jaramonik egiteke edo arretarik gabe. Nahiz eta sarrera horiei zati bat kendu estatuaren gastuak estal daitezen, hala ere, horrek ez luke industriaren jarduera motelduko. Gizarteko lan eta lurraren urteko ekoizpena, herriaren aberastasun eta errenta erreala, honelako zerga ipini aurretik edo ostean berdina izan liteke. Zoruaren errenta eta lurraren ohiko errenta dira, beraz, beren berezitasuna dela eta, zerga hobekien jasan dezaketenak". Bestalde, onartu behar da, zerga hauen eragina Adam Smithek aitortutakoa izango litzatekeela; baina, zalantzarik gabe, ez litzateke zuzena izango gizarteko klase berezi baten sarrerak bakarrik zergatzea. Estatuaren gastuak proportzionalki banatu beharko lirateke guztion artean, gizabanako bakoitzak bere bitartekoen arabera; azken hau, azken finean, Adam Smithek aipatutako lau baieztapenetako bat da, zerga-sistemak bete behar duenari buruzkoa hain zuzen. Errenta, sarritan, urte askoren buruan lortu ondoren, eskuratzen dutenek gastatu egiten dute etxeak eta lurrak erosteko; eta zergatze desberdina ezartzea desegokia izango litzateke, sakratua den printzipio baten aurka egongo bailitzateke: jabetzaren seguritatea. Lurraren jabetzaren transmisioak ordaintzera behartzen duen zerga tamalgarria da, zeren eta materialki, zaila egiten baitu lurraren jabetza eskuz aldatzea, eta beraz, lur hori emankorrago bihurtzea. Eta lurra zergatzeko ezin hobea dela kontsideratzen bada, ez litzateke soilik zergatzearen arriskua konpentsatzeko, prezioan jaitsiko, baizik eta bere izaera ezezaguna eta arriskuko balioa ezjakina den heinean, espekulaziorako gai bihurtuko litzateke; merkataritza seriorako baino gehiago, apusturako objektu; beraz, badirudi itxura gehiago hartuko lukeela apusturako, jarduera serioan aritzeko baino; eta bere jabeak lur hori zuhurki erabiltzen duenean ematen ditu emaitza oparoenak, ez bestela.