13. Ezagutza, errakuntza eta iritzi probablea
Aurreko kapituluan jorratu dugun auziak, alegia, egiaren eta faltsutasunaren esanahiari buruzko auziak askoz interes gutxiago dauka egia dena eta faltsua dena nola ezagut dezakegun aztertzen duen auziak baino. Azken auzi horretaz arduratuko gara kapitulu honetan. Gure usteetako batzuk okerrak direla ezin da zalantzan jarri; hortaz, ikertu behar dugu ea zer nolako ziurtasuna eduki dezakegun honelako-eta-horrelako ustea okerra ez denean. Beste hitzetan esanda, zerbait jakiterik ba al dago? Edo, batzuetan eta zorte onez, uste al dugu egiazkoa den zerbait? Auzi hori jorratu aurretik, lehenik eta behin, «jakite» hitzaren bitartez zer esan nahi dugun erabaki beharko dugu, eta auzi hori ez da pentsa daitekeen bezain erraza.
Hasiera batean, jakitea «egiazko uste» bezala defini daitekeela pentsa genezake. Uste duguna egiazkoa denean uste dugunaren jakintza lortu dugula suposa genezake. Baina gertakari horrek ez luke bat egingo hitz horrek duen erabilera arruntarekin. Har dezagun kontuan adibide arrunt bat: azkeneko Lehen Ministroaren deitura B batez hasten dela uste baldin badu pertsona batek, egiazkoa den zerbait uste du azkeneko Lehen Ministroa Sir H.C. Bannerman izan zelako. Alabaina, pertsona horrek azkeneko Lehen Ministroa Balfour jauna izan zela uste baldin badu, oraindik ere Lehen Ministroaren deitura B batez hasten dela uste du pertsona horrek, baina ez genuke pentsatuko uste horrek jakintza osatzen duenik, egiazkoa izan arren. Aurrez aurretiko asmatze argi baten kariaz egunkari batek bataila baten emaitzaren berri ematen baldin badu –emaitza ematen duen telegramaren bat jaso aurretik–, litekeena da geroko emaitza zuzena izango dena zorte onez asmatzea. Berri horrek esperientzia gutxiko irakurle batzuengan uste bat ekoitz dezake. Haatik, nahiz eta haien ustea egiazkoa den, ezin da esan jakintza eskuratu dutenik. Garbi dago egiazko uste batek ez duela jakintza osatzen uste faltsu batetik deduzitzen denean.
Antzera, egiazko uste bati ezin zaio «jakintza» esan arrazoitzeko prozesu iruzurti baten bidez deduzitzen denean, dedukzioaren premisak egiazkoak izan arren. Greko guztiak gizakiak direla eta Sokrates gizakia dela baldin badakit, orduan ezin dut esan Sokrates grekoa dela dakidanik; izan ere, premisak eta ondorioa egiazkoak izan arren, ondorioa ez da premisetatik ondorioztatzen.
Dena dela, jakintza egiazkoak diren premisetatik legez deduzitzen dena baino ez dela esan behar al dugu? Ezin dugu hori esan, garbi asko. Horrelako definizioa zabalegia eta estuegia da aldi berean. Lehenik eta behin, zabalegia da ez delako nahikoa gure premisek egiazkoak izan behar izana; areago, premisa horiek egiazkoak direla jakin behar dugu. Balfour jauna azkeneko Lehen Ministroa zela uste duen pertsonak baliozko dedukzioak burutu ditzake Lehen Ministroaren izena B-z hasten dela dioen egiazko premisatik, baina ezin du esan dedukzio horien bitartez eskuratutako ondorioak dakizkienik. Hortaz, gure definizioa zuzendu behar dugu, eta dakizkigun premisetatik legez deduzitutakoa jakintza dela esango dugu. Hori, hala eta guztiz ere, definizio zirkularra da: izan ere, «dakizkigun premisak» adierazpenaren esanahia dagoeneko dakigula onartzen da. Ondorioz, kasurik onenean, jakintza edo ezagutza mota bat definitzen du, «ezagutza eratorria» deritzona, ezagutza intuitiboaren aurkakoa den ezagutza, hain zuzen ere. Esan dezakegu: «ezagutza eratorria intuitiboki dakizkigun premisetatik legez deduzitzen da». Baieztapen horretan ez dago akats formalik, baina ezagutza intuitiboaren definizioaren bilaketa gerorako uzten du.
Ezagutza intuitiboaren auzia oraingoz alde batera utziz, har dezagun kontuan goian proposatutako ezagutza eratorriaren definizioa. Definizio horrek ezagutza modu desegokian mugatzen du, eta hori da haren aurkako arrazoi nagusia. Sarritan gertatu izan da pertsona batek egiazko uste bat hartu duela kontuan eta uste hori harengan hazi egin dela ezagutza intuitiboaren kariaz. Uste hori ezagutza horretatik legez ondoriozta daiteke, baina benetan ez da ondorioztatua izan inongo prozesu logiko baten bitartez.
Har ditzagun kontuan, esaterako, irakurketaren bitartez ekoiztutako usteak. Egunkariek Erregearen heriotzaren berri ematen baldin badute, Erregea hil dela uste izateko aski ondo justifikatuta gaude; bestela, mota horretako berria faltsua balitz, egunkariek ez lukete ezer esango. Gainera, egunkariak Erregea hil dela baiesten duela uste izateko aski ondo ere justifikatuta gaude. Dena dela, azken kasu horretan, gure ustearen oinarrian dagoen ezagutza intuitiboa berriak osatzen dituzten hizki inprimatuei so eginez eratorritako zentzumen-datuen existentziaren ezagutza da. Zaila da ezagutza horretaz jabetzea, erraz irakurtzen ez duen pertsona baten kasuan izan ezik. Hizkien itxurez ohar daiteke ume bat, eta pixkana-pixkanaka, eta kostata, haien esanahiaz jabetzera igaro daiteke. Baina irakurtzeko ohitura duen pertsona hizkien esanahira igarotzen da bat-batean, eta, hausnartzen duenean izan ezik, ez da jabetzen ezagutza hori hizki inprimatuei so eginez sortutako zentzumen-datuetatik eratorri egin duela. Beraz, hizkietatik haien esanahira doan inferentzia baliozkoa izatea litekeena bada ere, eta irakurleak inferentzia hori burutu badezake ere, benetan ez du halakorik burutzen; izan ere, «inferentzia logikoa» izena duen eragiketarik ez du benetan burutzen. Dena dela, absurdoa litzateke esatea irakurleak ez dakiela egunkariak Erregearen heriotzaren berri ematen duela.
Ondorioz, ezagutza intuitiboaren emaitza den guztia ezagutza eratorritzat hartu behar dugu, asoziazio hutsez bada ere, baldin eta baliozko lotura logikoa badago eta pertsona horrek, gogoetaren bitartez, lotura horretaz jabetzea badauka. Inferentzia logikoaz gain, uste batetik beste batera igarotzeko bide asko dago benetan: hizki inprimatutik haren esanahirako pasabidea bide horien erakusgarria da. Bide horiei «inferentzia psikologikoa» esan dakieke. Inferentzia psikologikoa onartu behar dugu, bada, ezagutza eratorria lortzeko baliabide gisa, baldin eta aurki daitekeen inferentzia logikoa badago, hain zuzen ere, inferentzia psikologiko horrekiko paralelo doan inferentzia. Horrek ezagutza eratorriaren definizioa nahiko genukeena baino zehaztasun gutxiagoko definizio bihurtzen du, «aurki daitekeena» adierazpena zehaztasunik gabekoa delako; izan ere, ez digu esaten zenbaterainoko gogoeta behar den aurkikuntza burutu ahal izateko. Dena den, «ezagutza» ez da kontzeptu zehatza: kapitulu honetan osokiago ikusiko dugun bezala, kontzeptu horrek iritzi probablearen kontzeptuarekin bat egingo du. Horrenbestez, oso zehatza den definiziorik ez da bilatu behar, horrelako definizio batek, gutxi edo asko, gaizkiulertzeak eragingo dituelako.
Haatik, ezagutzaren gaineko zailtasun nagusia ez da ezagutza eratorriari dagokiona, ezagutza intuitiboari dagokiona baizik. Ezagutza eratorriaz arduratzen garen heinean, atzerantz joan gaitezke ezagutza intuitiboaren analisia egitera. Baina uste intuitiboei dagokienez, ez da inola ere erraza irizpide bat aurkitzea uste egiazkoen eta okerren artean bereizketa egiteko. Arazo horri dagokionez, nekez lor daiteke oso zehatza den emaitza: egien ezagutza oro zalantza-mailaren batez kutsatuta dago, eta gertakari hori aintzat hartzen ez duen teoria okerra litzateke argi eta garbi. Hala ere, zerbait egin daiteke arazoaren zailtasunak leuntzeko.
Lehenik eta behin, egiaren teoriak aukera ematen digu zenbait egia berez nabaritzat hartzeko; berez nabariak dira hutsezintasuna ziurtatzen duten zentzuan, hain zuzen ere. Hauxe esan genuen: uste bat egiazkoa denean uste horri gertakari bat dagokio, non ustearen objektu anitzek konplexu bakar bat osatzen duten. Usteak gertakariaren ezagutza osatzen duela esaten da, baldin eta uste horrek kapitulu honetan aintzat hartu ditugun zehaztasunik gabeko beste baldintza horiek asebetetzen baditu. Baina edozein gertakariri dagokionez, usteak osatzen duen ezagutzaz gain, hautemateak (hitz hori zentzurik zabalenean ulertuz) osatzen duen ezagutza mota ere eduki dezakegu. Adibidez, Eguzkia sartzearen ordua zein den baldin badakizu, ordu horretan Eguzkia sartzen ari dela jakin dezakezu: hori egien ezagutzaren bidez eskuratzen den gertakariaren ezagutza da. Baina, eguraldia bikaina baldin bada, mendebalderantz begira dezakezu eta Eguzkia sartzen ikus dezakezu: horrela, gertakari bera ezagutzen duzu, baina gauzen ezagutzaren bidez.
Beraz, edozein gertakari konplexuri dagokionez bi bide daude teorikoki hura ezagutu ahal izateko:
(1) Judizio baten bidez; judizioaren zatiak erlazionatuta daudela juzgatzen da zatiak berak benetan erlazionatuta dauden bezala.
(2) Gertakari konplexuaren beraren bitartekorik gabeko ezagutzaren bidez; «hautematea» (zentzurik zabalenean) esan dakioke ezagutza horri, nahiz eta ez den mugatzen inola ere zentzumenetako objektuetara.
Aintzat hartu behar da gertakari konplexu bat ezagutzeko bigarren bidea –bitartekorik gabeko ezagutzaren bidea– gertakari bat benetan dagoenean bakarrik dela posible. Aitzitik, lehenengo bidea, judizio guztiak bezala, okerra izan daiteke. Bigarren bideak konplexu osoa ematen digu, eta, ondorioz, haren osagaiak erlazio egokian daudenean bakarrik da posible; erlazioak behartzen ditu osagaiak horrelako konplexua osatzera. Lehenengo bideak, ordea, banaka ematen dizkigu zatiak eta erlazioa, eta zati eta erlazio horien errealitatea baino ez du eskatzen: agian erlazioak ez ditu zati horiek horrela erlazionatzen, eta, hala ere, judizioa gertatzen da.
11. kapituluaren bukaeran berezko nabaritasun bi mota izan daitezkeela iradoki genuela gogoratu behar dugu: lehenengoak egiaren berme absolutua ematen du, eta besteak, ordea, berme partziala. Bi mota horiek bereiz daitezke orain.
Egia bat, lehenengoa eta absolutuena den zentzuan, berez nabaria dela esan dezakegu egiari dagokion gertakaria bitartekorik gabe ezagutzen dugunean. Othellok Desdemonak Cassio maite duela uste duenean, uste horri dagokion gertakaria (haren ustea egiazkoa baldin bada) «Desdemonaren Cassiorenganako maitasuna» da. Gertakari hori bitartekorik gabe ezin du ezagutu Desdemonak beste inork; hortaz, kontuan hartzen ari garen berezko nabaritasunaren zentzuan, Desdemonak Cassio maite duela dioen egia (egiazkoa baldin bada) Desdemonarentzat bakarrik da berez nabaria. Gogo-gertakari guztiek, eta zentzumen-datuei dagozkien gertakari guztiek, pribatutasun hori bera dute: horiek pertsona bakar batentzat dira berez nabariak oraingo zentzuan, pertsona bakar batek ezagut ditzakeelako gogo-gauza horiek edo zentzumen-datu horiek. Beraz, existitzen den gauza partikular bati buruzko gertakaririk ezin da berez nabaria izan pertsona bat baino gehiagorentzat. Bestalde, unibertsalei buruzko gertakariek ez dute pribatutasun hori. Gogamen askok unibertsal bera bitartekorik gabe ezagut dezakete: beraz, hainbat pertsonak unibertsalen arteko erlazio bat bitartekorik gabe ezagut dezakete. Erlazioan dauden zenbait terminok osatzen duten gertakari konplexua bitartekorik gabe ezagutzen dugunero, termino horiek horrela erlazionatzen direla dioen egiak lehenengoa den edo absolutua den berezko nabaritasun mota duela esaten dugu, eta kasu horietan terminoak horrela erlazionatzen direla baieztatzen duen judizioak egiazkoa izan behar du. Beraz, berezko nabaritasun mota hori egiaren berme absolutua da.
Alabaina, proposatutako judizio baten aurrean, berezko nabaritasun mota horrek ez digu ematen judizio hori egiazkoa izanaz absolutuki ziur egoteko gaitasuna, egiaren berme absolutua bada ere. Suposa dezagun, lehenik eta behin, eguzkiak jotzen duela hautematen dugula; gertakari konplexua da, eta, orduan, «eguzkiak jotzen du» judizioa egiten dugu. Hautematetik judiziora igarotzean gertakari konplexu hori aztertu behar da: bereizi behar ditugu gertakariaren osagai gisa «eguzkia» eta «jotzea». Prozesu horretan errakuntza bat egitea litekeena da; beraz, gertakari batek lehenengoa den edo absolutua den berezko nabaritasun mota badu ere, gertakariari ustez dagokion judizioa ez da absolutuki hutsezina, agian gertakariari ez dagokiolako. Baina baldin badagokio (aurreko kapituluan azaldu dugun zentzuan), judizio horrek egiazkoa izan behar du.
Hasiera batean, judizioei dagokien berezko nabaritasuna bigarren motakoa da, eta berori ez da eratortzen osotasun konplexu bakarra den gertakariaren hautemate zuzenetik. Bigarren berezko nabaritasun mota horrek mailak ditu, hain zuzen ere, maila altuenetik uste baten aldeko joera soila baino ez den mailara doazen mailak. Har dezagun, adibidez, errepide irmo batean barrena guregandik trostan urruntzen ari den zaldi baten kasua. Hasiera batean, erabat ziur gaude apatx-hotsak entzun izanaz; pixkanaka, arretaz entzuten baldin badugu, iristen da une bat, zeinean pentsatzen baitugu irudimen kontua izan dela edo goiko gelako pertsiana edo gure bihotz-taupadak izan direla. Azkenean, zalantzan jartzen dugu zarata ote zegoen ere; orduan pentsatzen dugu ez dugula ezer entzuten, eta badakigu amaieran ez dugula ezer entzuten. Prozesu horretan, berezko nabaritasunaren mailaketa jarraia dago, maila altuenetik txikienera; mailaketa ez dago zentzumen-datuetan, haietan oinarritutako judizioetan baizik.
Edo berriro: eman dezagun kolorearen bi tonu alderatzen ari garela, bata urdina, bestea berdea. Kolorearen tonu erabat desberdinak izanaz erabat ziur egon gaitezke. Alabaina, kolore berdea apurka aldatzen baldin bada, urdinaren gero eta antzekoagoa izan dadin –hasieran, berde urdinxka bihurtuz, gero urdin berdexka, geroago urdin–, orduan une bat iritsiko da zeinean desberdintasunen bat ikusi izana zalantzan jar baitezakegu, eta geroago beste une bat zeinean baitakigu ezin dugula inolako desberdintasunik ikusi. Gauza bera gertatzen da musika tresnaren bat afinatzen dugunean, edo mailaketa jarraia onartzen duten beste kasu batzuetan. Beraz, mota horretako berezko nabaritasuna mailaketa-kontua da; eta garbi dago maila altuagoak txikiagoak baino fidagarriagoak direla.
Ezagutza eratorriaren oinarrizko premisek berezko nabaritasunaren mailaren bat izan behar dute, eta premisa horien eta haietatik deduzitutako ondorioen arteko loturak ere hala izan behar du. Har dezagun geometriatik hartutako arrazonamendu bat. Ez da nahikoa abiapuntuan dauden axiomak berez nabariak izatea: arrazonamenduaren urrats bakoitzean, premisaren eta ondorioaren arteko lotura berez nabaria izatea ere beharrezkoa da. Arrazonamendu zailetan, lotura horrek berezko nabaritasunaren maila oso txikia baino ez dauka; beraz, zailtasuna handia denean arrazonamenduaren errakuntzak posibleak dira.
Esandakoa kontuan edukita, ezagutza intuitiboari eta ezagutza eratorriari dagokienez garbi dago –ezagutza intuitiboa bere berezko nabaritasunaren mailaren proportzioan fidagarria dela onartzen baldin badugu– fidagarritasun mailaketa bat izango dela, erabat ziurtzat jo daitezkeen zentzumen-datu ohargarrien existentziatik eta logikako eta matematikako egia xeheagoetatik abiatuz aurkako judizioak baino probableagoak baizik ez diren judizioetara jaitsiz. Irmoki uste dugunari, egiazkoa izanez gero, ezagutza esaten zaio, baldin eta intuitiboa bada edo ezagutza intuitibotik (logikoki edo psikologikoki) inferitzen bada; azken buruan, ezagutza deritzogun hori ezagutza intuitibotik logikoki ondorioztatzen da. Irmoki uste dugunari, egiazkoa ez baldin bada, errakuntza esaten zaio. Irmoki uste dugunari, baldin eta ez bada ez ezagutza ez errakuntza, eta zalantzan uste dugunari ere –berezko nabaritasunaren maila altukoa ez delako edo horrelako zerbaitetatik eratorria izan delako– iritzi probablea esaten zaie. Beraz, eskuarki ezagutzatzat hartzen dugunaren zatirik handiena gutxi gorabehera iritzi probablea da.
Iritzi probableari dagokionez, koherentziaren aldetik laguntza handia lor dezakegu; koherentzia egiaren definizio gisa ez genuen onartu, baina irizpide gisa sarritan erabil daiteke. Iritzi probable banakoen multzo bat, elkarren artean koherenteak baldin badira, probableago bihurtzen da banaka hartutako iritzi probable horietako bakoitza baino. Hipotesi zientifiko askok bide horretatik eskuratzen dute beren probabilitatea. Hipotesi horiek iritzi probableen sistema koherente batekin bat egiten dute, eta horrela bakardadean baino probableagoak bilakatzen dira. Gauza bera esan daiteke hipotesi filosofiko orokorrei buruz. Maiz, kasu bakar bati dagokionez, horrelako hipotesiek oso zalantzagarriak dirudite, baina ia ziurrak bilakatzen dira hipotesi horiek iritzi probablezko masa batean ezartzen duten ordena eta koherentzia aintzat hartzen dugunean. Hori ametsen eta esna-aldiko bizitzaren arteko bereizketa bezalako kontuei aplikatzen zaie partikularki. Gauez gau ditugun ametsak, elkarrekin, gure egunak bezain koherenteak balira, zaila litzateke jakitea zer sinetsi beharko genukeen, ametsak edo esna-aldiko bizitza. Horrela, koherentziaren testak ametsak gaitzesten ditu eta esna-aldiko bizitza onesten du. Alabaina, test horrek arrakastatsua denean probabilitatea areagotzen badu ere, ez du egundo ematen ziurtasun absoluturik, jadanik sistema koherenteko lekuren batean ziurtasuna egon ezean. Hortaz, iritzi probablearen antolaketa soilak berez ez du iritzi probablea bera zalantzarik gabeko ezagutza bihurtuko.