XXVII. Kapitulua
Moneta eta bankuei buruz
Jadanik asko idatzi da monetari buruz eta horregatik, gai honi arretaz begiratu dion edonork, aurriritziak dituztenak salbu, ongi ezagutzen ditu bere benetako printzipioak. Beraz, bere kantitatea eta bere balioa erregulatzen dituzten lege orokorrak azaletik gainbegiratu besterik ez dut egingo.
Urrea eta zilarra, beste merkantzia guztiak bezala, berak ekoizteko eta merkatura eramateko behar den lan-kantitatearen proportzioan baloratzen dira. Urrea zilarra baino hamabost bat aldiz garestiagoa da, ez bere eskari handiagoa dagoelako, ezta zilarraren eskaintza urrearena baino hamabost aldiz handiagoa delako ere, baizik eta urrearen kopuru jakin bat lortzeko behar den lan-kantitatea hamabost aldiz biderkatzen duelako.
Herrialde batean enplega daitekeen diru-kantitateak bere balioaren menpe egon behar du: Merkantzien zirkulaziorako urrea besterik ez balitz enplegatuko, horretarako beharko litzatekeen urre-kopurua, zilarrak zirkulatuta beharko litzatekeen kopuruaren hamabostena izango litzateke.
Zirkulazio baten ugaritasuna ezin daiteke inoiz gehiegizkoa izatera irits, zeren bere balioa jaisten den proportzioan igoko baita bere kopurua, eta hau, balioa igotzen den proportzioan jaitsiko da.
Estatuak dirua txanpondu arren, txanpontze-eskubidea kobratzen ez duen bitartean, diruak pisu eta finezi berdineko metal horren zati batek duen balio berdina izango du; baina estatuak dirua txanpontzeko eskubideak kobratzen baldin baditu, txanpondutako diru-pusketak, orokorki, txanpontzeke dagoenaren balioa gaindituko du, eta gainditzen duenaren neurria, txanpontze-kostua izango da, orain hori lortzeko lan-kantitate gehiago behar delako edo, gauza bera dena, ekoizkinaren balioak lan-kopuru handiagoa behar duelako.
Txanpontzen duen bakarra estatua den bitartean, txanpontze-eskubide honen kostuak ezin dezake mugarik izan; zeren eta diru-kantitatea mugatzen bada, nahi den adina igo baitaiteke bere balioa.
Printzipio honetan oinarrituta zirkulatzen du diru-paperak: diru-paperarengatik kobratzen den guztia txanpontze-eskubide bezala kontsidera daiteke. Nahiz bere kasa benetako baliorik ez duen, bere kopurua mugatu ondoren, bere ganbiozko balioa, izen berdineko txanponaren adinakoa da, edo txanpon hori eginda dagoen metal-puska baten balioaren bezainbatekoa. Printzipio berdinaren arabera, hau da, bere kopurua mugatuta, baliogutxitutako txanpon batek ere zirkulatuko luke, legezko pisu eta finezia behar lukeen baliokoa bailitzan, eta ez benetako metal-puska horrek duenekoa. Horregatik, britainiar txanponaren historian ikusten dugu diru hori inoiz ez zela desbalioztatu baliogaltze horren proportzioan, zeren eta txanpon horien kopurua inoiz ez baitzen gehitu bere benetako baliogaltzearen proportzioan1.
Diru-papera jaulkitzerakoan kontuan hartu behar dira, gauza garrantzitsuena bezala, kopuruaren mugaren printzipiotik eratortzen diren ondorioak. Hemendik berrogeita hamar urtera, ezin izango da sinetsi geure garaiko banku-zuzendariek eta ministrariek bene-benetan sostengatzen zutela, bai Legebiltzarrean, baita Legebiltzarreko batzordeen aurrean ere, Ingalaterrako Bankuak bileteak jaulkitzen zituenean, bilete hauek beren edukitzaileei gauzekin edo lingoteekin aldatzeko eskubiderik ematen ez zietelarik, ez zutela eta ezin zezaketela eraginik izan merkantzien prezio, diru nahiz kanpo-ganbioen gain.
Bankuak kokatu ondoren, estatua ez da txanpontze edo dirua jaulkitzeko ahalmena duen bakarra. Dirua paper eta txanponen bidez gehi daiteke; horregatik, estatuak bere dirua baliogutxituko balu eta bere kantitatea urritu, diru honek ez lioke bere balioari eutsiko, bankuek zirkulazio-kopuru guztia gehitzeko ahalmen berdina izango luketelako.
Printzipio hauen aurrean ikusiko da ez dela beharrezkoa diru-paperak gauzetan ordaingarria izatea bere balioa ziurtatzeko; nahikoa da bere kantitatea patroi gisa hartzen den metalaren balioak erregula dezan. Patroi hori pisu eta finezia jakineko urrea balitz, papera gehi liteke urrearen balioa erortzen den aldiro; edota bere ondoriotan gauza bera dena, merkantzien prezioa igotzen den aldiro.
"Diru-kopuru handiegia jaulkiko bazen", dio Adam Smithek, "horren soberakina jarraian itzuliko zen urre eta zilarrarekin ganbia zedin; eta Ingalaterrako Bankua urte askotan urrea txanpontzera behartuta egon zen; txanponketa hau urte bakoitzean zortziehun mila libera eta milioia artekoa zen, edo batezbeste, zortziehun eta berrogeita hamar mila libera urtekoa. Txanponketa handi honetarako, bankua, duela zenbait urtetako urre-diruaren desbalioztapena zela eta, behartuta egoten zen lingoteak hartzera, eta lingotearen ganbioan prezio altua ordaindu behar izaten zuen: lau libera ontzako, eta txanpondu ondoren 3£ 17s. 10,5d. balioko ontzetan jaulkitzen zen. Horrela, honelako txanponketa handi batean, ehuneko 2,5 eta 3ren artean galtzen zuen. Beraz, nahiz bankuak txanpontze-eskubiderik ez zuen ordaintzen, eta nahiz gobernuak bere gain hartzen zuen txanpontze-gastua, gobernuaren liberalitate honek ez zuen bankuak jasaten zuen galera ekiditen".
Lehen aipatu dudan printzipioan oinarrituta, niri oso ondo iruditzen zait honela etortzen zen papera ez birjaulkitzea; honela, diruaren balio guztia, bai urre desbalioztatuarena, bai berriarena, biena, igo egingo zen, bankuari egindako eskari guztia bertan behera geratzerakoan.
Buchanan jauna, ordea, ez da iritzi honetakoa: "Garai hartan bankuak egin behar izan zuen gastu itzel hori zerak kausatu zuen, alegia, ez Smith doktoreak imajinatzen omen duen bezala, diru-paperaren jaulkipen desegokiak, baizik eta diruaren desbalioztapen-egoerak eta horren ondorioz lingoteak zuen prezio altuak. Ikusiko denez, bankuak gineak izateko zuen bide bakarra Monetaren Etxera lingoteak txanpontzera bidaltzea zen, eta horregatik beti behartuta zegoen txanpondutako ginea berriak jaulkitzera itzulitako bileteen ganbioan; eta dirua orokorki pisuan defizientea zenean eta lingotearen prezioa proportzionalki altua, onuragarri bihurtu zen ginea astun horiek bankutik ateratzea diru-paperaren truke; ginea horiek lingote bihurtu, eta gero bileteetan saltzen ziren hauen irabaziekin; bilete hauek berriro igortzen ziren bankura ginea berrien horniketa lortzeko, eta hauek berriro funditu eta saldu egiten ziren. Bankua beti prest dago metal-isurketaren arriskua jasateko diruak pisu gutxiegizkoa duenean, honela, papera metalaren truke etengabe emanda, irabazi erraza eta ziurra lortzen baita. Azpimarra daiteke, ordea, nahiz eragozpen eta gastu handia izan ordura arte jasandakoa metal-isurketa hau zela eta, bankuak ez zuela inoiz egokia ikusi dirua metalarekin ganbiatzeko beharra bertan behera uztea".
Bidenabar, Buchanan jaunak sinesten du diru guztia derrigorrez desbalioztatutako piezen balio-mailara jaitsi behar dela; baina ziurrenik, diru-kopurua gutxituta, geratzen den guztia piezen balio hobereneraino igo daiteke.
Badirudi Smith doktoreak ahaztu egin duela kolonietako diruari buruz argudiatzerakoan aplikatzen duen bere printzipioa: paper haren desbalioztapena bere ugaritasunari egotzi ordez, zera galdetzen du, alegia, koloniaren kaudimena erabatekoa dela suposatuta, ea hemendik hamabost urtera ordaingai diren ehun liberek, gaur bertan ordaindutako ehun liberen balioa izango luketen. Nire erantzuna baietz da, dirua ugariegia ez bada behintzat.
Hala ere, esperientziak erakusten digu ez estatu batek, ez banku batek, ez dutela inoiz izan diru-papera jaulkitzeko mugarik gabeko ahalmenik, ahalmen honetaz abusatzeke; beraz, estatu guztietan diru-paperaren jaulkipenak nolabaiteko kontrolpean egon beharko luke; eta horretarako ezer ez da diru-paperaren jaulkitzaileak kontrolatzea baino hobea; jaulkipenaren kontrola, bileteak urrezko diru edo lingoteetan ganbiatzeko beharrak ezartzen du.
"Publikoa ziurtatzea2 diruaren balio-aldaketaren aurka, patroiak dituen aldaketetatik at, eta aldi berean bitarteko merkeenarekin zirkulazioa burutzea, dirua eroan daitekeen egoera perfektuenera heltzea da; eta abantaila hauek guztiak erdiets daitezke bankua behartuz txanpondu gabeko urrea eta zilarra Monetaren Etxeko tasa eta prezioan entregatzera, beren bileteen truke, gineak entregatu ordez; era honetan, diru-papera ez da inoiz lingotearen baliotik behera eroriko bere kantitatearen murrizketa batek jarraitzeke. Paperak lingotearen balioa gainditzea ekiditeko, bankua behartu beharko litzateke ere bere bileteak urre estandarren truke aldatzera, ontzako 3£ 17s.n. Bankuari arazo gehiegi ez sortzeko, paperaren truke eskatutako urre-kantitatea, Monetaren Etxeko prezioan, 3£ 17s. 10,5d.n, edo bankuari salduko zaion kantitatea 3£ 17s.n, inoiz ez luke hogei ontza baino gutxiago izan beharko. Beste hitz batzuetan, bankuak behartuta egon beharko luke eskaintzen zaion edozein urre-kantitate erostera, baina ez hogei ontza baino gutxiago 3£ 17s.n3, baita eska lekiokeen edozein kantitate 3£ 17s. 10,5 d.n saltzera ere. Bankuek beren papera erregulatzeko ahalmena duten bitartean, honela erregulatzeak ezin liezaieke inolako eragozpenik sor".
"Aldi berean askatasun osoa eman behar zaie mota guztietako lingoteak esportatzeko eta inportatzeko. Transakzio hauek lingoteetan oso urriak izango lirateke, bankuak bere maileguak eta paper-jaulkipenak, nik hain sarri aipatu ditudan irizpideen arabera erregulatuko balitu; hau da, lingote estandarren prezioa, batere jaramonik egin gabe zirkulazioan dagoen paper-kopuru absolutuari".
"Nik begi-bistan daukadan xedea, hein handi batean lortu egingo litzateke bankua behartuko balitz txanpondu gabeko lingoteak entregatzera, bere bileteen truke, Monetaren Etxeko prezio eta tasan, nahiz ez egon behartuta eskainiko zaion edozein kantitate finkatutako prezioan erostera, bereziki Monetaren Etxeak irekita jarraituko balu publikoak dirua txanpon dezan; erregulazio hau diruaren balioa lingotearen baliotik urruntzea ekiditeko iradokitzen da, urruntze hori ez dadin izan bankuak erosi behar duen prezioa eta saldu behar duenaren arteko diferentzia baino handiagoa; hau honela balitz, desiratzen den balio-uniformetasunera hurbiltzea izango litzateke".
"Bankuak kapritxoz bere paper-kantitatea mugatuko balu, beronen balioa igoaraziko luke, eta gerta liteke urrea, nik bankuarentzat proposatu dudanaren eros-prezioaren mugetatik behera joatea. Urrea, kasu honetan, Monetaren Etxera eraman liteke eta hortik itzuliko litzatekeen dirua, zirkulazioari gehitu ondoren, bere balioa jaisteko eta lehengo estandarrera egokitzeko ondorioa sortaraziko luke; baina hori ez litzateke nik proposatutako metodoarekin gertatzen den bezain ziurki eta merke egingo, ezta oztopoetatik hain libre ere; izan ere, nire proposamena betetzen bada -eta honen aurka bankuak ezin dezake ezer eduki-, bere interesa bete besterik ez da egingo, zirkulazioan papera jarriko delako, besteak txanponekin hornitzea behartu ordez".
"Honelako sistemarekin eta honela erregulatutako diruarekin, bankuak inoiz ez luke zailtasunik izango, egoera oso berezietan salbu, adibidez, herrialde osoak larritasun orokorra hartzen duenean, eta mundu guztia desiratzen dagoenean metal bitxiak edukitzeko beren jabetzak gauzatzeko edo ezkutatzeko modu egokiena bezala. Larritasun hauen aurka bankuek ez dute ziurtasunik, edozein izanda ere sistema; bere benetako izaeragatik, beren menpe daude, zeren eta inoiz ezin baitaiteke banku edo herrialde batean egon hainbat numerari edo lingote, hor bertan eskubide duten bezeroen eskariari aurre egiteko adina. Gizaki guztiek beren fondoak egun berean aterako balituzte bankuetatik, kasu askotan, egun zirkulazioan dauden banku-bileteak ez lirateke nahiko izango honelako eskariari erantzuteko. Mota honetako larrialdia izan zen 1797ko krisialdiaren zioa; eta ez, suposatu den bezala, bankuak gobernuari egin zizkion aurrerapen handiak. Ez bankuak, ezta gobernuak ere, ez zuten honelako erantzukizunik merezi; komunitateko zurrumurru faltsuetan oinarrituta kutsatu zen giroa izan zen jendea bultzatu zuena bankutik dirua ateratzera; eta gauza bera gertatuko zen bankuak gobernuari aurrerapen horiek egin gabe, bi halako kapitala izan arren. Bankuak esku-dirua ordaintzen jarraitu izan bazuen, ziurrenik, larrialdia bere kutxa hustu aurretik uxatuko zen".
"Diru-paperak jaulkitzerakoan bete behar dituzten arauei buruz bankuko zuzendariek duten iritzia jakinda, esan daiteke beren ahalmenak zuhurtasun handiz erabili zituztela. Begi-bistakoa da beren printzipioak arreta handiz jarraitu zituztela. Gaur egungo legearen arabera, ahalmena dute, inolako kontrolik gabe, egokia deritzen moduan aplikatzeko. Ahalmen hau ezin zaio estatuari eman, ezta estatuaren barruko edozein erakunderi ere, zeren eta diruaren balioaren uniformitatearentzat ezin baitaiteke ziurtasunik egon, bere gehikuntza edo murrizketa, jaulkitzaileen borondatearen menpe besterik ez dagoenean. Bankuak diruaren zirkulazioa muga hertsienetaraino murrizteko ahalmena daukala ukatuko ez den gauza izango da; zuzendarien iritziarekin bat, diru-kantitatea etengabe gehitzeko nahikoa ahalmenik ez daukatela dioten horiek ere ez dute ukatuko. Erabat ziurtatzen badidate ere bankuaren interes eta nahiaren kontra dagoela ahalmen hau publikoaren kaltetan erabiltzea, ikusten ditudanean diruaren berehalako zirkulazio-murrizketa handiak sor litzakeen ondorio kaltegarriak, gehikuntza handi batek sor litzakeen bezala, nik gaitzetsi baino ezin dezaket egin, estatuak bankuari hain lanabes preziatuak ematea".
"Probintzi bankuek eskudirutako ordainketak eten aurretik pairatzen zituzten eragozpenek, batzuetan handiak izan behar zuten. Alarma- edo itxarondako alarma-garai guztietan behartuta zeuden nahikoa ginea izatera, edozein eratako egoerari aurre egiteko. Honelako egoeratan gineak bankuan erdiesten ziren bilete handiagoen truke; eta gero, probintzi bankuetara eramaten zituen konfidantzazko eragileren batek, honek suposatzen zuen gastu eta arriskupean. Zegokien xedea bete ondoren, berriro Londresera itzultzen ziren, eta ziurtasun guztiekin, berriro, bankuan gordetzen ziren, kontuan hartuta ez zutela pisu- galtzerik izan, honela izanda balio legala gutxituko baitzitzaien".
"Banku-bileteak lingotetan ordaintzeko plana onartzen bada, beharrezkoa litzateke pribilegio bera probintzi bankuetara hedatzea edo banku-bileteak diru arrunt bihurtzea bere jabe legalari; azken kasu honetan ez litzateke lege-aldaketarik egongo probintzi bankuei dagokienez, hauek ere behartuta geratuko bailirateke, orain dauden bezala beren bileteak Ingalaterrako Bankuko bileteetan ordaintzea eskatzen zaienean".
"Gineek behin eta berriro egin behar dituzten bidaietako marruskadura eta garraio-gastuak direla eta, pisu-galtzerik izango ez balute izango luketen aurrezkia, nahikoa handia izango litzateke; baina abantaila handiena herrialdearen etengabeko eskaintzatik letorke, baita Londreseko zirkulaziotik datorrenetik ere, ordainketa txikiak egiteko bitarteko paper merkea hornitzen delako, eta ez urrea bezala oso garestia; honela, herrialdea gai izango litzateke bide honetatik lortutako irabazi guztiak bereganatzeko, era honetako kapital-kopuru hori ekoizkorki enplegatu ondoren. Zalantzarik gabe, ezin izango genituzke honelako irabazi erabakiorrak arbuiatu, baldin eta ez balego bitarteko merkeago hau hartu delako eragozpen aipagarririk".
Dirua bere egoera perfektuenean dago guztia diru-paperetan dagoenean, baina diru-paper honek urrearen balio berdina izan behar du, hura ordezkatu nahi duelako. Papera urrearen ordez erabiltzerakoan, bitarteko merkeenak garestiena ordezkatzen du, eta herrialdea gaitzen du, gizabanakoentzat inolako galerarik gabe, urre hori guztia lehengai, tresneria eta elikagaiengatik ganbia dezan; hauen erabilpenak herrialdeko aberastasuna eta gozamenak gehitzen ditu.
Nazioaren ikuspegitik ez dauka garrantzirik ondo erregulatutako diru-paper hau gobernuak edo bankuak jaulkitzen duen: edozein kasutan aberastasuna sortuko du; baina ez da gauza bera gertatzen gizabanakoen interesekin. Merkatuko interes-tasa herrialde batean ehuneko 7 denean eta estatu honek gastu berezi baterako urtero 70.000£ behar dituenean, gizabanakoentzat garrantzi handiko arazoa izango da urteko 70.000£ horiek erdiesteko zergak ordaindu behar diren edo zergarik ordaindu gabe bil litezkeen jakitea. Demagun 1.000.000£ behar direla espedizio bat eratzeko. Estatuak milioi bat paper jaulkitzen badu eta kopuru berdina txanponetan erretiratzen badu, espedizioa herriari inolako zamarik jarri gabe antolatuko litzateke; baina banku batek milioi bat paper jaulkitzen badu eta diru hori maileguan ematen badio gobernuari ehuneko 7ko interesarekin, eta diru-kopuru berdina erretiratuko balitz txanponetan, herrialdea urteko 70.000£ko zergarekin zamatuko litzateke: herriak zerga ordainduko luke; bankuak diru hori jasoko luke; eta gizartea kasu batean zein bestean lehen bezain aberatsa izango litzateke; espedizioa geure sisteman hobekuntza egon delako antolatuko litzateke, milioi bat balio duen kapitala ekoizkorra egin delako merkantzien itxura hartuta, era ez-ekoizkorrean, hau da, txanponetan, utzi ordez; baina abantaila beti paperaren jaulkitzaileentzat izango litzateke, eta estatuak herria ordezkatzen duenez, herriak zerga aurreratuko luke estatuak jaulkiko balu milioi hau, eta ez bankuak.
Jadanik ohartarazi dudanez, ziurtasun osoa balego diru-paperaren jaulkitze-ahalmena ez dela gehiegi erabiliko, herrialdeko aberastasun kolektiboarentzat garrantzirik ez luke edukiko dirua nork jaulki duen; eta nik orain frogatu dut publikoak interes zuzena izango lukeela estatua izan dadin jaulkitzaile, eta ez merkataritzako elkarte edo banku-konpainiaren bat. Arriskua, ordea, ahalmen hau gehiegi erabiltzean datza eta badirudi handiagoa dela gobernuaren eskuetan dagoenean, banku-konpainia batean dagoenean baino. Esaten denez, errazago izango omen litzateke banku-konpainia bati legea betearaztea, eta interesa izan arren bere jaulkipenak dituen mugak gainditzeko, gizabanakoek dirua espezietan edo lingoteetan aldatzeko duten ahalmenak, jaulkipenak kontrolatu egingo lituzke. Argudiatzen da ere, kontrol berdina ez litzatekeela denbora luzean errespetatuko, gobernuak dirua jaulkitzeko pribilegioa balu; gobernuak gehiago baloratuko lituzke gaur egungo alde onak, geroko ziurtasunak baino, eta ondorioz, alde on horietan oinarriturik, jaulkipen horiek kontrolatzeko ipini ziren kontrolak kentzearen alde ager liteke.
Gobernu arbitrario baten pean objekzio honek indar handia izango luke; baina herrialde libre batean, legegile argiekin, diru-papera jaulkitzeko ahalmena, bere bihurgarritasuna edukitzailearen borondatepean dagoenean, beldurrik gabe, helburu berezi horretarako izendaturik dauden mandatarien esku utz liteke; eta hauek ministrarien kontrolpetik independente gera litezke.
Amortizazio-fondoa Legebiltzarraren aurrean kudeatzen duten bakarrak, arduradun diren mandatariak dira, eta hauen esku geratzen diren inbertsioak, erregularitate handi baten barruan burutzen dira; zein arrazoi egon daiteke, beraz, diru-paperaren jaulkipenak auzitan ipintzeko, egiaztasun berdinarekin erregulatu ahal badira, eta antzeko mandatariek kudeatuko badituzte?
Esan daiteke estatuarentzat, eta beraz, publikoarentzat, diru-paperaren jaulkipenak abantailak ekartzen dituela, hauek oso nabariak direlako; izan ere, nazio-zorraren zati bat eraldatu egiten du, eta nazio-zor honen gainean publikoak interesa ordaintzen duelarik, interesik ez daraman zorra izanik ere: hala ere, jaulkipen hori desabantailatsua izango litzateke merkataritzarako, merkatariei dirua maileguan hartzea eta letrak deskontatzea eragotziko bailieke, hau baita, hein batean, banku-papera jaulkitzeko era.
Baina horrek suposatzen du dirua ezin litekeela maileguan hartu bankutik, honek maileguan emango ez balu, eta merkatuko interes-tasa eta irabaziena jaulki den diru-kopuruaren eta jaulkitzen duen erakundearen menpe leudekeela. Baina herrialdeak ez lukeenez urritasunik izango baldin eta arropa, ardo edo beste edozein merkantziatan ordaintzeko bitartekoak balitu, ez litzateke ere diru-urritasunik egongo dirua maileguan emateko, mailegu-hartzaileek ziurtasunak eskainiko balituzte eta prest baleude diru horregatik merkatuko interes-tasa ordaintzeko.
Liburu honen beste alderdi batean demostratzen saiatu naiz merkantzia baten balioa ez dutela bere ekoizle batzuek izan ditzaketen behin-behineko abantailek erregulatzen, baizik eta abantaila gutxien duen ekoizleak aurkitzen dituen benetako zailtasunek. Gauza bera gertatzen da diruaren interesarekin; hau ez du erregulatzen bankuak maileguentzat ipinita daukan interes-tasak, hau ehuneko 5, 4 edo 3 izanda ere, kapital hori enplegatu eta lor daitezkeen irabazi-tasek baizik, eta hauek erabat independienteak dira diruaren kantitate eta balioarekiko. Banku batek mailegutan milioi bat, hamar edo ehun ematen baldin baditu, ez luke iraunkorki aldatuko merkatuko interes-tasa, honela jaulkitako diruaren balioa baizik. Kasu batean beharko litzatekeen diru-kopurua baino hamar edo hogei halako behar liteke beste batean negozio berdina burutzeko. Bankuari egiten zaizkion diru-eskakizunak, beraz, diru horren enplegutik atera daitekeen irabazi-tasa eta mailegutan emateko prest dagoen interes-tasaren arteko erkaketaren menpe daude. Bankuak kobratzen duen interes-tasa merkatukoa baino apalagoa bada, ez da egongo diru-kopururik mailegutan emateke; tasa hori baino altuagoa bada, gastatzaileak eta bon-bontzaileak besterik ez dira joango dirua mailegutan eskatzera. Horregatik aurkitzen dugu merkatuko interes-tasak ehuneko 5 gainditzen duenean, -bankuak normalki tasa horretan ematen ditu maileguak-, letrak deskontatzeko bulegoa diru-eskakizunez beteta dagoela; eta alderantziz, merkatuko interes-tasa, nahiz behin-behinekoa izan, ehuneko 5etik behera badago, bulego horretako langileak ez dauka zereginik.
Haatik, esaten denean bankuak azken hogei urteetan hainbesteko laguntza eman diola merkataritzari, merkatariak nahikoa diruz hornitu baititu denbora honetan, maileguak merkatuko interes-tasaren azpitik eman dituelako izan da; merkatariek beste edozein tokitan diru horrengatik ordain zezaketen interes-tasaren azpitik egon da; baina nik aitortzen dut hau guztia aldeko argudio bat baino gehiago, bere ezarpena objektatzeko dirudiela.
Guk zer esan beharko genuke hornitegi bati buruz, normalean artilea ehungile erdiei merkatu-preziotik behera salduko balie? Zein izango litzateke komunitatearen irabazia? Honek ez luke gure merkataritza hedatuko, artile hori berdin erosiko baitzen merkatuko prezioan salduta ere. Ez zuen kontsumitzailearentzat ehunaren prezioa jaitsaraziko, prezioa, arestian esan dudan bezala, erraztasun gutxien duen ekoizpenaren kostuak erregulatuko bailuke. Bere ondorio bakarra, orduan, ehungileen arteko batzuen irabaziak gehitzea izango litzateke, beren irabaziak irabazi orokorraren gainetik egongo bailirateke. Hornitegi hori irabazi egokirik gabe geratuko litzateke, eta komunitateko beste batzuek jasoko lituzkete besteek galdutako irabaziak. Hauxe da, hain zuzen, gure bankuekin gertatzen dena; izan ere, legeak interes-tasa ezartzen du eta hau mailegua merkatuan har daitekeenaren azpitik dago; eta bankua beharturik dago maileguak interes-tasa honetan emateko edo bestela ezer ere ez emateko. Banku-negozioaren izaera dela eta, bankuak fondo ugari ditu, hain zuzen, bakarrik era honetan erabil ditzakeenak; herrialdeko merkatari batzuk behar ez den bezala profitatzen dira, eta herrialdearentzat ez da onuragarria izango, merkatu-prezioa izan ordez merkataritza zuzenduko duena, era apalagoan hornitutako lanabes honek merkataritza desbideratzen duelako.
Komunitateak aurrera eraman dezakeen negozio guztia bere kapitalaren kopuruaren menpe dago; hau da, bere lehengai, makineria, untzi, eta abarren menpe. Ongi erregulatutako diru-papera ezarri ondoren, hauek ezin daitezke gehitu, ezta gutxitu ere banku-eragiketen bidez. Beraz, estatuak jaulkiko balu herrialdeko diru-papera, nahiz letrak inoiz ez deskontatu eta shilling bat ere ez eman mailegutan publikoari, hala ere, ez litzateke merkataritzaren bolumena aldatuko: guk lehengai-, makineri, elikagai- eta untzi-kopuru berdina izango genuke, eta ziurrenik, diru-kantitate berdina eman liteke mailegutan, ez beti ehuneko 5ean, hain zuzen, legeak finkatutako interes-tasan, hau merkatuko interes-tasaren behetik dagoenean, baizik eta mailegu-hartzaile eta -emaileen arteko lehiaketa gardenaren emaitza den ehuneko 6, 7 edo 8an.
Adam Smith merkatariek eskoziar sistema garatuagoaren bidez ateratzen dituzten abantailez mintzo zaigu, merkataritzarako erraztasun horiek, diruzko kontuak direla eta, Eskoziako sistema Ingalaterrakoaren gainetik jartzen baitute. Diruzko kontu hauek bankari eskoziarrek beren bezeroei ematen dizkieten kredituak dira, deskontatzen dizkien letrez gain; baina bankari bezala, alde batetik dirua aurreratu eta zirkulazioan ipintzen duen proportzioan, bestetik, beste hainbeste diru jaulkitzeari utzi behar dio, eta horregatik zaila da abantaila hori zertan datzan jakitea. Zirkulazio guztia paperean milioi batekoa besterik ez baldin bada, milioi batek besterik ez du zirkulatuko; eta hori benetan garrantzirik gabekoa izan daiteke merkatariarentzat edo bankariarentzat, diru hori guztia letrak deskontatuta jaulki, edo zati bat honela eta gainontzekoa diruzko kontu horien bidez egin.
Beharrezkoa izan daiteke, agian, bi metalei buruzko hitz batzuk esatea, hau da, urre eta zilarrari buruzkoak, biak diru gisa erabiltzen baitira; izan ere, diruaren printzipio argi eta erraz horiek pertsona askoren burua nahasi besterik ez dute egiten eta horregatik zenbait argitasun eman behar dira. "Ingalaterran", dio Smith doktoreak, "urrea ez zen diru legaltzat hartu, lehen aldiz txanpondu zenetik denbora luzea igaro arte. Urre-diru eta zilar-diruaren balioen arteko proportzioa ez zuen inongo lege publikok edo proklamak finkatu, bai ordea merkatuak, honi utzi baitzitzaion finkapen hori egin zezan. Zordun batek ordaintzeko urrea eskaintzen bazuen, hartzaileak erabat arbuia zezakeen honelako ordainbidea edota onartu, berak eta zordunak urreari ematen zioten balioa adostu ondoren".
Egoera honetan, begi-bistakoa da batzuetan ginea batek 22s. edo gehiago balio zitzakeela eta bestetan 18s. edo gutxiago; diferentzia hau, urre eta zilarraren merkatu-balio erlatiboaren aldaketaren menpe zegoen. Urre eta zilarraren balioan ematen ziren aldaketa guztiek urrezko diruan eragina izango zuten -irudi dezake zilarrak aldaketarik ez zuela izaten, urreak gora-beherak zituen bitartean-. Beraz, nahiz ginea bat 22s. bezala igaro, 18s. izan ordez, gerta zitekeen urrearen balioak aldaketarik ez izatea; gerta zitekeen aldaketa guztia zilarrean ematea, eta beraz, 22s.k izan zezakeen, lehen 18s.k zuen balioa baino gutxiago. Eta alderantziz, aldaketa guztia urrean eman zitekeen; 18s.ko balio zuen ginea bat, 22s.ko baliora igo zitekeen.
Demagun zilarrezko diru honen pisua urritu egin dela urratu delako, eta era berean bere kantitatea gehitu dela; orduan, ginea bat 30s. bezala igaro liteke, zeren eta honela desbalioztutako diruan, 30s.k daukan zilarraren balioa izan bailiteke ginea batek daukan urrearena baino handiagoa ez izatea. Monetaren Etxeak finkatutako baliora itzultzen denean zilarrezko dirua, berau igo egingo litzateke; baina urrea jaitsiko bailitzan azalduko litzateke, zeren ginea batek 21 shilling on horietakoak baino gehiagoko baliorik ez bailuke izango.
Urreak orain legezko diruaren izaera hartzen badu ere, eta zordun guztiek askatasun osoa badute beren 21£ko zor bakoitza 420 shilling edo 20 ginearekin ordaintzeko, zordunak era batera edo bestera ordainduko du, hain zuzen, datorkion era egokienean egingo du. Bost laurden garirekin lortu ahal bada nahikoa urre-lingote, zein gero Monetaren Etxeak 20 ginean txanponduko dizkion, eta gari berdinarekin 430 shillingean txanponduko dizkion zilar-lingote erdiesten badu; nahiago izango du zilarretan ordaindu, honela 10 shilling irabaziko baititu bere zorra ordaintzerakoan. Baina alderantziz, gari horrekin hogei ginea t’erdi txanpontzeko adina urre lortu ahal badu, eta 420 shilling txanpontzeko adina zilar besterik ez, normala denez, zorra urretan ordaintzea interesatuko zaio. Erdietsitako urrea 20 ginean txanpondu ahal bada, eta zilarra berriz 420 shillingean, berdin izango litzaioke zorra urre edo zilarretan ordaintzea. Ez da, beraz, zortezko aukera; ez da ere herrialde aberatsarentzat urrea zirkulatzea egokiagoa delako, pentsa baitaiteke zorrak ordaintzeko urrea erakargarriagoa dela; aitzitik, zordunaren interesa honela ordaintzea delako gertatzen da hala.
1797. urtea baino lehenagoko denboraldi luze batean, bankuak ordainketak dirutan egitea murriztu zuenean, urrea zilarrarekin erkatuta hain merke zen, Ingalaterrako Bankuari zein gainontzeko zordun guztiei merkatuan urrea erostea zilarra erostea baino egokiago zitzaiela; urre hori Monetaren Etxera eramaten zuten txanpon zezaten, honela merkeago ateratzen baitzitzaien zorrak kitatzea. Denboraldi honetan zehar, zilarrezko dirua legez baliogutxitua egon zen, baina bere eskasia zegoen, eta beraz, nik lehen esplikatu dudan printzipioan oinarriturik, inoiz ez zen bere ohiko baliotik jaitsi. Nahiz hain baliogutxiturik egon, zordunek, oraindik ere, urrezko txanponetan ordaintzeko interesa zuten. Baliogutxitutako zilarrezko txanpon-kopurua arras handia izan bazen, edo Monetaren Etxeak lege apaleko txanponak jaulki izan bazituen, agian zordunek beren ordainketak baliogutxitutako diru honekin egiteko interesa izango zuten; baina bere kantitatea mugatua zen eta bere balioa gordetzen zuen, eta beraz, urrea zen diruaren benetako patroi erreala.
Hori ez zen inon ukatzen; baina esan nahi izan da hori honela legez egin zela, legeak aitortzen zuelako behin zor batek 25£ gainditzen zituela, zilarra ez zela legezkoa, baldin eta bere pisua Monetaren Etxeak zuen patroiaren arabera hartzen ez bazen.
Baina legeak ez zuen galarazi edozein zordunek bere zorra zilarrezko diruan ordain zezan, edozein izanda ere bere garrantzia, hau Monetaren Etxetik atera berria baldin bazen behintzat; zordunak ez bazuen metal honekin ordaintzen, ez zen derrigorrez eskatzen zitzaiolako, ezta behartzen zitzaiolako ere, hautaketa hori egin zuelako baizik; hala hautatu zuen, ez zitzaiolako Monetaren Etxera zilarrik eramatea komeni, bai ordea urrea. Ziurrenik, baliogutxitutako zilarrezko diru-kantitatea zirkulazioan arras handia izan bazen eta legezko balioa ere bai, orduan, ginea batek, berriro, hogeita hamar shilling balioko zuen; baina shillinga izango zen baliogutxitu zena, eta ez ginearen balioa igo zena.
Beraz, dirudienez bi metal horietako bakoitza edozein kopurutako zorrak kitatzeko legezko dirua zenean, balioa neurtzeko patroi printzipalari dagokionez, ganbio konstantearen menpe geunden. Batzuetan urrea zen, eta zilarra besteetan, azken finean, bi metal horien balio erlatiboaren aldaketen arabera; eta garai horietan, patroia ez zen metala urtu eta zirkulaziotik erretiratu egiten zen, bere balioa handiagoa zelako lingoteetan txanponetan baino. Hau konpondu beharreko eragozpena besterik ez zen; baina hobekuntzen aurrerapena hain mantsoa da, ezen diruaren arazo honi buruz Locke jaunak inork erantzun ez zuen moduan demostratu arren, eta idazle guztiak gizaki honen garaietatik ohartuta egonagatik ere, sistema hoberik ez zen ezarri 1816an Legebiltzarrak egin zuen Batzarrera arte, alegia, kopurua berrogei shillingekoa baino handiagoa zenean, legezko diru bakarra urreak izan behar zuela legez onartu zenean.
Ez dirudi Smith doktorea konturatu zenik diru gisa bi metal erabiltzeak eta edozein zor-kopuru ordaintzeko biak legezko diru izateak sortzen dituen ondorioez; honi buruz honakoa dio: "Errealitatean, metalezko txanpon desberdinen arteko balioen erlazioak mantentzen diren bitartean, metal bitxienaren balioak gainontzeko txanponen balioa erregulatzen du". Garai batean urrea zordunentzat egokiagoa zelako erabiltzen zuten beren zorrak ordaintzeko bitarteko gisa; eta horregatik berak uste zuen metal honek bere baitan kualitate bereziren bat zuela zilarrezko txanponaren balioa orduan eta beti erregulatzeko.
1774an urrezko dirua erreformatu zenean, ginea berri bat, Monetaren Etxetik irten berria, baliogutxitutako 21 shillingaren truke ganbiatzen zen; baina William erregearen agintepean zilarrezko txanpona egoera berdinean zegoenean, ginea berri bat ere, Monetaren Etxetik irten berria, 30 shillingaren truke ganbiatzen zen. Honi buruz Buchanan jaunak honela ohartarazten gaitu: "Hona hemen, beraz, gertakizun bitxi bat, zeinetaz diruaren ohiko teoriek ez duten inolako argibiderik ematen; ginea bat garai batean hogeita hamar shillingaren truke ganbiatzen zen, bere funtsezko balioa baliogutxitutako zilarrezko dirutan, eta gero ginea bera, baliogutxitutako hogeita bat shillingaren truke besterik ez zen ganbiatzen. Oso garbia da garrantzi handiko zerbaitek gertatu beharko zuela bi denboraldi desberdin hauen artean, Smith doktorearen hipotesiak inolako azalpenik ematen ez duen arren".
Zailtasun hori oso erraz konpon daitekeela deritzot, hain zuzen, aipatutako bi denboraldi hauetan ginearen bi balio desberdinen egoerak, zirkulazioan baliogutxituta zegoen zilarrezko diru-kantitate desberdinarekin erlazionatuta. William erregearen agintepean, urrea ez zen legezko dirua: balio konbentzionalean zirkulatzen zuen. Ziurrenik, ordainketa garrantzitsu guztiak zilarrarekin egiten ziren, bereziki diru-papera eta banku-eragiketak ezagutzen ez zirelako. Baliogutxitutako zilarrezko diru-kantitateak, zirkulazioan mantenduko zen zilarrezko dirua gaindituko zuen, baldin eta ezer gertatu ez eta baliogutxitugabekoa erabili izan balitz; eta beraz, depreziatua bezain baliogutxitua zen. Baina hurrengo denboraldian, urrea legezko diru bihurtu zenean, banku-bileteak ere erabiltzen zirenean, ordainketak gauzatzeko baliogutxitutako zilarrezko diru-kantitateak ez zuen gainditzen Monetaren Etxetik ateratako zilarrezko diru berria, hain zuzen ere, baliogutxitutako zilarrezko diru hura egon ez bazen zirkulatuko lukeena; beraz, dirua baliogutxiturik egon arren, ez zegoen depreziaturik. Buchanan jaunaren azalpena zertxobait desberdina da; honek uste du diru lagungarria ezin dela depreziatu, bai ordea diru printzipala. William erregearen agintepean zilarra zen diru printzipala, eta beraz, deprezia zitekeen. 1774.ean diru lagungarria zen, eta haatik, bere balioa mantendu zuen. Baina depreziazioa ez da ematen diru printzipala edo lagungarria delako; izan ere, depreziazioa edo baliogaltzea diru-kopuruaren soberakinak erabakitzen du4.
Dirua txanpontzeko ezartzen den eskubide moderatua ezin daiteke gehiegi objekta, bereziki diru hori ordainketa txikiak egiteko erabiltzen bada. Diruaren balioa, orokorki, eskubide honek suposatzen duen kopuru osoaren heinean handitu egiten da, eta beraz, diru-kantitatea sobera ez dagoen bitartean bere ordaintzaileei eragiten ez dien zerga da. Azpimarratu behar da diru-papera ezartzen den herrialde batean, nahiz diru honen jaulkitzaileak beharturik egon espezietan ordaintzera, edukitzaileak hala eskatzen badu, biak, bileteak zein txanponak, depreziatuak izan litezkeela legezko bakarra den diru hori guztia txanpontzeko eskubide osoaren kopuruan, paper-zirkulazioa mugatzeko kontrolak eragin aurretik. Adibidez, urrea txanpontzeko eskubidea ehuneko 5ekoa bada, dirua, banku-bilete ugari jaulki direla eta, benetan ehuneko 5ean depreziaturik gera liteke, beren edukitzaileek gogoa izan aurretik txanponetan eskatzeko, gero urre-lingoteetan urtu dadin; ez ginateke inoiz depreziazio-arriskuaren aurrean egongo, harik eta ez balego urrezko txanponaren gaineko txanpontze-eskubiderik; edo txanpontze-eskubide hori onartua balego, banku-bileteen edukitzaileek lingoteetan eska lezakete Monetaren Etxeko prezioan, baina ez txanponetan; eta prezio hori 3£ 17s. 10,5d.koa da. Haatik, baldin eta ez bada bankua bere bileteak lingote edo txanponetan ordaintzera behartzen, edukitzaileak nahi bezala, aurreko legearen arabera, txanpontze-eskubidea ehuneko 6koa da, edo lau penike ontza bakoitzeko, zilarrezko diruaren gainean; baina onesten du ere Monetaren Etxeak urre guztia txanpon dezan inolako eskubiderik erabiltzeke, eta agian hau da egokiena, horrela diruaren edozein ezbeharrezko aldaketa ekidingo baita.