XXVI. Familia-espirituaz
Errepublika gizakiena denean, familia ez da agindupeko menpekotasuna, itunpekoa baizik; eta adin batera heldutako seme-alabak berezko dependentziatik (ahultasunak eragindako heziketa eta babes beharretik) irteten direnean, hiriko kide libre bihurtzen dira, familiaburuari atxikitzen zaizkio, gizarte handiaren onuretan parte hartzen duten gizon libre gisa. Lehenengo kasuan, nazioaren parterik handiena eta emankorrena diren seme-alabak gurasoen esanetara daude; bigarrenean, ez dago beste loturarik, elkarri laguntzeko agindu sakratu eta hautsiezina baizik, eta jasotako mesedeen esker ona, zeina ez baita hainbeste zapuzten giza bihotzaren gaiztakeriaren erruz, legeenganako atxikimendu gaizki ulertuen erruz baizik.
Familiaren legeen eta errepublikaren oinarrien arteko kontraesan hauek etxe barruko moralaren eta agerikoaren arteko beste kontraesan batzuen iturri oparo dira, eta egonezin etengabea sortzen dute gizon bakoitzaren baitan. Lehenengoak morrontza eta beldurra adierazten du, bigarrenak adorea eta askatasuna; hark ongizatea pertsona kopuru txiki batera mugatzen erakusten du, hautatzeko aukerarik gabe; honek gizon mota guztiengana zabaltzea eskatzen du; hark norberaren burua familiaren mesedea izeneko idolo harroari etengabeko sakrifizioa egitea eskatzen du, familiako inoren mesedea ez dena, sarri askotan; honek norberaren interesen alde jokatzen erakusten du, legeak iraindu gabe; edo aberriaren alde bere burua inmolatzera bultzatzen du, ekintzaren aurreko fanatismoa delarik beren saria. Kontraste hauen ondorioa gizonek bertutea maitatzeari uko egitea da, iluna eta nahasia ikusten baitute, eta oso urrutikoa, gauza fisiko eta moralen iluntasunak eragiten duen urruntasun hartakoa. Zenbat bider gizonak, bere lehenagoko ekintzei begiratzen dienean, harrituta geratzen diren ez zutela jator jokatu ikusten dutenean! Gizartea ugaritu ahala, kide bakoitza osotasunaren parte txikiagoa bihurtzen da, eta sentimendu errepublikarra ere murriztu egiten da neurri berean, baldin eta legeek ez badute setimentu hori indartzeko ardura hartzen. Gizarteek, giza gorputzak bezala, muga jakin batzuk dituzte, eta mugetatik harantz hazten baldin badira, beren ekonomia nahastu egiten da, nahitaez. Badirudi estatu baten masak bere osatzaileen sentiberatasunaren alderantzizko proportzioan egon behar duela, zeren eta bestela, bata eta bestea handitzen badira, lege onak delituak oztopatu nahian hasten direnean, sortu duten onuran bertan aurkituko baitute eragozpena. Errepublika handiegi bat ezin da despotismotik libratu, errepublika federal txikietan zatitzen eta elkartzen ez bada. Baina hau nola lortu? Sila bezalako diktadore despotiko baten bitartez, hark desegiteko izan zuen kemen berbera eraikitzeko duen baten bitartez, alegia. Era honetako gizon batek, goranahikoa bada, zain du mende guztietako loria; filosofoa bada, bere hiritarren bedeinkazioak kontsolatuko du aginpide ezetik, nahiz eta haien esker txarrak behin baino gehiagotan erasan. Zenbat eta ahulagoak nazioari lotzen gaituzten sentimenduak, orduan eta indartsuagoak dira gure inguruko gauzenganakoak; eta zenbat eta gogorragoa, orduan eta iraunkorragoak adiskidetasunak. Honelakoetan, familiako bertuteak, beti nola-halakoak, izaten dira ohikoenak, edo, hobeto esanda, bakarrak. Bakoitzak ondoriozta dezake esandakotik zein mugatuak diren legegile gehientsuenen ikuspegiak.