Hitzaurrea
Harrigarriro David Hume filosofo eskoziarrak (1711-1776) hogeita hiruzpalau urte zituela idatzi omen zuen bere obra filosofiko gailena A Treatise of Human Nature (Giza Naturaz Tratatua), 1739an anonimoki argitara emana, autoreak hogeita bederatzi urte zuela. Tratatua hiru liburuk osatzen duten saio konplexu eta luzea da: I.a Adimenaz, II.a Pasioez (Sentimenduez), III.a- Moralaz. Argitalpenak izandako oihartzun sozial eskasarekin desengainatuta, porrota bere inesperientzia literarioagatik izango zuelakoan, Humek idazlana goitik behera dena berregin zuen esplikazio tolesgabeagoetan erraztu asmoz, 1740an, anonimoki berriro, An Abstract of Treatise of Human Nature argitaratuz (Giza Naturaz Tratatua-ren Abstract bat), hots, laburpen eta gida-testu lagungarri bat irakurketarako; eta are Tratatua-ren Lehen Liburuko testua (“Ezagutzaren Teoria”) osoki birmoldatuz eta planteamendua ere funtsezko nukleora soilduz, berriro 1748an, “Philosophical Essays concerning the Human Understanding”, hamar urte geroago forma eta titulu definitiboak aurkituko zituena, oraingoa alegia, An Enquiry concerning Human Understanding (Giza ezagutzari buruzko ikerketa), irakurleak eskuartean duen hauxe. Dena alferrik. Humek bere bizialdian arrakasta askoz handiagoa izango zuen beste barruti batzuetan, Ingalaterrako Historiaren egile gisa adibidez, edo bere saio oraindik ere txit gustagarriekin erlijioaz, moralaz eta politikaz. Halere, Humeren filosofia guztia haren ezagutzaren teorian erabakitzen da –eskuetan duzun eztabaida honetantxe hain zuzen-- eta hari bakarrik begiratuko dio hitzaurre honek. Sinetsita benetan pentsamenduaren eta zientziaren ikusmolde arras berri original bat bazuela (“a new scene of thought”), tema bizienaz tematu da garaikideei bere kontzeptua ezagutzera ematen eta hura filosofiako arlo desberdinetan garatzen.
Humeren obra oso kritikoa da, ulertzen bada ia batere kritikoa izan beharrik gabe forman. Eta egia da, ia berrehun urtean ez dela ulertu, edo gaizki ulertu izan dela, salbu gutxi batzuek. Baina erakunde ofizialek aurreneko egunetik igarri diote haren pentsamenduak ezkutatzen zuen arriskuari. Eliza zibil eta erlijiosoetan ohikoaren arras bestelako pentsamendua da, beste gabe. Hume, ikusiko du irakurleak, ez da agresiboa. Tenperamentu mazala, adiskidetsua, etsaitasuna sentitzeko ezgauza, aitortu du berak bere burua, eta halaxe deskribatu dute bere lagunek ere “le bon David”. Beti egoten den fanatikoak, ordea, ordenaren zaintzaileak, pentsamenduaren ertzainak batez ere, derrepente usnatzen du nondik datorren mehatxua, eta Humeren historia literarioa horrela eskandaluz josita egon da. Lehenengo argitalpenetik hasita, bizitza osoan jazarri dute panfleto anonimoek eta iraintzaileek. Bere menpegabezia politikoak alderdi guztietan piztu dizkio etsaiak. Baita lagunak eta miresleak ere. Guztiz ere ilustratu frantsesen mirespena (Montesquieuk deskubritu zien Hume frantsesei) eta eskoziarren adiskidetasun leiala bezala, eliza santu guztien ezinikusi amorratuena, filosofiak irabazi dio. Bi kandidaturatan unibertsitateak ez du irakasle hartu nahi izan, batean berak eta bestean lagunek aurkeztua. 1756an Eskoziako Elizaren eskomuniotik salbatu ahal izan da; Eliza Katolikoak zalantza gutxiago izan du, liburu debekatuen Index-ean sartzeko haren obra guztiak. Okerrena izan da, konbertitu eta Elizako laguntasunak hartu nahi gabe patxadan gozo-gozo hil denean, sinesgabe batek zilegi ez duen bezala hiltzea, bere lagunek zortzi gau eta egunetan haren hilobia jagon behar izan baitute, haren gorpua eliztar asaldatuek ez profanatzeko.
David Hume Edinburghen jaio zen, eta hamaika urterekin Logika, Erretorika eta Matematikako ikasketak hasi zituen College batean bertoko unibertsitatean, lanbidez Legeetara dedikatzeko xedearekin, familiak tradizioa zuen eran. Baina, geroago berak aitortu duenez, estudiantea urte horietan egiaz interesatu duena “filosofia naturala” izan da, orduantxe argitutako Newtonen sistema berri-berriaren arabera irakatsia (Cambridgen ondoren, Newtonek berton irakatsi baitu, Edinburghekoa izan zen irakaskuntza programan haren sistema onartu zuen aurreneko unibertsitatea). Legeek ere asper-aspertu egiten bide zuten mutikoa eta, harengandik jurista gotor bat itxaroten zen artean, bera pasionatuki Zizeron eta Virgilio estudiatzen ari zen ezkutuan. Ikasle txar tipiko horietako bat, beraz. Irakurzale amorratua, Moderniaren lehen zikloko filosofo handi gehienak irentsi egin ei zituen: Bacon, Descartes, Malebranche, Locke; Bayle eta eszeptizismoaren maisu klasikoak orobat; eta literatura ingeles berriena, Milton, Pope, Shaftesbury eta Swift. Halako intentsitateak depresio baten amilbururaino estutu zuen ordea. Eskola utzi egin behar izan zuen.
Humeren kokapena tradizio filosofikoan[aldatu]
Denboralditxo bat egin ondoren Bristolen komertzio batean enplegatuta, biziera aldatzearren osasunagatik, barruak ez zion bakerik ematen, eta atzera bere gogoetetara erretiratzea deliberatu zuen. Badirudi bere filosofiaren ideia edo inspirazioa hamazortzigarren urte aldera bazuela jada funtsean, eta harrezkeroztik ezin izan zuela sosegurik aurkitu harik eta borobildu zuen arte. Utzi berton lana eta Ingalaterra, eta inguruz arras aldatzeko, Frantziarako bidean ontziratu zen, aurrenik Reimsen eta gero La Flèchen eman zituelarik urte batzuk (1734-1737).
La Flèche, Descartesen ikastetxea da hori: apropos halaxe nahitakoa balitz bezala, filosofia arrazionalista modernoak sorrera izan duen tokian bertan idatz zedila haren akabera deklarazioa. Egiaz Humek filosofia modernoaren ziklo cartesianoa itxi eta, Kanten bidez alde batetik, Rousseaurekin bestetik, bigarren ziklo handia ireki du, hori ere guk apurtuta heredatu duguna oraingo Moderniaren krisi orokorrean. Hain zuzen krisi honexek bizkortu du interesa gure egunotan atzera Humerengana itzultzeko iturriko ur berri bila.
Humeren pentsamendua filosofiaren historian hiru erro bortitzetatik esan daiteke hazi dela, nolabait horrexegatik ikus baitaiteke hura Errenazimentuaz gerozko tradizio modernoaren sintesi bezala eta uko bezala une berean:
Aurrenik XVII. mendeko arrazionalismo metafisiko handia legoke: Hobbes, Descartes, Spinoza, Leibniz, Malebranche. Guztiok, egia oinarrizko eta oinarrigile batetik abiatu (“Cogitu ergo sum”), edo axioma batetik, definizio batetik (Sustantziaren kontzeptua: Spinoza), eta deduktiboki dihardute beren metodoan, ezagutza ziurrezko sistema batean, gizonari jakin ahal izatea eman zaion oro, bilbatzeko. Autoreon arabera mundu fisikoaren ezagutza bezalaxe mundu moralarena ere matematikoki finkatu ahal usteko da (errealitate fisikoaren matematizazioa, zeru-lurrentzat zientzia bakarrean, Galileiren proiektua izan da, Estatuarena eta Zuzenbidearena adibidez, Hobbesen kasua da; baina unibertso fisiko zein moral osoaren metematizagarritasunaren prototipo miresgarriena Spinoza da seguruenik) eta, denek ez bada gehienek, Euklideren antzeko jardunbide batekin ziurtasun osoz demostra litekeela, irakatsiko dute, Jainkoaren existentzia eta natura, arimaren existentzia eta natura, eta metodo berdinarekin argi litekeela orobat (inolako beste metodorekin ezingo omen litzatekeena) zein den unibertso enpirikoaren natura esentziala ere, protofisika baten gisako oinarripen metafisikoa arrazionalki huts-hutsik hedatuz (Metafisikak oinarritzen ditu planteamendu honetan, ez epistemikoki soil, baina errealki, naturaren zientziak). Ezagunak dira adibide populartu batzuk: Efektuan dagoen adina errealitate egon beharra dago kasuan; Izaki guztiz beteginaren nire ideiaren kasuak, betegintasun eduki beharra dauka; badago beraz izaki guztiz bategin bat, Jainkoa (Descartes: Jainkoaren existentzia probatzeko bidea). Edo alderantziz, Jainkoagandik mundura: Jainkoa ahalguztiduna da, guztiz ona da, hortaz mundu hau pentsa litekeen eta izan litekeen hoberena da; beraz, mundu honen mekanika matematikoki posible den egokiena da, etab.(Leibniz). Metodo honen eredutzat Descartes jotzen da. Funtsean, metodo (deduktibo) honekin jakiteko dena ziurtasun osoz jakin litekeela eta metodo honekin izan ezik dakigun ezertan ziurtasunik ez dugula, suposatzen du arrazionalismo deduktibo honek. Hau da Humek suntsitu nahiko duena.
Humeri xede (antimetafisiko) honetarako bultzada eta inspirazioa eman diona, bigarren erroa, arrazionalismo enpirista britainiarraren tradizioa izan da: Humeren pentsamenduaren jatorri historiko arrunt aipatuena berau da noski, ohiturazkoa ere bilakatua baitago gure artean, errazkeriaz edo umorez, bekoz beko arrazionalismo kontinentala versus enpirismo ingelesa klasifikatuz (ur gazi pixka baten tarteak bereizten omen dituen bi filosofia horiek), “Irletako Hirutasunaz” mintzatzea, Locke, Berkeley eta Hume, azken hau eskola baten gailurra eta koroa bezala kokatuz zentzu honetan eta beste haien bizkarretan sostengatuta egonez hortaz. Ez du ematen guztiz injustifikatua, Humek berak aitortu duenez gero bere burua horien jarraikoa eta, influentzia espektroa gehiago zabalduz halere, baita Shaftesbury, Hutcheson (neuk biona gustura azpimarratuko nukeela), Mandeville eta Joseph Butlerrena ere, hots, arrazionalismoaren tradizio britainiar desigualarena oro har. Injustifikatuagoa testuinguru honetan, enpirismoa eta arrazionalismoa kontrajartzeko ohitura txarrak ematen du, biak oso arrazionalistak izanda (eta biak, moderno guztiak bezala, esperimentuaren beharraz konbentzituak halaber zientzian, beste topiko batek errepikatzen digunaren aurka), gero, hori bai, beren jardueran bat metodo enpirikoaz eta bestea deduktiboaz baliatu arren.
Tradizio britainiarrean jarraituz, Humeren arrazionalismoa eta haren, nolabait esan, arrazionalismoaren likidazioa ulertzeko, Sir Isaac Newtonen influentzia gogoratu behar da azkenik, hau da, norma metodiko gisa ezagutzaren hastapena beti esperientzian eta behaketan eduki beharra eta azkenburua orobat esperientziazkoaren barrura mugatua. Esperientziaz haraindiko hipotesiak, haizekeriak eta kimerak dira: “esperientzia baino haratago ezin gara iritsi”, idatzi du Humek Tratatua-ren Sarreran, “fenomenismoa” programa legez onartuz beraz. Esentziak eta, esperientziaz gaindiko errealitate posibleak (Jainkoa, etab.), ez dira zientzian sartzen. “Aristotelikoak – abisatzen zuen 31. Query-an Newtonek-- nolakotasun ezkutuak deritze gorputzen barnean gordeta daudela eta ageriko fenomenoen kausa ezezagunak direla suposatzen dituzten batzuei. Halakoak izango lirateke grabitatearen, erakarpen magnetiko eta elektrikoen, eta hartziduren kausak, baldin behintzat irudikatzen badugu indarrok eta egintzok, ezin atzeman eta erakutsi ahal ditugun nolakotasun guretzat ezezagun batzuek sortarazten dituztela (...). Baina gauzetarik espezie bakoitza bere nolakotasun espezifiko ezkutuez hornitua dagoela eta horien bitartez jarduten duela eta eragiten dituela bere efektu determinatuak, horrelakorik defendatzea alegia eta ezertxo ere ez esatea, berdin-berdin da. Aldiz naturako fenomenoetatik ilki mugimenduaren bizpahiru printzipio orokor, eta gero azaldu printzipio nabari hauetatik gauza gorpuzdun guztien nolakotasunak eta ekintzak oro nola eratortzen diren, hori bai, sekulako aurrerakada izango litzateke filosofian [zientzian], nahiz oraindik ez izan guk ezagunak printzipioon kausak”. Grabitateak ez duela propioki fenomenoen kausa adierazten, ezpada fenomenoen deskribapen soil beren arauzkotasunaren adieran, hau da, ezagutza zientifikoaren interesa fenomeno enpiriko hutsetara mugatu izana (egia esan, Newtonen obran zalantzagarrizko dagoena), hori da Humek fisiko handiari gehien eskertzen diona. Erabakigarria Humerentzat, “plus newtonien que Newton” beharbada jasa honetan (Y. Michaud).
Bi korronteon zerikusia lotzeko: bi-bion funtsezko arrazionalismoaren barruan, “arrazionalismoa” eta enpirismoa alegia eta Hume bion konfluentzian, non dago bien artean halere diferentzia? Filosofo guztiontzat ezagutzaren, eta beren gogoeta filosofikoaren, hasieran, ez dago sano-sano gauzak, hor aurrean munduan objektuak beren egia propioekin edo esentziekin adimenak ispilatzeko (grekoak usteko zuena), baizik haien ideiak ispiluan, hau da, subjektuaren edo ezagutzailearen barnean. Guk gauzetaz, gure buruan dauden moduan baino ez dugu hitz egiten eta eztabaidatzen. Analizatzen hasi eta guk ikusten duguna, analiza dezakeguna, munduaren gure ideia da, ez mundua. Gure natura ispilu bat da, esango du Leibnizek, eta guk ispilua bakarrik ikusten dugu. Abiapuntua, bada, ez da hartuko jada objektu/gauzetatik, baina subjektu kuestionatu batetik, konstrukzioaren elementu eta baldintzetatik, ideien kondizioetatik. Ideien kontsiderazio modua, ordea, franko diferentea da eredu deduktibistan eta enpiristan. Labur esateko: cartesianismoan ideien balioa beren ezaugarri formal edo nota logikoen arabera juzkatzen da (matematikoak figura geometriko bat ikusten dizun bezalaxe), ideia bakun eta per se ebidenteak eraikuntza (dedukzio) teorikoaren oinarri eta jatorrizko elementu sendotzat hartuz; enpirismoak, alderantziz, formaz eta ziurtasunaz baino agian kezkatuago edukiaz, ideiaren kontsiderazioan bertan, abiapuntu puntuan, engoitik esperientzia pribilegiatzen du, ideiaren balioa hari dagokion “inpresioan”, genesian bilatzen du eta. Ideia edo ezagutza ororen iturria “inpresio”-etan badago, zentzuetan dago, orduan esperientzian dago. Humeren borroka “arrazionalismo”-ari eta metafisikari tradizioaren logika osoan dago.
Honek guztiak merezi du ohartxo bat gehiago, berriro goragoko hari bati helduz. Ezagutzaren posibilitateen ikerketa, filosofia modernoan, subjektuaren posibilitateen ikerketa da, esan bezala. Mundua ezagutzea gauza bat da, sagarrak nola erortzen diren eta. Nola ezagutzen ditugu ongia eta gaizkia, edo ederra eta itsusia bezalako gaiak? Tradizio cartesianoan itaun zailak dira horiek, etika bat more geometrico asmatzeak problema asko jo du (Descartesek berak erosoago ikusi du moral probisional ez oso geometriko batekin kontentatzea), estetikak ia ez du garapenik izan, eta historiak ia inposible dirudi. Galdera horiek, tradizio locketarrean, hasteko, nola ezagutu litezketik nola hauteman litezkera, etortzen dira, justifikatu nahi direnean, hots, kontzeptutik pertzepziora. Gero pertzepziotik ideia nola loratzen den, etab., ikusiko da. Ikerketa honetan beraz, filosofia ingelesean (moralean eta estetikan bereziki) garapen polit bat egon da, batzuetan “sentimentala” deritzona, arrazoimenaren ondoan sentimendua ere hartu duelako ezagupen iturri zilegizkotzat hein batean, gutxienez “animalia arrazoidun” definitu ohi denaren gizatasuneko osagarri badaezpadakotzat ezaupidean ere. (Barneko eta kanpoko zentzuak, pertzepzioak, bereizten zituen Lockek). Humek, Kemp Smithek seinalatu duen legez, sentimendua esparru etiko eta estetikora mugatu gabe, errealitate enpiriko ororen gure ezagutzara hedatu du, bereziki lotura kausalaren oinarripenera. Sentimendu honek bistan da bere eskubideak altxa ditzakeela (gizatasunaren izenean) arrazoimenaren aurka. Eta orduan bide bat bion oposizioa gogortzea izan litekeen eran, arrazoimenaren kontzeptu matematiko zurrunegi hori biguntzea eta zabaltzea izango da bestea. Edonola ere arrazoimenaren kontzeptua jokoan dago, dena auzitan jarri behar omen zuena nolabait bera auzipean. Honekin Humeren filosofiaren hirugarren erroa aipa genezake.
Eszeptizismoa da hori eta ez du behar orain hartan luzatzea: irakurleak liburutxo honetan bertan gogoeta deliziosoak aurkituko ditu. Baina Humeren aro-inguru horretan balio diferenteak izan ditu eszeptizismoak. Erdi Aroaren itzaltzeak eta Aristoteleren krisiak eszeptizismo bidezko bat eragin badu, erlijio gerrek ez dute gutxiago eragin: bakarrik, konfesioen arteko kontrobertsietan, eta deisten eta teisten artekoetan gero, humanisten eszeptizismoa, R. H. Popkinek hala ohartarazi digu, erraz bilakatu izan da dogmatismoaren aliatua, arrazoimenaren ahultasunak errebelazioaren edo eliz autoritatearen laguntza eskatzen omen duelako. Alderantziz, Descartesengandik hasita, teologoek maite adina izango dute filosofo arrazionalistek herra eszeptizismoa. Descartesengana badago eszeptizismo puntu famatu bat, metodikoa, nolabait tragikoa, derrigor gainditu beharrezkoa arrazoimena salbatzeko. Descartesek ez du ezer ziurtasuna baino gehiago antsiatzen. Bestela ez da sentitzen gizakia. Konfesio eta zalantza guztien gainetiko ziurtasun absolutua behar du bakea edukitzeko. Horrela bihurtzen da, itzulbiran, filosofo arrazionalista superkritikoa teologo zaharraren aliatua. Badago beste tradizio bat ere, batez ere Frantzian, Errenazimentuak berreskuraturiko Sexto Enpirikoen testuak irakurketa arretatsua merezi izan diona, kontrobertsia konfesionaletatik adina anbizio cartesianoetatik urrun (baina morderno, eta arrazionalista beraz, beste arrazionalismo batekin) eszeptizismoaren linea autonomo samar bat marraztuz joan dena Montaignegandik Baylegana, azken hauxe izan baita Humeren autore kuttunenetako bat. Humek “zientzia eszeptiko” bat proposatzen du. Haren eszeptizismoa, “Akademiatarra” (Akademia Platoniko Erditarraren tankerako esanahi da), ez da angustiazkoa, tragikoa. Irribarrezko alaia da, gizakian konfiantzaz betea eta positiboki gaintezinezkoa, hain zuzen gizatasuna salbatzeko, zientzia bera humanoa izan dadin beti: “Be a philosopher; but, amidst all your philosophy, be still a man”, hau da, izan hadi filosofo, baina izan hadi gizona beti. Eszeptizismo honek bestelako ezten bat erakutsiko du, ezbai gabe, Humek erlijioari buruz gogoeta zorrotzean diharduenean (“Erlijioaren Historia Naturala”, 1757; aldiz “Erlijio Naturalaz Dialogoak” hilondoko argitara ziren): baina gaur hemen haren ezagutzaren teoria da interesatzen zaiguna.
Tratatua-ren eta Ikerketa-ren sorrera[aldatu]
Descartesen Metodoaren Diskurtsoa 1637koa da; Humeren Tratatua 1739koa. Ehun urte bien artean.
Descartesen lantuak filosofiaren kinka negargarriaz klasikoak bilakatu dira: filosofiaren historian kasko argienek eztabaidatu ez duten, baina eztabaidatuz jarraitzen ez duten, beraz behin eta beti zalantzagarria ez den, arazorik ez dagoela bakar bat, etab. (DM, I). Filosofia kaos handiaren erresuma da. Eta filosofoak, itsu baten antzekoak, kobazulo arras ilun batera sarrarazten bide duena ikustuna, harekin borroka kondizio berdinetan egiteko: berak itsuak, filosofoak, eta ikustunen itsuarazleak beren arrazoi molde aldrebesekin. Filosofoen borroka-zulo honetan Descartesek bere metodoarekin leiho bat ireki nahi omen du eta egun-argi pixka bat piztu (Ib., VI). Finean, metodo berriaren lehenengo eskakizuna da, utzi filosofoak eta filosofiak, eta behin deliberatuki deliberatu beharra daukadala nire biziartean “de me défaire de toutes les opinions que j´avais reçues jusques alors en ma créance, et commencer tout de nouveau dès les fondements” (MM, I). Fundamentu erradikal hori, ez liburuak, arrazoimena izango da, “sa propre raison” (RV) alegia edozeinentzat eta guztientzat. Dena hasieratik hasi beharra dago berriro: arrazoimenetik. Gainerakoa (“cogito”, etab.) ezaguna da.
Ehun urte geroago, bitartean cartesianismoak bide handia egin du, sekulako garapenak garatu izan ditu, sistema metafisiko arrazionalista oro-hartzaile izugarriak bata bestearen ondoan edo ondoren eraiki ditu harro, eta ugaritasun horrexen zamaren azpian zapartarazita bezala, filosofian dena apurtuta dago berriro eta ostera dena eztabaidan: “There is nothing which is not the subject of debate, and in which men of learning are not of contrary opinions”, honelaxe adiaka hasi da idazten Tratatua filosofo eskoziar gaztea La Flécheko erretiroan. “The most trivial question escapes not our controversy, and in the most momentous we are not able to give any certain decision. Disputes are multiplied, as if every thing was uncertain...”.
Funtsean txit sinplea da, baina txit gogoan hartu gabe horregatik ez da utzi behar, Descartes Errenazimentua ezagutarazten duen tradizio eta klasikozaletasunaren frakasu batetik eta haren aurka hasi bada, Hume bere aldetik hasi dela, hain zuzen, XVII. mendeko arrazionalismoaren frakasuaren kontzientziatik eta, neurri batean, frakasu hori definitiboki berak eragiteko. Hasteko, arrazionalismoak ez du lortu denak ez dezala jarrai zalantzan eta eztabaidan. Are okerrago, gainera, orain gerra horiek irabazten dituztenak, danborrariak eta tronpetariak omen dira, ez lantzadunak eta ezpatadunak; hau da, arrazoimena asko aipatu bai, egiten da, baina “amidst all the bustle ´tis not reason, which carries the prize, but eloquence” (Intr.). Eta bigarren, kamuflaturik, baina “arrazionalismoa” fanatismoaren gotorleku bihurtuta ikusten zuen Humek: Status quo moral, erlijioso eta intelektual ezarri alferraren eta botere bere buruaz putzaren tresna, Newtonen autoritateaz baliatuz askotan. Izan ere, J. Noxonek ederki erakutsi du, Newtonen arrakastaz gero laster autore mordoa ahalegindu da “zientzia newtonianoa ustiatzen Jainkoaren ohorerako eta gizadiaren eraikuntza moralerako”, hau da, erlijio naturalaren eta moralaren sistema zientifiko eta arrazionalista matematikoak apailatzen (R. Bentley, S. Clarke, etab.). Axioma batzuetatik hasi eta, zer den ongia, gaizkia eta zer behar duzun sinistu, dena matematikoki probatzen zituen. Humek arrazionalismoz jantzitako dogmatismoa eta intolerantzia erlijiosoa sumatzen zuen hor kukubilko moxorro. Humeren planteamendu filosofiko guztiaren helburu nabarmen da, ordea, agnostizismo positiboari euskarri bat paratzea izan da eta superstizio erlijiosoa eta fanatismoa arrazionalki betiko birrintzea (A. Flew). Dogmatismo eta fanatismoaren borrokaren atal bat, metodologikoa, egitarau deduktibistaren arbuioa da. Beste horien jokabide apriorizko arrazionalista (Noxonek ohartarazi bezala, Newtonen Principia-n orientatuagoa eta zinez Descartesen erakoagoa, obra nagusiki sintetikoa baita hura, ezen ez analisi induktibozko Opticks-ean) Humek alderanztu egin nahi izan du eta Newton bere fronte enpiristara ekarri. Eztabaida etikoetan dakusagu hori garbi, berak adierazten baitu halaxe adibidez in Enquiry concerning the Principles of Morals (Humek berak Autobiografia-n “konparazio gabe nire idazki hoberena” epaitua): hauek, esaten du, ez dira matematikako arazoak, zientzia abstraktukoak, baizik “a question of fact” eta, beraz, “we can only expect success, by folowing the experimental method, and deducing general maxims from a comparison of particular instances”: Bestea printzipio abstraktu orokor bat goian ezarri eta handik behera jaulkitzea xuxen-xuxen ondorioak eta inferentziak, izan liteke berez eta teorian metodo hobea, haatik ez du giza eskasia naturalaren aski kontu egiten, de facto ez da irteten baliozkoa, “and is a common source of illusion and mistake in this as well as in other subjects”. Filosofia naturalaren honezkero sendatuak omen dira gizonak (Newtonekin alegia) “hipotesietarako pasio” behialakotik: “It is full time, lehiatzen zaigu hemen, they should attempt a like reformation in all moral disquisitions; and reject every system of ethics, however subtle or ingenious, which is not founded on fact and observation”. Alabaina “izatezko zerak” –questions edo matters of fact-- munduan ez dira etikoak bakarrik (moralak, sozialak, Zuzenbidezkoak, politikoak): existentziaren eremuko zernahiren arazoa izango da hori, morala izan zein fisikoa, hau da, errealitate ez ideal hutseko edozerena, haren ezagutza oinarritu edo justifikatu nahi duzun orduko.
Momentu diferentea da, beraz, pentsamenduan, Descartesengandik. Arrazoimena inbokatuz edo proklamatuz berriro hasterik ez dago. Alegia, arrazoimenaren kontzeptu klasikorekin ez dago mundua oinarritzen berriro hasterik: horrek frakasatu du, arrazoimen oinarriztatzailearen zikloa hertsi da.
Zer egin orain? (Hau izango da Tratatua-ren eta Ikerketa-ren gaia). Humeren arabera bi tipotako egiak (ezagutzak) daude, bi tipotako zientziak hortaz, eta tipo bakoitzean hainbat diziplina ezberdin: baina zientzietako tipo eta adar guztiok, egiaren edozein mota diferentek, badu kasu guztietan zerbait edonoizko eta edozeinekiko berdina, eta da bere gizakiarekiko lotura, menpetasuna. Zientzien adar askotako arbolaren sustrai bakarra.
Egia (zientzia) gizakiaren eraikuntza bat da, gizakiak egiten du: zein kondiziotan? Zein materialekin?... Honelako galdera zerrendaren buruan hauxe joko baitugu: Zer da gizaki hori eta nola dihardu ezaupidean? “Ebidentea da --irakurtzen da Tratatuko Sarreran-- zientziak, gehiago ala gutxiago, denak harremantzen direla giza naturarekin, eta batzuk harengandik oso urrun garatzen direla ematen badu ere, bide batetik ala bestetik azkenean harengana itzultzen direla. Matematika bera, Filosofia Naturala [Fisika] eta Erlijio Naturala GIZATASUNAREN ZIENTZIAren menpe daude inondik ere, gizakion ulermoldearen azpian daudenez gero eta horien ahalmenen eta fakultateen arabera ebatziak direnez gero. Aurresan ezinezkoa da zer aldakuntza eta aurrerapen egin ahal izango genituzkeen zientzietan, gaiz adimenaren ahalmenak eta helmenak osoki ezagutu ahal izango bagenitu, eta erabili ohi ditugun ideien natura, argudiatzerakoan egiten ditugun operazioena bezala, esplikatu ahal izango bagenu” (Intr., XIX). Hau izango da fundamentu edo oinarri berria, philosophia prima berria: Gizatasunaren Zientzia. “Hemen dago, bada, gure ikerketa filosofikoetan atarramenturik izango dugula fidatu ahal izateko espediente bakarra, orain arte ibili dugun bide aspergarri mantsoa utzita. Noizean behin mugaldean gaztelu bat edo herrixka bat konkistatzen ibili ordez, goazen zuzenean zientzion hiriburura edo erdigunera: giza naturara bertara; behin honetaz jabetuz gero, beste nonahi garaipen erraza itxaron dezakegu eta. Postu honetatik gure konkistak, gizakiaren bizierari hurbilagotik doazkion zientzia guztietara hedatu ahal izango ditugu, eta gero, astiroago, osokiago beste haiek guztiak ikertzera pasa, jakin-min hutsaren kontua direnak. Muntako arazo bat ez dago, soluzioa gizakiaren zientzian [“the science of man”] ez daukana barneratuta; eta ziurtasunez deus erabakitzerik ez dago, zientzia honetan trebatu samar ez garen artean. Horregatik natura gizatiarraren printzipioak azaltzen ahaleginez, de fakto zientzien sistema oso bat proposatzen dut [“a compleat system of the sciences”], oinarri kasik zeharo berri baten eta zientziak han ziurtasunez altxa daitezkeen bakarraren gainean eraikia”(Ib., XX).
Pasarte hau sonatua egin da, zientzien sistema konpleto baten bere eskaintzarekin . XVII eta XVIII. mendeetako filosofo handi guztien modura, Humek ere “giza jakintza”-ren erabat, zientzia guztien eta zientziok oinarritzeko metodoaren beraren, erreforma erradikala burutu nahi zuen. Fundamentu berri baten gainean jarri nahi zuen osoa gizakiaren pentsamendua eta jakintza. Ez dakit jendetasunez edo halaxe sentituz, aitortzen ditu aitzindariak, “oraintsuko filosofo batzuk Ingalaterran, gizakiaren zientzia oinarri berri baten gainean ezartzen hasiak direnak eta publikoaren arreta erakarri eta haren jakin-mina piztu dutenak”. Harrotu eta harrotzen da, gariko espirituaren tokatzen zen eran, filosofo horiek “gure aberriaren ohorea” omen direlako, “hain baita egia, beste nazio batzuek poesian gurekin norgehiagoka ahal badute eta are gainditu ahal bagaituzte ere beste arte atsegingarri batzuetan, tolerantziaren eta askatasunaren lurraldeari bakarrik ahal zaizkiola zor izan arrazoimeneko eta filosofiako aurrerapenak”. Dena den, berrikitako zientzia hau berau erreformatu egin beharko da, edo filosofia berriaren arabera ongi definitu eta mugatu gutxienez: ezin bihurtuko dugu beste metafisika bat ohiko maneran. Hau da, azken oinarritarako bilatzen dugun giza naturaren ezagutza, ez da azken errealitate edo esentzia ezkutu batena, baizik ageri-ageriko funtzionatze batzuen ikerketa: jendearen arinariko funtzionatze morala, politikoa, etab., eta orain interesatzenago zaigun zientzietakoa. “Azkenekoaren” ezagutzarik ez dago gizakiarentzat. Ezin dugu esperientziaz bestaldera jauzi egin: “ we cannot go beyond experience; and any hypothesis, that pretends to discover the ultimate original qualities of human nature, ought at first to be rejected as presumptuous and chimerical” (Ib.). Ezin dugu, baina beharrik ere ez dugu. Honekin garbi dago Humeren “zientzia eszeptikoa”-ren esanahia: “Ikusten dugunean giza arrazoimenaren azkeneko marrara heldu garela, gogobeterik esertzen gara atsegitera, nahiz oso egon akordatuta geure ezjakintasunaz eta ohartuta ezin dugunaz gure printzipio orokorrenen eta birfinduenen arrazoia eman, haien errealitatearen esperientzia soilaz gaindi”. Dena airean, bada. Azken oinarririk ez dago. Zientzietako adarrak oinarritzen dituen Lehen Zientzia bere “fenomeno”-en mailakoa da (honek iratzarriko du Kant lozorro dogmatikotik,) “azken funts”-en bilaketari uko egin zaio betiko. Buka dezakegu: “Eta nola gizakiaren zientzia den beste guztien oinarriztapen sendo bakarra, zientzia honi beroni eman diezaiokegun oinariztapen sendo bakarrak esperientzian eta behaketan beharko du funtsatu [“on experience and observation”].
Ohartxo bat: epistemologikoki jada dagoeneko arrazoimena egiaren eta jakitearen, eta gutxiago gizatasunaren azken funtsa eta errealitatea ez den moduan, zientzia ere honezkero ez da giza bizitzan azken balio bat, per se bilatzen dena, baizik arrazoi praktikoengatik.
Programa hau gauzatu nahi izan zuen Tratatua-k. Baina obrak ez publikoaren, ez kritikaren oniritzia irabazi zuen eta Humek berak, “inprentara goizegi” eraman zuela eta, gutxietsi egin du Autobiografia-n (“Never literay attempt was more unfortunate than my Treatise of HN. It fell dead-born from the press”), are espresuki zapuztu Elliot of Mintori gutunean “gaztaroko berokeria eta irudimenaren” ekoizpen gisa: “Hain enpresa handi bat, hogeita bat urte bete aurretik bururatua eta hogeita bost aurretik obratua, nahitaez izan behar akatsez betea”. Haren lekuan, esan bezala, irakurle horrek eskuetan duzun beste liburuxka hauxe idatzi zuen. Tratatua ez irakurtzeko, gomendatu dio Ellioti, eta bai hau, "arazoak laburbilduz eta sinpletuz, zinez osoagoak bihurtu baititut. Addo, dum minuo. Printzipio filosofikoak obra bietan berrargitalpenerako bilduma bat berak prestatu du, espresuki abisatuz “hemendik aurrera autoreak hurrengo piezok har daitezela, nahi luke, haren sentimendu eta printzipio filosofikoak jasotzen dituzten bakartzat (Advertisement), eta Tratatua propio bildumatik kanpoan utzi du.
Benetan Tratatua nahiko nahasia eta bihurria atera zaio Humeri. Baina interesgarria izan liteke guretzat jakitea zergatik (aparte gaztetasunaren aitzakia), Metodoaren Diskurtsoa ere, esaterako, diskurtso bezala nahasia eta azalpen bezala nahiko txarra baita, eta ez autorearen adinagatik, hemen ere gauza gehiegi batera esan nahi izan delako baizik, eta une berean gauzak garbiegi esaten ausartu gabe.
Labur-labur Tratatua-ren I Liburua honela banatzen da bost partetan: I. Ideiak inpresioetatik eratortzen direla, ebidentziaren proba. II. Espazio, denbora, zenbaki eta existentziaren gure ideien jatorri eta erabilgarritasun enpirikoaren ebidentziaren proba. III. (a) arrazionalki a priori ebatz daitezkeen arazoak, natura kontzeptual hutsekoak direla, ebidentziaren proba; (b) de fakto edo gertarizko arazoak aldiz, natura enpirikokoak direla denak, ebidentziaren proba, eta arazo horien soluzioan kausa-efektu erlazioak duen ikustekoa. IV. Sistema metafisiko ezberdinen problemak. Planak berez txukuna dirudi.
Seinalatu da goian, filosofia modernoak (“arrazionalistak” nahiz enpiristak) ideien analisitik abiatzen direla. Eta historia pixka bat errepasatuz berehala ikusten da, ideia multzo txiki batek sekulako papera jokatzen duela metafisika moderno guztian, sistema handi guztiak nolabait haien inguruan astalkatuta daudela ageri baita. Munduaren sorrera eta existentziaren inguruan (Jainkoaren Metafisika edo Teodizea): denbora/eternitatea, kontingentea/ezinbestekoa, etab. kontzeptuak. Munduan dena joan-etorria doa, ezerk ez dirau, nondik dator eta doa mundua bera? Hau da: munduaren existentziak bere kausa bat behar omen du, haren azkeneko kausarena nahitaezko existentziak izango da; munduaren existentziak hasiera bat behar omen du, beraz hasieraren aurrekoa (hasiera gabekoa), etab. Kantek baino lehen, arrazoiketa modu guztiok Humek iraitzi ditu errotik. Apriorizko argudiatzearen aurkako Kanten arrazoia orobat, existentzia ez dela predikatu bat (beraz, Jainkoaren kontzeptutik haren existentzia ez dela eratortzen, proba ontologiko famatuak nahi lukeen moldean), existentziaren ideiaren Humeren analisiak Tratatua-n aitzinatua dago nabariki, etab., etab. Munduaren naturaren inguruan: hedadura edo espazioa (eta, beraz, materia) azkengabeki zatigarria da, ezin ditu izan orduan zati esentzial bat edo batzuk bere propioak: zati gabe ordea osorik ez dago, beraz sustantziak ezin izan litezke materialak, mundua esentzialki arima edo espirituzko monadaz dago osatua (Leibniz Descartes aurka); hortaz, espazioaren errealitatea erlaziozkoa izango da, ez objektibo edo absolutua (Leibniz Newtonen aurka), etab. Humek Jainkoaren zein munduaren (eta arimaren) metafisika guztiok batera eztabaidatu nahi izan ditu eta une berean gainera, bere filosofia alternatiboa finkatzeko, “gure fakultate arrazoitzailearen printzipioak eta jardunak, eta gure ideien natura” argitzea zizun Tratatua-ren asmoa (hau funtsean berdin geratu da Ikerketa-n). Ulertzekoa da, dena lardastu bazaio esku artean. Baina irakurtzeko tenorean, guretzat interesgarria izango da beti ere pentsatzea, Ikerketa honetan ideien jatorriaz eta haien naturaz itxuraz hagitz axolagabekiago disertatzen ari zaigunean, diskurtso metafisikoaren posibilitatea dabilela jokoan.
Ikerketa, alde honetatik, testu askoz aratzagoa da, Tratatuko eztabaida eta kontzeptu abstrusuenetatik soildua (Ni atomizatu edo iraunkorraren problema korapilotsu guztia, adibidez: baina arima hilezkorraren arazoa zegoen tartean, ez subjektu ezagutzailearen identitatea bakarrik!), laburragoa, hobeto idatzia eta, batez ere, Humeren ekarpen propioan zentratuagoa, besteekin eztabaidak gehienbat utzita. Hemen ere digresio polit franko bada, zalantza gabe, baina ardatz nagusia erraz ikusten da: kausalitatearen eztabaida, horretara edo horretatik zuzenduta dagoela beste guztia. M. Malherbek (1976, 276) idazkiaren eskematxo hau ematen digu: “L´Enquête s´organise autour de la théorie de la causalité en tant qu´elle fournit une science complète de l´entendement, qui comporte l´étude des raisonnements expérimentaux (sections IV à VII), une méthodologie, appliquée successivement à la religion naturelle (section XI), le tout étant encadré par une justification de la philosophie spéculative (section I) eta par la définition d´une science sceptique (section XII)”:
Pentsamenduko aro biren artean[aldatu]
Ezagutzea arrazoitzea da. Arrazoitzea erlazioak aurkitzea edo ezartzea da. Erlaziook izan litezke, ala ideien artekoak ala gertakarien artekoak.
(a) Ideien arteko harremanetan proba edo demostrazio logikoa kabitzen da: predikazioan edo inferentzian ideia lotuen arteko lotura logikoki ezinbestekoa ageri bada, eta kontrarioa kontraesankorra bere baitan edo absurdua: bi eta bi lau dela, osoa handiagoa dela bere zatia baino, etab., holako baitespenen egia, elkarlotutako ideien naturatik edo esanahitik dago soil menpean; hau da, erabilitako ideien beren analisitik egizta edo gezurta daiteke, ideien beren barruan dago kontrolbidea. Ideiek adierazitako errealitatea ideietan beretan dago.
Gertarizko erlazio loturetan demostraziorik ez dago adiera honetan (proba hertsiki logiko hutsarenean): Zesar Foroan asasinatu zuten edo Zesar Kapitolioan asasinatu zuten, edo Zesar ez zuten batere asasinatu, logikoki eta esaldian erabilitako terminoen (“ideien”) aldetik denak berdin artezak dira; historikoki zuzena horietako zein den jakiteko, esalditik (“ideietatik”) kanpoan bilatu beharko da egiaztabidea. Gertarizko egia bat haren kontrarioa beti dira logikoki berdin posibleak, eta haren inposibilitatea –baldin badago-- beste nonbaitetik etorriko da: bihar eguzkia aterako da, bihar ez da aterako eguzkia, balio logikoa berdina da biona. Humek ederki: “Whatever is may not be. No negation of a fact con involve a contradiction”. Honelako baitespenen egiaren edo gezurraren kontrolbidea esperientzian datza. Baina orain aplika iezaiozu hori Jainkoaren existentziari esate baterako: Jainkoa badago bezain zuzena bada logikoki Jainkorik ez dago, zein bide geratzen zaigu, edo non aurkitu esperientzia, bion artean erabakitzeko? Eta arimaren hilezkortasunaz, zeruaz, infernuaz...? Arazo horiek horrela Humek ez ditu planteatuko liburu honetan, noizbait oso iragan-iragaitzean edo izkina batean ez bada behintzat eta inportantzia gabe. Irakurleak lerroetan eta lerroen artean irakurtzen asmatu beharko du. Ideien arteko erlaziozko ziurtasunaren edo demostrazioaren eremu bakarra zientzietan Humerentzat matematikoa zen: irakurleak, irakurgai honen buruan, teologia eta metafisikako liburu askoren oso Inkisizio beltza aurkituko du, ustekabean lanera deituta... Hain zuzen metafisika edo teologia arrazionalarekiko interes polemikoa, guztiz lehentzarra Humeren obran, nabariago geratzen zen Tratatua-n. Erlijio on batekin baino, hobe filosofia txar (eszeptiko) batekin bizi, dirudi Humeren mezuak. Filosofia pobretxo batekin bada ere, superstizio erlijioso gaiztotxoak borrokatu egin beharra dago. Izan ere, Liburu I bukaeran idatzi duenez: “errakuntzak, erlijio kontukoak, arriskutsuak izaten dira; filosofiakoak, ridikuluak bakarrik”.
(b) Gertakari arteko harremanetan, demostraziorik ez badago ere (matematikako erlazioetan dagoen bezala), posible da batetik bestera inferentziazko erlazio “probableak” ezartzea (ik. kontzeptuon azalpena VI. Atalean, 1. oin-oharra): “a emanez gero, eman beharra dago b”. Praxian erabiltzen dugun zientzia, molde honetakoa izaten da, zubi bat egiteko nahiz afaria prantatzeko. Zer oinarri molderekin dugu posible aurreikustea edo baitestea beharkizun hori a ezagun batetik b ezezagun batera? Zerk legitimatzen gaitu pentsatzera, sua pizten badugu, barazkiak egosiko direla? Gertakari artean “beharrezkotasunez” ondoriotzea ahaltzen duena, kausa-efektu erlazioa da: “sua emanez gero, eman beharra dago beroa”. Ikusten ez dugun zerbaiten existentzia ondoriotzeko bide bakarra hori daukagu Humeren iritzian.
Hume oso erradikala izan da puntu honetan: guk kausa-efektu lotura jartzen dugun tokian, berez (edo giza arrazionalki bakarrik) ez omen dago inolako loturarik; arrazionalki soil behatuta edozein gauzak edozer gauza ahal izango omen luke kausatu, edota edozer gauza suertatu ahal izango litzateke kausa batere gabe munduan, azare hutsez: agitze orok bere kausa, esperientziak bakarrik irakatsi digu, ez arrazoimenak, eta esperientziak bakarrik irakasten digu naturan ordenaren bat ikusten; a priori ez naturak bere ordenatik dauka, eta ez arrazoimenak hura ordenatzeko erlazio modurik ezartzen daki bere baitatik; gertakarien mundua ordenatu ahal izatea esperientziaren menpean legoke arras eta zeharo. Ezagunki erradikaltasun honek Kanten, ez bakarrik izu batean esnatzea ametsetatik, baizik erreakzio teorikoa probokatu zuen, ezagutza enpirikoaren baldintza transzendentalez gogoetara behartuz, zientzia justifikatuko bada (eta fedea salbatu). Ez da liburu honetako gaia, baina, labur-labur, Kanten erantzuna Humeri honelatsu bideratu dela esan genezake: zeri zer kausa enpirikoki aitortu, egia da, esperientziak bakarrik irakasten digu; baina munduan gauzak gauza bezala pentsatzeak berak, “zerak” objektu bezala edo gertakari bezala kontsideratzeak, formalki gauzok kausa-efektu eskema baten baldintzetan begiesten direla, inplikatzen du. Bestela esanda: gertakari bat inoiz ez da gertakari bat, kausa-efektu (etab.) erlazio sistema kategorial batean koadratuta ez bada. Edo areago oraindik: kausa gabeko gertakari bat baitestea da (Humeren aurrekariekin kontraesan ebidentezkoa hain zuzen, edo zentzu txarrenean “metafisikoa”); era kantiarrean mintzatzeko, unibertsoari kausa-efektu ordena suposatzea, esperientziaren posibilitate baldintzen beharkizun logikoa izango da (apriorizkoa hortaz). Munduak ez du edozer gauza izatea posible duela hasterik, gero ulertua izan behar badu: ulergarria izan ahalaren baldintzen peko dago aldez aurretik haren zer ahal izana pentsatu beharra. Dena den, hemen ez dio gehiegi axola, zirriborro gutxi hauekin honen guztiaren argitasuna iluntxo geratzen bada: Humek planteamendu transzendentala eta filosofiaren historiaren hurrengo zikloaren (idealismoaren) abiadura probokatu duela, Humeren eragintza historiko bortitz hori, gogoratzeko bakarrik izan da.
Jarraituz: nola irakasten digu esperientziak a zerbaitek nahitaez b dakarrela? Irakurleak hau dena irakurgai izango du. Labur-labur beraz, berriro: ohituraren poderioak irakasten digu, ez bestek (ez bestelako gure arrazoibide logikok: ik IV. Atala, II. Partea eta V. Atala). Ohituta gaude, a ikusi dugun orotan b ikusi izan dugula jarraiki etortzen, eta ohitura honek a ikusi orduko b itxarotea jartzen du gure burua. Jarraitu beharra ez da gauzetakoa, gure burukoa baizik: ordea gure buruan ere ez arrazoibide edo demostrazioren baten ondokoa, baina ohitura hutsezkoa, ideien asoziaziozkoa. Arrazoi logikorik egon ez dago (logikoki ez dago ezintasunik, mundua bat batean orain arte ibili denaren alderantziz ibiltzen hasteko), baina, nolanahi ere, ezin dugu ez itxaron, a etorri orduko badatorrela b. Ezin ez itxarote hori gure giza naturan dago sustraituta, ez arrazoimenean edo harremandu ditugun gertari-ideien naturan eta loturaren moldean. Beraz, kausatasunaren oinarri “arrazional” guztia (kasu: zientzia enpiriko guztiena) ohitura soila da eta haren berme “arrazional” guztia gure sinestea (ik. V. Atala, II. Partea).
Franko bitxia dirudi apika honek guztiak, “Ilustratu” erradikala kontsideratu nahi izaten den batentzat. Problema seguru asko ez dago Humerengan, halere, gure artean antza Ilustrazioaz maiz dauden ideia topiko batzuetan baino. Hume Ilustratu atipiko bat da (Ilustratu denak bezalaxe). Haren berezitasun bat, agian, Ilustrazio kritikoarekin oso kritikoa bera izatean ikus genezake, eta Ilustrazioari Ilustrazioa aplikatu izate horretantxe egongo da haren jarraitun askoren ezaugarri bat (Rousseau, Hamann, Herder, etab.) Alde honetatik, “arrazionalisten” eta enpiristen arrazoimen kontzeptua ezberdina zen beren artean zalantza gabe, baina bietan aski abila zen ziurtasun teoriko eta praktiko azkenbetikoak tinkotzeko (arrazoimenean berean): enpirista arrazionalista eskoziar honena guztiz bestelakoa izango da arrazoimenaren kontzeptua. “Arrazoimena grinen esklaboa da eta hori bakarrik behar du izan, formulatu du erradikalki (“gaztetako berokeria” batzuk benetan egiazkoak izan dira), eta haiei zerbitzatu eta obeditu beste ofiziorik ezin espero lezake” (Tratatua, II, 3). Beti ere haren filosofia zuzena hauxe geratu da ordea: “Ohitura da giza bizitzaren gidari nagusia” (Ikerketa, V). Ohitura giza naturaren ahalmen eta printzipio funtsezko bat da. Esperientzia eta ohituragatik ez balitz, “inoiz ez genuke jakingo helbideak helburuetara egokitzen edo gure ahalmen naturalak zeinahi efekturen sorrarazten erabiltzen. Berehalaxe amaituko litzateke ekintza oro, baita espekulaziorik gehiena ere. Gidari funtsean giza natura bera da (bere “gidarien” gidari ere). Arrazoimenak, ezar ditzake nahi dituen printzipioak, egin ditzake nahi dituen agindu praktikoak, “naturak beti eutsiko die bere eskubideei, eta azkenean edozein arrazoiketa abstrakturi nagusituko zaio”. Finean: “Nature is always too strong for principle”.
Descartesen arrazoimenak geometrikoa izan nahi zuen; Humerenak Newton suposatzen du eta esperientzian dauka bere oinarriztapena.
Bietarik jazo da arrazoimenarekin, estatutua aldatzean: batetik gutxitu bezala egin da, nahi bada, lehengo bere aginte bakarra eta absolutua orain erlatibizatu eta partekatu egin behar baitu (esperientziarekin, sinestearekin, etab.); bestetik, aitzitik, arrazoimenaren esparrua itzel zabaldu da, lehen arrazoizkotik (geometrikotik) baztertua zegoen hainbat giza mundu naturali begira (ohiturak, Foruak, tradizioak, historia; morala, politika, estetika: “irrazional” deklaraturiko unibertso gizatar hedatsua), orain posible bihurtzen zaigulako horren guztiaren funtsezko arrazoizkotasuna bindikatzea. Arrazoimenaren ondoan, gure zentzuek, pertzepzioek, eta gure sentimenduek, legitimazio osoa aurkitzen dute: eta beren azken legitimazioa giza naturan dute denek.
Agian, hemen, berez ageri da sobera eta gogoratzea apenas izango da beharrezkoa, giza naturaren gai humetarrari jarraipen eta garapen handia, Rousseauk, eman diola. Esanahitsuak dirudite halere “arrazionalismo”-aren kritiko bion arteko harremanek. 1763an Hume Versaillesera bidaiatu zen Lord Hertforden idazkari pribatu legez, kolonia Ipar Amerikarren jabetzagatiko Zazpi Urteko Gerrako Bake Tratuetara, gero Enbaxada ingelesean Paris chargé d´affaires gisa geratzeko. Philosophes eta literato frantsesek, intelligentsia nazionaleko krema eta loreak, ongietorri entusiastikoa egin zion. Orduan philosophes eta literato lausengari horiexek madarikaturiko bat Rousseau zen (Emile argitara berritan) eta, Mme. de Verdelinen eskaerari jarraiki, Humek bere babespean hartu zuen, baita hainbat laguntza eman ere, bidea irekiz Ingalaterrako joateko eta arrakasta dirdaitsurako Londonen tertulia literarioetan, Derbyshiren bizilekua lortuz orobat patxada landatar baketsuan lan egin ahal zezan. Baina 1767an Rousseauk, beti errezeloz beterik, lagunaren aldetik zerbait gaitziritzia sentituz edo, bere ihesaldi famatuetako beste bat eszenaratu zuen eta desagertu egin zen egun batean, atzean eskandalua utziz. Eta nolabait sintomatikoa da: Humeren eragina zabala izan da hurrengo filosofian, baina beti “ jarraitasun kraskatu” bat da.
1769an Edinburghera itzuli zen, sorlekuan, jendeak maitekiro “Saint David” bezala beneratua, azken urteak estimazioz betea bizitzeko eta “lasaiki” hiltzeko. Kolega filosofikoentzat, haatik, Humeren pentsamendua inkomodoegia zen, Ingalaterran adina Eskozian. Humeren lana, egia esan, oso eskoziar baten lana izan da. Baina, askotan gertatzen da, Eskola Eskoziarreko autore inportanteenak, Humeren ondoren, haren kritikoak izan dira, Th. Reid, etab. (Adam Smith geratzen da salbu, hau espresuki Humezalea agertu baita). Humeren ulertzaile, eta jarraitzaile, hoberena, Immanuel Kant izango da: eta, ez dakit zergatik, Kant honek arbaso eskoziarrak zeuzkala uste zuen. Agi denez Humek berak, atzerritarra Ingalaterran, problematiko bezala bizitu du bere eskoziartasuna: “Berrogeita hamar ingelesetatik ez dut uste bat bakarra dagoenik, bihar lepo-hezurra apurtuko dudala entzungo balu, poztu egingo ez litzatekeena. Gorrotatu egiten naute, batzuk tory ez naizelako, bestetzuk whig ez naizelako; enparauek, kristau ez naizelako; eta den-denek, eskoziarra naizelako”, adierazten zuen Sir Elliot of Mintori gutun batean 1761ean. Gertatu egiten dira nonbait, mundu handian ere halakoxe komeria txikiak.
Joxe Azurmendi.