Hitzaurrea
Lukrezio, poeta intelektuala[aldatu]
«Lukrezio literatur generoen
zatiketaren gainditze jeniala da».
Goethe
Gauzen izaeraz liburuaren gaurko irakurleak bi inpresio jasaten ditu ezinbestean: zalantza, filosofiako tratatu bat bertsoz idatzita aurkitzearen aurrez, eta ezustea, atomismoa, hots, oraingo fisikaren ikuskera, dagoeneko antzinako munduan hain esplizituki eta biribilki formulatua izanaz. Batzuek filosofia eta poesia uztargaitzak direla ere usteko dute eta, lan honen balio poetikoaren ebidentzia ukatu ezin dutenez gero, ustezko uztartezin horrexekin esplikatzen dute bere barne dramatismoa1.
Ni hitzaurre honetan kontrako tesia justifikatzen saiatuko naiz: Lukreziorengan poesiak bakarrik dauka gaitasuna, filosofia atomistak, erromatar munduan zabaltzerakoan, planteatzen zion zenbait problema harmonizatzeko. Goetheren iritzia zein zuzena izan zen agertuko da.
Poeta honen bizitza ia guztiz ezezagun zaigu. Ez bere jaiotze data (K.a. 98) ez bere heriotzarena (K.a. 54) dira segurrak. Mundu guztia bat datorrela dirudi, 44 urtez bizi izan zela esatean. Ez dakigu Erroman ala Ponpeian jaio eta bizi izan zen ere, ezta bere jatorri patrizio ala plebeioaren berri ere, denetik esaten baita. Eta amodio-edabea edateagatik zoratu eta azkenean bere buruaz beste egin ote zuelakoa hobe alde batera utzi, hori kristau polemika berantiarretan sortua baita2. Beste poeta handi batzuen, Homero eta Calderonen, kasuetan bezala, haren biografia argitu ezinekoa zaigu. Hainbat hobeto, benetan ardura digunari, utzi zigun lanari, bere lan bakarrari, ekiteko.
Natura jainkoen aurka[aldatu]
Antzina filosofian lotura estua dago defendatzen diren ideien eta hauek burutzeko era pertsonalaren artean: filosofia, jakintza bat ez ezik, bere arau eta arrazoibideekin, bizikera bat da, bere aginduekin eta, batez ere, emozioen kontrolarekin. Gaurko munduan dimentsio hau erabat desagertu da.
Baina Lukrezio autokontrolaren ikuskeran bereizten da bere garaikideengandik. Haiek energia aurrezte gisan eta joera afektiboen oreka gisan ulertu zuten. Berak, ostera, botere modu gisan: horregatik, oso sentikorra da indarrarekiko eta gure indarrari jarkitzen zaion zernahirekiko. Lukreziok autokontrolari jarkitzen zaion edozer, errore gisan ez ezik, ahalaren ikuspegitik eta arabera interpretatzen du: borroka gisan. Eta bere diagnostikoa azkarra eta zorrotza da: gizakiak ahalik handiena esleitzen dion zera jainkoak dira. Lukreziok erlijioari erasotzen dio, honek jainkoak ahalguztidun egiten dituelako, ez jakintsu edo probidente, indar gizagainekoz eta suprakosmikoz hornituak baizik: mundua eurok egina izango da, noiznahi esku har lezakete euren uste gabeko eta kontrol gabeko ekitez (ekaitzak, zigorrak mundu honetan eta bestean, heriotza eta gaixotasuna...). Gaitz nagusia, beraz, erlijioa da Lukreziorentzat3. Eta hartan sinestea superstizioa da, ezjakintzan oinarritzen baita, zeinaren ondorioek gizakien bizitzara larritasuna dakarten4. Jainkoengandik Lukre-ziori ardura diona ez da ez haien existentzia edo inexistentzia, ez haien egiazko izaera, ez haien ustezko probidentzia, gizakiok haietaz egiten dugun irudia eta honen bitartez haiek guregan gauzatzen duten ahala baizik.
Horregatik, ahalgabe uzten gaituen erlijioaren aurrean, ahala geure eskuetara bihurtzen duen eta larritasun horretatik, anxia cordis horretatik, askatzen gaituen jakinduria bat aurkezten du. Jakinduria hori filosofia da. Eta bere gaia naturaren teoria da, ez izatearen teoria, Aristotelesengan bezala, edo izatearen mailena, Platonengan bezala5.
Lukreziorengan naturaren teoria ez da, XVII. mendetik gertatzen denez, jakintza partzial bat, zer politikoaren eta antropologikoaren aurrez, esaterako, jakintza oso bat baizik, non kosmogonia, zoologia, antropologia, metereologia, astronomia arlo partzial gisan sartzen diren (6). Natura, bada, dagoenaren multzoa da. Eta naturaren teoria gero “metafisika” deituko zenaren teoria da, hots, errealitatearen teoria. Honela, Lukreziok presokratikoen lehen asmoa berreskuratzen du, zeintzuek natura osoaren (perì physeos) printzipioak, izaera, oinarria eta garapena eztabaidatzen zituzten.
«Naturak» Lukreziorengan esanahi bikoitza dauka. Batetik, gauza guztien «sortze» izatea: berak sortzen eta berritzen ditu etengabe kosmoko gauza guzti-guztiak, eta bere burua osotasun gisan berritzen du: «ama» da, «sortzailea», «jaioarazlea»... Hau erraz samar esaten dugu, baina gure ulertzeko zailtasuna gure naturaren irudia XVIII. mendeko fisikaren mende egotearena da, zeinaren kategoria nagusia inertzia den. Organismo bizidun bat ikustea gure tentsio fisiko-matematikoen aurka dago. Nahiz eta egia den erromantizismoak –eta mugimendu ekologista berriek– hedatu zuen naturaren organismo erako nozioak berriro ere antzinako nozio horretarantz gakartzala. Hala ere, guretzat oraindik naturaren irudi bikoitzak dirau, gorputz fisiko gisan eta gorputz bizidun gisan.
Baina Lukreziok badu baita natura, sortzaile ez ezik, suntsitzaile ere baden pertzepzio zorrotza: ekaitzek bat-batean erauzten dituzte, nekazariei edo oihanei haztea hamarkadak kostatu zaizkien zuhaitzak, ibaiek gainez egiten dute, heriotzak, lehentxoago edo gerotxoago, bizidun guzti-guztiak aurrean eramaten ditu. Gure garaion, naturaren ikuspen suntsitzaile hau askoz gaitziago zaigu, harengandik ama baten altzo abegikorra bakarrik nahi baitugu. Eta ideologia ekologistek alde hau desgogora, gordeka bezala eta beste erremediorik ez dagoelako bakarrik bakarrik aitortzen dute. Baina gure esku sartzerik gabe galduak diren milioika espezie gogoratzea nahikoa da, naturaren alde lazgarri honetaz berehala jabetzeko. Zeren, Lukreziok formulatzen duenez, «izaki batzuk desagertu ezik, berrientzat ez dago tokirik»7. Beharbada mendebaldeko pentsalaririk koherenteena, honetan, Sadeko markesa izango zen, krimenaren atsegina justifikatzeko, naturaren suntsigarritasuna aduzitzen zuena.
Sorkuntzaren eta suntsipenaren arteko kontzeptu bitartekaria transformazioa da: naturan ezer ez da guztiz sortzen ez suntsitzen, dena transformatzen da8. Lukreziorentzat, ez suntsipena ez erabateko sorkuntza barik, transformazioa bakarrik egoteak esan nahi du natura bera dela, eta ez jakinkoak, bere baitatik diharduena, autonomoa eta autosufizientea dena9. Naturaren autonomia eta autosufizientzia bere izaeraren consubstantzialak dira.
Naturaren autosufizientzia hau infinitutasunaren kontzeptuz indartzen da: atomo zenbatasunean infinituz osaturik dago bera, infinituki handia da, bere materia kopuruz infinitua eta hutsunea ere infinitua da10. Elementu hauen konbinazioak, denbora mugagabearekin batera, antizipazio ahalmen oro gainditzen dute eta bere emankortasun eskerga esplikatzen, mundu posibleak, kopuruz eta tamainaz ere infinituak izan daitezkeenak.
Natura jainkoen aurrean indartsua da, infinitua delako, hauek inondik ere ez daukaten zera berau. Naturak jainkoak suplantatzen ditu eta bera bihurtzen da erreferentzia gune. Baina honek Lukrezioren ardatz asmo askatzaileari arazo bat planteatzen dio berehala: nola beldurra baztertu. Hain izaki ahaltsuak ez ote du jainkoek eurek baino izu handiagoa eragingo? Zeren gizakien jainkoekiko erlazioa ahalaren mailan baitzen, hain zuzen, inferioritatezkoa.
Itxurazko kalezulo honi aurre egiteko, Lukreziok naturaren beste izaera funtsezko bat eransten du: finitutasuna. Lukreziok ez du infinitutasuna finitutasunarekin bat egin gabe asmatu. Atomo moten finitutasuna, euron konbinazio arauen finitutasuna, eta, batez ere, sortutako formen, naturak burututako gauzen finitutasuna. Ez gutxi daudelako, (nork zenbatu ditzake?), baizik gauzen izatearen esentzia euren izatean irautean, mugatik ez haragotzean datzalako. Superstizioa sortzen da gizakiek ez dakitelako
«zer daitekeen eta zer ez daitekeen izan eta, azken batez, zergatik daukan gauza bakoitzak ahalmen mugatua eta zergatik zaion muga bat hain barneki inherentea»11.
Hesiodo zaharraren oihartzuna dugu berriro hemen, gauzen mugapenaren ideiaz (hérkos), baina oso esanahi ezberdinez: Iskiako poetarengan, muga hori Zeusek berak gauzen munduko, baita giza munduko ere, banakuntza ordenatua bermatzeko babestua zen bitartean eta, beraz, jainko handia justiziaren berme bilakatzen zen bitartean, Lukreziorengan muga hori, jainkoen agintetik autonomoa ez ezik, euron aurrez dago eta dihardu, jainkoak desplazatzeko, hain zuzen.
Beharbada estoizismoarekin konparazio labur bat egitea ondo datorke. Kontzepzio hau puntu batean bat dator estoikoenarekin: bere materialismoan, errealitate oro materiaren forma bat besterik ez baita. Pare bat puntutan, ostera, guztiz ezberdina da estoikoenetik. Lehenik, estoikoek materia hau continuum bat bezala dutela: bada substratu bat, (pneuma), zeinaren dentsitate handiagoak ala txikiagoak izaki mota ezberdinak esplikatzen dituen (bizigabeak, landareak, animaliak, gizakiak); hutsunea kosmotik at bakarrik dago. Lukrezioren atomismoa desjarraia da eta hutsunea edozein gauza motaren barruan sartzen du: ez dago hutsuneak barnatu gabeko materiarik, ez materiaz hornitu gabeko hutsunerik. Horregatik, Lukrezioren unibertsoa estoikoena baino hauskorragoa da, jarraitasunak beti ere helduleku bat, errealitatearen plus bat ematen baitu.
Ezberdintasunaren bigarren puntu garrantzitsua finitutasunari dagokio, zeina estoikoek kosmo osoarentzat baiesten duten. Finitutasun espazial hau, ostera, infinitutasun tenporalez konpentsatzen dute: mundu bakarra dago, geurea, baina aldizka gutxieneko energia printzipiora –sura edo hazi germinalera– murrizten duten deflagrazioen mende dagoena eta berriro ere bere baitatik birsortzen dena, palingenesia perfektuki arautu eta amaigabean. Palingenesiak denbora arbuiatzera daramatza, prozesuetan iraunkor denarekin bat egitean, haien errepikatzearen eta, beraz, betiraunaren jakile: naturaren legeak itzulgarriak direla baiesteko euren era berezia da12. Lukrezioren kosmoa ere suntsigarria da: gai honetan ez du gezurrezko kontsolapenera leramakeen engainurik nahi. Suntsipen honen legeak eta unea guri ezezagun zaizkigu. Baina gertaera bakoitza gertatze bakarra da, unicum bat da, ez dago bigarren aukerarik. Beharbada gaurko fisikaren terminoetan, Lukrezioren denbora denbora itzulgaitza dela eta haren naturak, beraz, historia bat daukala esan beharko litzateke, estoikoena itzulgarria eta historia gabea den bitartean. Naturaren historikotasun honetantxe oinarritzen da carpe diem delakoa, unea pozez bizitzea: beste berdinik ez dago.
Natura sortzaile-suntsitzaile, infinitu-finituaren ikuskera honetatixe dator Lukrezioren obraren dramatismoa, ez poesiaren eta filosofiaren arteko ustezko oposiziotik. Zeren naturak andere gisan gobernatzen baitu, eta bere «desbideagatik» gaude historiara, historia pentsagaitzera zabalik.
Pertsuasioa eta egia[aldatu]
Baina teoriarekin bakarrik ez da lortzen jakintzaren helburua: superstizioaren izua lasaitzea. Hori lortzeko, ezagutzaileen arimara sosegua eraman behar da eta hori predikatzen den egiari buruz pertsuadituz bakarrik daiteke. Egiaz gainera, diskurtsoak pertsuasiboa izan behar du. Eta horixe da erreformatzailearen zeregin nagusia: pertsuasioa eta egia bat egin. Lukreziok hori diskurtso mota batekin bakarrik, poesiarekin, lortzekoa dela uste du.
Horretarako, poesian diskurtso bereziki irrazionala ikusten zuen tradizio jadanik mendetsuaren aurka borrokatu behar izan zuen: adierazlerik esplizituena eta argiena Platonen Ioia da, beronen Politeian egiten duen poeten gaitzespena ez aipatzearren13. Baina, gainera, Epikurok berak ere, bere maisu handiak, uste zuen poesiak grinak berotzen zituela eta, beraz, irakaspen filosofikoaren oinarrizko helburuari erasotzen ziola: lasaitasuna lortzeari. Horregatik, Lukreziok bere poema argitaratu zuenean, epikurotarrek eurek ere albo egin zioten14.
Poesiara jotzean, Lukrezio egiteekin erakusten ari da egia denentzat eskuragarri bat transmititzeko eta lasaitasun askatzaile hori eragiteko gai dela. Orduan, Lukrezio artean ez bezalako erronka baten aurrez aurkitzen da: bere eskola filosofikoaren aurrez ez ezik, antzinako munduak filosofiari buruz zeukan ikuskera osoaren aurrez.
Hori gutxi balitz, latinez lanketa filosofikorik ezak sortzen zizkion zailtasunak gehitu behar dira: terminologia finkaturik ez, buruera asmatzailerik ez, zeintzuetan hizkuntza aurretik doan, izaera elikatzailea daukan...15.
Poesia da, beraz, denen eskuragarri dagoen eta denen askapenerako eragingarri den egia transmititzeko gai den bakarra.
Zailtasun hauen guztion irtenbidea aurkitzean dago Lukrezioren talentuaren distira, ez orain poeta gisan bakarrik, tout court idazle gisan baizik: zeren Lukrezio ez baita gai filosofikoez idazten duen poeta, edo bertsoz idazten duen filosofoa bakarrik, egiak eta pertsuasioak bat egiten duten diskurtso mota bakarra sortzen duena baizik.
Bat egite hau bi eratara lortzen da: darabiltzan osagai azaltzaileen bidez, eta irakurlearekiko bere erlazioen erritmoaren bidez. Alderdi biok puntu batean batzen dira: irakurlearen obrako jarreran. Ez daiteke hartzaile intelektual soila izan, idazlea unibertsoa nola egina den eta nola diharduen azalduz joango litzaiokeena: azalpena denik egiazkoena izanik ere, irakurlea beti problematik at legoke, pertsuasioak, berriz, tratatzen denarekin irakurlearen inplikazioa esan nahi du. Baina, gainera, Lukrezioren oinarrizko ikuskera filosofikoaren aurka lihoake: mundua etengabeko mugimenduan dabil, baita bertan dauden zer guzti-guztiak ere. Eta gizakia zer horietariko bat da: ezagutza sentimenetatik hasten delako eta ezagutzarik behinena sentsoriala delako baiespena gizakiaren kosmoango inkardinazioaren ideiatik dator, hain zuzen. Hura zer pasibo bihurtzea mugimendu kosmiko pozgarri honetatik apartatzea litzateke. Irakurleak, beraz, naturaren fluxuetan, honen botere ordenatuetan, barruko izan behar du.
Obrak, beraz, esan ez ezik, irakurlearen gogoetamena estimulatu behar du. Eta gogoeta ez da oso egiazkoak izan daitezkeen enuntziatuen ikasketa hutsa. Gogoeta egiteak beti aurrea hartzea esan nahi du, kuestionatzea, oinarriak bilatzea, ideiak eta gertakariak lotzea, inferitzea, hitz batez. Lukrezio ez da informazio egiaztatuak eta arrazoituak eman gabe geratuko. Baina interesgarriena da irakurlea haietan nola inplikatzen duen.
Irakurlearen inplikazio hau lortzeko, lau prozedura nagusi darabiltza: irakurlea solaskide bihurtzea; tesi bakoitza berau finkatzen den sentsazioaren eta oinarrizko dituen inferentzien perspektiba bikoitzetik arrazoitzea; konparazioa; eufonia. Hauetako bakoitzari buruz pare bat gauza esango dut.
Gauzen izaera ez da errealitateari buruzko tratatu abstraktu gisan aurkezten, nahiz eta antzinako liburu filosofiko gutxik daukan halako sistematikotasun mailarik. Aitzitik, ordea, irakurlea lehen-lehenik «zu» bat bezala inbokatzen du16. Hau ez da arintasunerako baliabide erretoriko huts bat edo halako zerbait. Ikusiko dugu beste prozedura batzuekin nola uztartzen eta sendotzen den. «Zu» horrek irakurlea entzule egiten du, ez ikusle: naturaz eta beronen arieraz mintzatzeak irakurlea obratik at utziko zukeen, beste batzuek –autoreak– ziotenarekin konformatu beharko zuelarik. Inbokatzean, xaxatu egiten du eta, beraz, diskurtsoari arreta eskatzen dio, gutxienez.
Zuak diskurtsoan kolaboratzeko irakurlearen ahalmena inbokatzen du, autorearen beraren maila berdinean dagoela esateraino: horregatik, inbokazio honen ondoren, berehalaxe pasatzen da lehen pertsona pluralera, zeinarengana poema guztian zehar behin eta berriro jotzen duen: «hautematen dugu», «bereizten dugu»... Hitza sortzen den zirkulura sartzen uzten eta eskatzen dio. Poeta jadanik ez da jainkoekin edo musekin edo haietatik mintzo den hautatu hori, hizketan diharduen giza korru bateko partea baizik; eta irakurlea poeta mintzo den tokiraino jasoa da. Horrelaxe ulertu behar dira Lukrezioren musei inbokazioak, zeintzuez oso harro dagoen: ez urruntzeko eratzat, irakurleak ere bertan sartzeko tonua emateko eratzat baizik. Ikuspegi honetatik, Memmio aitzakia bat besterik ez da.
Lukreziok gertaera sentsorialetan eta arrazoiketa inferentzialetan oinarrituriko argitasunez aurkezten ditu beti bere tesiak. Arrazoiak ematen dituenak dogmatismo oro baztertzen du eta bestearengan kide bat aitortzen. Baina, trukean, besteei, hots, irakurleari, eskatzen ari da obrak garatzen duena amankomun ipintzeko prozedura komunikatibo berberak erabil ditzala: irakurlearen sentsorialtasun arrazoitzaileari bultz egiten dio, komunikazio giro baten barruan.
Konparazioa Lukrezioren osagai diskurtsibo nagusietakoa da. Baina bere moduak eta funtzioak zehaztea komeni da. Literatura erretorikoan, eta literaturan beste gabe, konparazioa osagairik maiteenetakoa izan da beti. Dagoeneko Homerok etengabe konparatu ohi zuen eta horrela bere pertsonaien egoera, ekintza eta kualitateak nabarmentzen zituen. Baina Homeroren konparazioak giza ekintzaren eremura mugatzen dira, euren ezaugarri psikologiko-moralekin, haiekin konparatzeko gauzak kopuruan gutxi dira (animaliak – lehoiak, zezenak, basurdeak, oreinak; itsasoa), eta lehendik ezagun genuen kualitate edo ezaugarri bat indartzeko balio dute.
Lukreziorengan, konparazioak funtzio heuristikoa dauka, hots, egintza garrantzitsuak aurkitzeko, egintza horiek naturan non dauden aurkitzeko, hauek hartatik ikusteko eta aztertzeko perspektiba zuzena erakusteko. Lukrezioren konparazioak zer sentsiblearen eta gogoetaren arteko bitartekari dira. Baina, batez ere, lotura sistematiko honetan inoiz ez edo bakanki ipiniak ziren gauzak ikusarazten dituzte. Horregatik, balio filosofiko estua daukate, delako gauzaren izaera egiazkoa –hots , Lukrezioren hitzetan «naturala»– zein den esaten baitizute. Baina badute irakurlearengan eragin berritzailerik ere: eguneroko errutinan, euren gainean irristatuz, hainbat gairi buruz hitz egiten ohiturik, –Lukreziok ez du jendeak ezagutzen ez zituen fenomenoez hitz egiten, eguneroko gertakari hauexez baizik–, perspektiba berrian ipintzean, euren esanahia jatorriratu egiten du, berritu egiten dira. Filosofiak irakurlearen eguneroko irudiak astintzen ditu, batez ere, haiekiko jarrera garbitzen duelako. Eta horixe zen pertsuasiozko diskurtso orok nahi zuena: informatu ez ezik, hartzailearen arima transformatu.
Azkenik, soinuzko baliabideak. Hizkuntza soinua da. Eta inori ez zaio oharkabean joan Lukrezioren sonoritate eta biribiltasun espresiboa:
«Corpora sunt porro partim primordia rerum
partim concilio quae constant principiorum»17.
Partim...partim oposizioak, porro-rekin argudioa artikulatzeak, p, r, t, o eta i hizkien aliterazioak, Lukrezioren pentsamenduaren funtsezko nukleoan biltzen zaituzte: izatea gorputz oinarrizko edo elementaletan datzala.
Pertsuasioaren erritmoa[aldatu]
Egiaren eta pertsuasioaren bat egiteak osagai batzuk bakarrik ez dauzka. Erritmoa ere badauka. Azter dezagun laburki.
Lehenik, esana dudanez, Lukreziok ez du bere azalpenean irakurlea ikusle huts bihurtuko zuen bakarrizketarik erabiltzen, hasiera-hasieratik elkarrizketaz interpelatzen baizik; horrela, irakurlea erantzun beharrean aurkitzen da.
Jarrera diskurtsiboa, ez miresle edo kontenplatzaile soila, prozedura lexiko eta fonetikoekin indartzen du: partim...partim...
Irakurlea jarrera hori hartzera eta ezer ez zaiola jakintzat emango onartzera beharturik aurkitu denean, irakurlearen eta poetaren arteko zirkulu intelektuala itxi egiten du: beste filosofia batzuk (Heraklito, Empedokles, Anaxagoras...) baztertzen ditu18. Orduan irakurlearen gogoeta bakarrik geratzen da poetaren hitzen aurrean. Kritika hau ez da kritika teorikoa bakarrik –hori ere bai, noski-, filosofiaren barrualdera, etxearen barrualdera sarrera baizik: jadanik poeta eta irakurlea bakarrik gaude.
Etxe barruan, etxea bera erakusten dio, planetarium bat gertatzen dena berau: literatur lana, kosmoa bezala, atomo (hizki) konbinagarriz osatzen da, zeintzuen konbinazioz literatur lana sortzen den19. Literatura, horrela, eredu nagusi gertatzen da. Hizkuntza antzinatik izan zen elementuen konbinazioz konparatua. Baina ez poesia. Lukreziok, horrela, aurrea hartzen die poesian bere helburu askatzailearen aurka baliatua izan zitekeen berezitasuna ikusi nahi dutenei: poesiaren izaera, beste edozein gauzarena bezala, atomikoa da. Horrekin bere irizkideen poesiarekiko muzina apurtzen du. Baina, gainera, konparazioaren funtzio heuristikoa bide, kosmoak ere izaera atomikoa daukala esaten ari da. Irakurketak alkantzu metafisikoa dauka: irakurtzea ez da irakurriaz handiko zerbaitez mintzo zaizun zerbaitez informatzea, irakurria bera ariaraztea baizik, hots, errealitatea eta irakurketa bat egitea. Irakurlea atxilo dago jadanik: dagoen lekuan dagoela, atomismoan dago. Obratik kanpora dagoela uste badu, termino atomikoetan pentsatzen ariko da; termino literarioetan bakarrik dagoela uste badu, hizkuntzak errealitatearen lege atomikoak dantzatuko ditu. Atomium bat mugimenduan, non kanpo / barrurik ez dagoen.
Irakurlea horrela beragandurik, Lukreziok bere poema goresten du: Musekin egian harritu20. Irakurle-autoreen artean jadanik lortutako intimitate honetan, poetaren berotasuna irakurleari kutsatzen zaio. Estimulazio intelektualaren haustura ote da hau? Eman lezake. Hala ere, hemen ez dio hasieran esan gabeko ezer berririk, pertsuasioa (musak) eta egia (ezagutza) batuz.
Baina Lukrezioren gogoeta ez da obraren izaera atomikoaz bakarrik, bere funtzio pedagogikoez baizik. Irakurleari abisatzen dio: lehenengotan, egiak eta gauzak sineskaitz iruditzen zaizkio, baina, asimilatu ahala, errutinazko bihurtzen dira, eguneroko ortziaren urdina bezala21. Beste azkoin bira bat gehiago irakurlearen kaptazioan: ikusgaitzetik ikustekoa, negatibotik positiboa nola sortzen den –asimilatzeko gauza zaila berau– azaldu ondoren, Lukrezioak oraingoan aurrea hartzen dio eta ez jadanik ideia batean, jarreran baizik: enuntziatuak entzuteko edo ez entzuteko eran. Eta hori egiten du, halaber, jakimin filosofikoari buruz egia antropologiko-filosofiko handiak esanez: berriarekiko erresistentzia – errutinatzea. Eta horretarako bere prozedura jakinak darabiltza, bai adimenera (egia berria – errutinatzea), bai irudimenera (egunsentiko ortzia) zuzenduak. Eta horrekin zerbait itxuraz tribiala jatorriratzea lortzen du: ortzi urdinaren eta egunsentiaren miraria. Lukreziok irakurlea oharrarazten eta prestatzen du, aurrerantzean gertu egon dadin, ez ikastera eta informatzera eta gogoeta egitera bakarrik, edozein egiaren aurrean txunditurik jarraitzeko gaitasuna hartzera baizik.
Obra, beraz, bere biribiltasunean, ardatz bikoitzean artikulatzen da, bata esplizitua dena,
mundua –literatur lana bat egiteko paralelismoan; bestea inplizitua, zu – arazo teorikoaren intimazioan. Biek elkar indartzen dute:
a. gizakia egian bizi da, kosmoa besterik ez den horretan: nola izango die beldurra jainkoei eta dena hondatzeari, gauza bakoitza bere tokian badago, poemako hizkiak bezala? Gizakia gustora aurkitzen da egian eta, beraz, kosmoan.
b. Pentsatzea eta izatea bat dira: pentsatzea pentsaketaren legeak eurak aurkitzea da, zeina ez den munduaren aspektuetako bat besterik, munduaren errepika bat; eta, jainkoen beldurra ezjakintasunaren irrazionaltasunetik datorrenez, irakurketa informazioaren eta terapia baten aldibereko prozesua da eta, terapia guztiak bezala, progresiboa.
Obraren eskema intelektuala[aldatu]
Antzinako munduko obra gutxi, bakarrik bada, kontserbatu izan zaigu sistematikotasun maila honekin. Eta hori, erromatar pentsamenduaren originaltasun filosofikoa arbuiatzen jarraitzen den arren.
Obra sei liburuz osatzen da, denak antzeko egituradunak: Epikuroren, bere aholkulari eta maisu filosofikoaren gorespen baten ondoren, gaia garatzen du. Eta liburuen ordena hauxe da:
I - II: printzipioen teoria: atomoak eta euron propietateak.
III – IV: Psikologia:
III: arima eta gorputza;
IV: sentsazioa, ezagutza eta maitasuna.
V: Kosmologia: kosmogonia, fitologia, zoologia,
giza kultura.
VI: Metereologia.
Obra Venusen himno batekin irekitzen da (I, 1 - 49) eta Atenasko izurritearen deskribapenez ixten (VI, 1138 - 1286). Honek asko eta asko noraezean utzi ditu, Lukrezioren inkoherentzian pentsatzeraino, zeinak lasaitasuna transmititu nahi duen eta, hala ere, heriotza orokortu batekin amaitzen duen, edo bestela obra amaitu gabea dela diote.
Nire ustez, bere kontzepzioen eta bere idazteko eraren arteko koherentziaren agerpena da hori. Zeren, lehenik, kontuan eduki behar baita, historia izan ala ez, harentzat dena dabilela lege berberen, atomoarenen, arabera: XIX. mendeak zer naturalaren eta humanoaren artean altxatu zuen zubi ustez igarogaitza – eta gaur dagoeneko hautsiz doana – harentzat ez zen existitzen; horregatik, giza kultura kosmoaren aldeetako bati eskainitako kapituluan deskribatzen du. Venusen himnoa eta izurritearen deskribapena, beraz, fenomeno beraren, naturaren, agerpentzat aztertu behar ditugu.
Eta natura, Lukreziorentzat, badakigun bezala, indar sortzaile ez ezik, indar suntsitzaile ere bada. Venusen himnoak naturaren alde sortzailea kantatzen du, ez baita hartaz mintzo atseginaren jainkosa bezala, indar sortzaile eta gauza guztiak baturik dauzkana bezala baizik: eta atomo ezberdinen batasuna da, Lukreziorentzat, gure munduko gauzei forma damaiena. Izurritea suntsipenaren fenomeno gorena da, bere aurka ezer egiterik ez dagoena eta eraikitzen urteak, ehundaka beharbada, kostatu dena egun gutxitan suntsitzen duena. Obraren literatur konposizioak bertan aurkitzen den teoria indartzen du berriz ere: obra ez da munduari buruzko zerbait, mundua da.
Eztabaidak izan dira eta oraindik ere badira, lana amaiturik ote dagoen ala ez. Bere ezosotasunaren seinaleak izan daitezke, esaterako: hitzaurre bikoitzak, ia hitzez hitz errepikatzen direnak I, 924 -950 = IV, 1 - 25; liburu batzuen arteko luzeraren aldea, heren bat: 1094 bertso III.an, eta 1457 V.an; V, 73 – 75.tan iragarritako teologia falta da; amaia, batzuentzat, latza da.
Irregulartasun hauek guztiak egiazkoak dira, azkenekoa izan ezik, beharbada, eztabaidagarriago berau. Baina obraren taxua guztiz argia da eta bere erritmo hala intelektuala, nola estilistikoa, bateratua da. Probableena da Lukreziok ez zuela azken ukiturik emateko astirik izango, Virgiliok ere izan ez zuenez bere Eneida-rako: baina hau inork ez du horregatik deskalifikatzen. Eta geu ere ez gara obra dardaragarri hau irakurtzeko gozamen intelektualik gabe geldituko.
Lukrezio Erroman[aldatu]
Lukreziok ez zuen Erroman ospe handiegirik izan. Esan izan da hori bizitza aktiboari, erromatarren ikuskera politikoari eta haien bizi idealari hain berezko zaionari, erasotzeagatik izan zela; baita maitasuna sumintasun eta zorotasun gisan kontzebitu zuelako ere, horrek erromatar elegiazaleak azaltzen ari ziren ikuskera kolpatuko zuelarik; eta bere antiteismoari.
Baina guzti honetatik, azken puntua bakarrik dela garrantzitsua uste dut. Zeren bizitza kontenplatiboaren predikua eta bizitza aktiboaren gainetik jartze hori grekoen munduan zer ohikoa izan baitzen, nahiz eta grekoak ere herri politikoa izan ziren. Badago ñabardura bat, noski: enperadoreek mundu itxietan, sektetan, erlijiozkoetan zein bestelakoetan, antolatzen diren taldeak jazarri egiten dituzte, euren aurka konspiratuko ote duten beldurrez; horregatik, kristauak eta epikurotarrak ere jazartzen dituzte. Baina hau Augustoren ondoren gertatuko da, Kristo ondoko mendearen erditik honantz22.
Maitasuna zorotasuntzat jotzea, berriz, gutxienez Platonenga-naino atzeratzen den ideia da, behin eta berriro agertzen den topikoa, eta elegiazale kronologiaz hurbilenak, Katulo, Tibulo, Properzio, eurtean daude euren helduaroko poemetan, euren maitale eta kutunekin zapuzturik: ezin diogu erromatar bakar bati leporatu halako ikuskeraren harridura eta izumena.
Baina antiteismoa bai izan zen erromatar munduaren legitimazioaren zutabe nagusietako bati eraso ziona. Eta bazen kargu bat, politikoki oso preziatua, Erroman politikoki zerbait izatea nahi zuten guztiek bete zutena, pontifex maximus-ena, zer erlijiosoaren administrazioarekin zuzenki lotua. Jainkoen beldurretik askatzeko Lukrezioren xedeak zutabe horixe jotzen zuen. Ez da halako gauzetan sinesten zuten ala ez: Zizeron goren pontifizeak gauza horien aurka tratatu bat idatzi zuen. Baina errituak betetzen zituen.
Honi erants bekio epikureismoak, mugimendu ideologiko gisan, sortzen duen ekibokoa. Lukrezio baino lehentxoago, Amafi-niok plazerraren moralean esentzialki oinarrituriko epikureismo bat predikatu zuen, berehalako desiraren gauzatze gisan ulertua, eta, sexuala bada, hobe. Honek ezein estatuk permititzerik ez daukan indisziplina zekarren: austeritatea estatuen autoarautzeen zati bat da. Jainkoen beldurra egitura horren zati bat da eta hori, hein batean, heriotza ondoko zigorren beldurra da, bizitza honetako jokaeraren arabera. Zizeronek epikureismo hauxe dauka gogoan, halako indarrez erasotzen dionean, Erroman ere zer hedaturik zegoen ikustean23.
Lukreziorengan ez dugu, ordea, halako ezer ikusten, epikureismo metafisikoa baizik, non bere ikuskeraren –fisikoaren– oinarri ontologikoak azaltzen diren, hori bai, begirada beti ere maisuaren eta eskolaren bereizgarri izan zen hartan, askapenean eta soseguan, jarririk. Baina, Gauzen izaeraz irakurrita, inork ez zukeen ondoriorik aterako, hemen grinei eta desira askatuei ekiteko predikurik dagoenik. Gogoetak eta obserbazioak, jarrera honen lanketak, eragozten dute: benetako atsegina horixe da.
Erroman, beraz, epikureismoaren bi bertsio daude, aldi berean ordezkaturik Zizeronek, etikari begiratzen dion bere aurkariak, eta bere aitzindari Lukreziok, bere oinarri metafisikoak eta bere ezagutzaren teoria argiro azaltzen dituenak24.
Baita eztabaidatzen da ea Lukrezioren epikureismoa, gainera eta hargatik guztiagatik, elite batentzako epikureismoa izango ote zen ala mundu guztiarentzako epikureismoa. Nire ustez, orokortzaile gisako zu poetikoaz egin ditudan azterketen ondoren, esan daiteke Lukreziok ez duela, printzipioz, inor epikureismotik baztertzen. Gogoratzea komeni da teoria batek azalpen maila ezberdinak (oinarriak eta metodologiak), teorien bitarteko aspektuak, euron deribazioak eta aplikazioak dauzkala beti. Baina horrek ez du esan nahi, printzipioz, populazioko sektoreak eskluditu nahi direnik, egitez: nahikoa litzateke pentsatzea Lukreziok nahiago izan duela epikureismoaren alde mintzatuko direnen eskuetan arma kontzeptual sendoak ipintzea, sendotzen hasiak zeuden (estoikoak, platonikoak eta aristotelikoak) bere garaiko inpugnatzaileen aurka borrokatzeko; berak, idazle gisan, epikurotar doktrinaren maisu hauei hitz egingo zien, hauek, halaber, publiko zabalagoari hitz egin ziezaioten; baina berez doktrinaren xedea ez zatekeen populazioaren sektore batera mugaturik gelditzea. Teologia eskolastikoa, doktrina bezala, denei zuzendua da, baina ez Summetako bere azalpen sistematikoan; eta gauza bera gertatzen da berez masa doktrina den marxismoan, baina ez Kapitalean irakurtzeko, nahiz eta bai Manifestuan.
Lukrezio Erroman ezagutua izanaren lehen seinaleak, –Zizeron ederki gordetzen baita hura bere obretan aipatzetik–, hurrengo belaunaldiari zor dizkiogu, zehazki Virgiliori bere Eglogetan (K.a. 42) eta. Georgikak II, 490 eta hurrengoak25. Denek ezaguna dute Horazioren epikureismo profesoa. Belaunaldi honen eginkizuna Lukrezio heztea izan zen. Eta zirkunstantzia historikoak aldatu zirelako egin ahal izan zuen:
(1) gerra zibilen zerrenda luzearen ondoren, bakea urgentziaz behar da (pax augustea), eta ideal hori bete-betean bat dator epikureismoarekin, zeinak min hartzen duen gizakien borrokez eta nekeez eta barne sosegua irrikatzen duen (atsegin katastematikoa: gogoaren alteraziorik gabeko minik eza);
(2) arazo publikoetan aurka dauden gerra zibileko bloke nagusien disoluzioa behar da, bakoitzak bere bizitza pribatuari ekin diezaion eta prosperitatea eta ongizatea gara daitezen. Epikureismoa estatismo ororen, zeina okertzat jotzen duen, etsai porrokatua da eta adiskide taldeak lantzen ditu, elkarren kolaborazioan, non jakintsua, gizartearen eredu dena, bere zereginetan murgildurik bizi den, oso geroago Fray Luis Leongoak esango zuenez: «ez bekaiztu ez bekaizti”. Estatuari erasotzea arriskutsua izan badaiteke, aisa desmuntatua ere izan daiteke, isilduz eta pribatutasunerantz birzuzenduz. Honela, zer militarraren aurrean, gizarte zibila, Lukrezioren gurari nagusia, sustatzen da, eta talde txikiek ezin dute bi bloke antagonikotan baturik luketen botererik eskuratu. Noren aurka izango da antagonikoa talde amaigabeetariko bakoitza?
(3) Bake garaian, nekazal ekoizpena bultzatu behar da eta, horretarako, beharrezko da jendea baserrietan koka eta finka dadin. «Norbere baratza lantzeak» hemen esanahi literala eta ekonomikoa dauka, urbanistikoaz gainera: Erroma, hiri bezala, itogarri bilakatzen hasia zen.
(4) jainkorik ez da ukatzen: figura apaingarri bihurtzen dituzte. Garbi ikusten da ez direla, Horazio edo Virgilio batengan, elkarbizitza sinposiakoa, lurreko lanak, bultzatzen dituztenak, alderantziz baizik, eurok direla zaindariak, jainkoak bilatzera bultzatzen dutenak. Honela, erlijiotasun ofizialaren printzipioa babesten da. Baina asko kostako litzateke haiengan Lukrezioren jainko ahalguztidun eta arbitrarioak aurkitzea.
Nahiz eta Erromako epikureismoaren historia ez den hor amaitzen, areago hasten baizik, eta, nahiz eta beharbada enperadore paganoen aro bat eta kristauen beste bat bereiztu beharko liratekeen, guk ez diogu hitzaurre hau gaindituko lukeen historia horri jarraituko.
Lukrezio mendebal idazkeraren lorpen bat izan zen. Ezin hobeto suturatu zuen kultura honek, batzuetan amesten eta beste batzuetan gorroto dituen pentsamendu eta poesiarekin, sortu duen arima bikoitza. Gu gaur, egoera konplexuagoan, diskurtso mota berri bat sortzeko premiaren kontzientzia berdinarekin bizi gara, adimena eta ezagutza zer poetikoaren, ametsaren eta zer primitiboaren esparrura bazterturiko sinbolikaren erreskatearekin bilduko dituen diskurtsoa. Historiako eginkizun handiak ez dira errepikatzen. Baina utzi dizkigun obra handiak probokazio bat ditugu. Lukrezioren ahotsa gure bilaketen sehaska-eragile da.
José Ramón Arana