Testuingurua
[aldatu]Krisialdi orokorra
[aldatu]Bidezkoa da esatea, baldin eta Espainiak Europan nagusigoa ehun urteko tarte batean lortu bazuen ere, mende bat baino gutxiago behar izan zuela (1621‑1700), Felipe IV.a (1621‑1665) eta Karlos II.a (1665‑1700) agintaldian zirenekoa, hain zuzen, gainbehera nozitu eta bigarren potentzia mailara jaisteko. Gainera, Europaren ikuspegi orokor batetik begiratu behar da maldan behera jaiste hau, hau da, ekonomiaren krisialdi, gizartearen polarizazio, Estatuaren krisialdi, Hogeita Hamar Urteko gerra eta abarretatik.
Gainbehera orokor horren barruan kokatu behar da Barrokoa, sentiberatasunaren krisialdi moduan; izan ere, gezurra dirudien arren, Espainian arte eta letretako Urrezko Aroarekin batera eman baitzen, erantzun bat eraginez: frantses klasizismoa. Bizitza eta artearen arteko etengabeko dialektika da: indar kreatzaileak bizirik sortzen ez duenean, berari abesten ahalegintzen da.
Bestalde, pentsatzekoa ere bada zerikusirik izango zuela Europako kulturetara irekitzeak arte eta letretako Urrezko Aro ustekabeko horretan, Felipe II.ak bere menpekoei Europako ateak itxi izanak, Pragmatismoa baliogabetzearen bidez (1559) –eraginkorra izan zen, legezkoa ez bazen ere.
Potentzia politiko eta katolikoaren aldetik Espainian eman zen krisialdia alde batera utzita –hala nola, espainiar bankariek negozioak bertan behera utzi eta atzerriko bankariei bidea zabal uztea, nobleziarekin ezin lotuzkotzat hartzen ziren langintzei ospea kentzeak eta bertan behera uztea, Westfaliak Bakean (1648) hispaniar idealen eta erlijiozkoen hondamena, porrota militarrak (Rocroi, 1643), Kataluniako altxamendua, Aragoiko hitzarmena, Valentziako matxinadak, Pirinioetako Hitzarmenaren lagapenak (1659) eta beste–, hemen axola zaiguna Espainiako egoera –barrukoa nahiz kanpokoa– Euskal Herrian nola islatu zen ikustea da.
Euskal Herrian Islara
[aldatu]Araban lehenbizi eta Bizkaian eta Gipuzkoan ondoren, XVI. mendearen amaieran biztanleriak nozituriko izurriteen ondorioz demografiaren beherakada etorri zen, hurrengo mendearen hasieran.
Bestalde, eskulangintzaren egoera galgarriaren ondorioz, ekonomian nekazaritzaren alderako mugimendua sortu zen, zenbait hirigune utzi eta landa-lurrak okupatzera itzuliz. Artisau-jarduerak ere murriztera egin zuen eta burdingintzak ozta‑ozta eutsi ahal izan zion industrian Europako beste herrialdeetan garatu zen lehiari.
Era berean, Espainiak itsasoko nagusigoa galtzeak eta itsas lapurretek arrantzaleen atzera egitea eragin zuten Kantauriko probintzietan. Guduek, berriz, trukaketeta komertzialean haustura ekarri zuten, Ingalaterrarekin lehendabizi eta Herbehereekin ondoren.
Hala ere, Euskal Herrian asmatu egin zen egoera zail hau apur bat leuntzen, oinarri produktiboak funtsetik aldatuz. Ameriketatik ekarritako artoa gariaren ordezko bihurtu zen. Burgosko merkataritzaren gainbeheraren ondorioz, eta zorionez, Bilbo negoziogune bihurtuz joan zen eta horrela bere ohiko garraiobideari eutsi ahal izan zion. Astiro gertatu zen lehengoratzea eta XVII. mendearen azkenaldira sumatu zen egoera ekonomiaren nolabaiteko hobekuntza.
Gizartearen ikuspuntutik begiratuta, 1526ko Bizkaiko Foruak (Foru Berriak) bizkaitarren aitoren‑semetzako unibertsala finkatu bazuen ere, kontuan hartzekoa da ez zirela gizarteko desberdintasunak desagertu. Gailentasun sozio‑ekonomiarena eskualdatu egin zen eta antzinako odol-leinuengandik goi‑burgesiarengana, jauntxo zeritzotenengana aldatu zen prestigioa; jauntxo hauek merkataritzaren eta bertako politikaren buruzagi handikien antzeko bihurtu ziren.
Bizkaiko Jaurerriak harreman onak zituen Koroarekin; baina mailarik apalenetan ondoezik handiena sortu zuena krisialdi ekonomikoa izan zen. Gatz Biltegiko Matxinada gertatu zen 1631ko irailean, Bizkaiko talde heterogeneoak foru-agintarien aurrez aurre jarri zituen altxamendua, zehazki. Argi geratu zen erregimen foralak ez zuela hiritar guztien elkartasuna sortzen Jaurerriaren ordainarazpen fiskalen kontra jartzeko. Gizarteko zuzengabekeriak zirela eta, Koroarekin ustekabeko ituna egitera bultzatu zituen jauntxoak, eta azkenean matxinatuen aurkako zigor gogorrak emanaz amaitu zen, euskal “berdintasuna” mito bat zela argi erakutsiz horrekin; historialarientzat oraindik ere nabarmenagoa, bestalde, hurrengo mendean emango diren matxinadak direla eta.
Nafarroa
[aldatu]Nafarroan XVI. ia mende osoan ekonomia mailan askapen bat eman zelarik nobleziaren alderdiak gora egin zuen bai kantitatez nahiz kalitatez. Erresumaren mugen barruko nahiz kanpoko aldetik nafar asko jarri zen armadan eta administrazioan Koroaren zerbitzura. Eta nobleziak dirutan tituluak erosteko sarbide guriak zituelarik, “Espainia osatzen zuten erresumak, inolako berezitasunik gabe, Gaztelako estilo eta legeetara makurrarazteko”[1] helburuaz Olivares ministroak Felipe IV. erregeari aholkaturiko politika maltzurraren aurrean beren buruak makurtu zituen. Nobleziak, tituluaren bitartez goratze horretan, izan zuen sarbiderik mezenasgoan, eta gortearen inguruko jendearen eragina sumatu zen arte eta kultur alorretan.
Bestalde, Nafarroan ere, gainerako Kantauriko probintzietan bezala, pribilegiozko egoera hauek liskar eta matxinadak (1627, 1675) eragin zituzten herrian, oso gogor geldiarazi zirenak. Mende horretan barrena gizarte eta kultur desberdintasunak areagotu egin ziren, eta bi talde edo bloke handi sortu zirela esan daiteke: klase zuzendariak eta nekazari-mundua. Populazioari lurralde historiko bakoitzaren barruan eragin zion maila sozioekonomikoan eta kultur desberdintasun horri erantsi behar zaio, XVII. mendean sortu eta zenbait euskal lurraldeetan garatuz joango den desberdintasuna.[2]
Erlijioaren esparrua
[aldatu]Espainian nahiz Euskal Herrian XVII. mendean krisialdi demografiko, sozioekonomiko eta politiko garaia izan arren, erlijio gaietan eraberritze eta aurrerabide aldia izan zen: Trentoko Kontzilioaren ondorioz, apaiztegiak sortu ziren eta hauen bidez berehala agertu zen apaizgoaren eraberritzea, bizimodu zintzo, prestaketa teologiazko eta artzain arduretan; elizjende sekularrek laguntzaile eraginkorrak izan zituzten erlijioso eta erregelako elizgizonen artean, hauen artetik santutasun nabarmeneko lagunak sortzen zirelarik; ikastetxe berriak sortu ziren eta lehengoak berritzeaz gain, hauen hazkunde ugaria ikusita komentu berriak sortu eta eraiki behar izan zituzten. Eukaristiak, Birjina eta Santuenganako jaierak eta gurtzak ohi ez bezalako garrantzia lortu zuen eta arte plastikoen laguntza beharrezkoa izan zuen. Erlijiosoen ikastetxe hauetako batzuk garapen ikusgarria izan zuten, Jesusen Lagundiak bereziki, gaztediaren irakaskuntzan nahiz aurkitu eta kolonizaturiko lurraldeetan Berri Onaren zabalkunde lehentasun bilakaturik.
Erlijioaren indarberritze hau, hainbat historialarik “Katolikotasunaren Leheneratzea” izena eman diotena, krisialdi ekonomiko batean eman zen arren, XVII. mendeko arteari aldeko gertatu zitzaion eta zenbaitek Kontrarreformako Artetzat izendatzean adierazi nahi duen horri dagokio. Izan ere, Espainian eta are Euskal Herrian, XVII. mendeko artea, arte historian Barroko izendapenak iradokitzen duen nabarmenkeria eta gehiegikeriatik urruti dago oraindik. Kapitulu honetan landuko dugun garaia klasizismotik oraindik gertu dagoen “Lehen Barrokoa” da, Trentoko Kontzilioaren irizpide estetikoei begirune handia dienekoa, eta lehen aipatu ditugun baldintza sozioekonomiko eta politikoak direla eta gehiegizko distirarik gabea.
Kristautasun eraberrituarentzat estilo berri bat
[aldatu]Barroko[3]zenari buruzko jatorri etimologikoak liokeena berriro ere isilean utziz, eta hitz horren bidez gaur adierazi nahi den errealitate horretara inguratuz, historialariek hiru ikuspuntu desberdinetatik aztertu dutela esanaz hasi beharko dugu:
- forma adierazkorretatik,
- eduki ideologikoetatik,
- irizpide kronologikotik soilik.
Forma adierazkorrak. Barrokoaren mendea dugu XVII. mende hau, eta zehazterakoan adostasunera iritsi gabeko estiloa. Bere alderdi ezkor eta gustu txarreko gisa ulertzetik hasi (Neoklasizismotik) eta estimatze baikorretara igaro gara, edo alderdi ezkor eta baikorrak berekin dituen garai jakin bateko espirituaren adierazpide gisa ikustera, besterik gabe.
Barrokoa, Cornelius Gurlitt‑en iritziz, erregulartasun klasikoaren aurrean askatasuna nahita bilatzen duen beste sentiberatasun baten adierazpide da, nahiz eta formetan gainkarga nabarmenerako zaletasunean bukatu zuen. Heinrich Wölfflin‑ek barrokoa ikuspuntu formal batetik aztertu zuen, taldeko sentiberatasunak, gelditasunaren, pilaketaren eta handitasunaren aurrean, pintoreskoa –argi‑itzalen kontraste handiak–, mugimendu itxurak, arauen deuseztatzeak, simetria gabetasunak eta bizia nahiago izan zuen aldi bat aurkeztuz. Bere funtsezko lanean[4] aldi historiko jakin batzuetan Barrokoa beharrezko estilotzat hartzera iritsi zen, klasikoaren aldean, barrokoak, modu argitsu baina behartu samarrez, bost kontzeptu hauen ezaugarri bereizgarriak zituela esanez:
- izaera piktorikoa, - sakona, - forma irekikoa, - bateratua, - argi samarra.
Wölfflin‑en teoriak bere balioa baduela esan daiteke zenbat alderditan, formarekiko bere azterketak oraindik ere objektibotasuna gordetzen duen heinean behintzat. Ezin daiteke gauza bera esan Barrokoari buruzko arte historiaren ikuspegi botanikoa, “astunak diren formak” eta “hegan doazen formak” alderatzen dituen Eugenio d´Ors‑en liburu argitsu eta entretenigarriaz.
Edukia ideologikoa. Barrokoaren ikusmolde formalista honen aurrean, beste batzuk idazle honek adierazitako edukietatik ulertu dute. Horrela, bada, Werner Weisbach‑entzat Barrokoa Kontrarreformako artea litzateke. Antzeko ikusmoldea baitaratu zuen Emile Mâle historialariak, Trentoko Kontzilioaren erabakien ondoren Erromako kristau-herriak bizituriko erreakzioetatik, XVII. mendean katolikoen artean jaio zen ikonografia berri eta bikainak ikusmolde jakingarriak iradoki zizkiolarik. Zenbait historialarik ez du kultur gertakari beraren ikuskera hain baikorra izan, barrokoa baloratzerakoan alderdirik ezkorrenak nabarmendu baitituzte, herrialde katolikoetara jausi zen krisialdia –hizkera goren, puztu eta iheskorrez– ezkutatzeko beren nahia azpimarratuz. “Adibide modura, Italia, Espainia eta antzeko herrialde hauen gainbeherako errealitatea eraikin barrokoen fabrikarekin alderatuz, bere pobrezia nabaria da: oso arrunta da, harlanduen ordez, adreiluz, harlangaitzez ala buztin‑hormaz eraikitzea; baina langai hauek, apaingarri ugarien azpian ezkutatzen dira, Konde eta Duke Olivaresen iragarkiek, beren aldetik egunoroko beharretan ahal den gutxien pentsarazteko edonolako ihesbideak ezinbestekoak dituzten espainiarrei, monarkia unibertsala aldarrikatzen dien modu bertsuan”.[5]
Irizpide kronologikoa. Kapitulu honetan aipatu nahi dugun mende honetako Euskal Herriko arkitektura eta ikonografiari buruzkoan, barrokoa arte estilo guztiz korapilatsu eta garai baten bereizgarritzat hartzera garamatza. Italian XVI. mendeko bi hamarkadetan agertzen hasi zen, hainbat herrialdeetan –baita Euskal Herrian ere– XVII. mendean zehar eta XVIII.aren hasieran garatu eta hedaturikoa eta ezaugarri batzuk gordinkiago azaldu zituen (rococoa) Neoklasizismoaren erantzuna eraginez, hurrengo kapituluetan ikusiko dugun bezala.
Manierismoak, XVI. mendearen erdialdera, Italian estilo berriaren bereizgarri zenbait aldarrikatu zituen. Ikonogile manieristen konposaketa arkitektonikoetan eta irudikaturiko giza irudietan hausten da proportzio klasikoko legea. Erlaitz hanpatuak sartu ziren eraikinetan, gainazal lauen kontrastea bilatuz, edo beharrezkoa eta neurrizkoa zenaren irizpideari gainezka egiten zioten zutabe erraldoiak eta giza adierazpenetan luzamenduak eta okerdura harrigarriak agertzen zituen giza gorputzak eraiki ziren.
Joera hauetako batzuk Barrokoak azken muturreraino eraman zituen:
- deigarri eta ikusgarri zenaren aldeko zaletasuna areagotu zen arrazoizkoaren eta pragmatikoaren bizkar; - mugimendu itxura gelditasunaren ordezkoa; - sakontasuna iradokitzea, ustezkoa (margolanetan) ala egiazkoa (arkitekturan), aurrez aurreko konposaketak nahiago izatearen ordezko; - giza gorputzaren eta espirituaren dinamismoa azalduko da gelditasun eta neurriaren ordez; - biziaren adierazpen sakona, berekin dakarren askatasun, nahasmendu eta guzti, baina naturaltasun eta egiazkotik ere baduena, forma argi eta profil garbiekiko sentikortasunaren kaltetan. Barrokoaren bereizgarri hauxe izango da bera manierismotik gehien aldendu zuena. Sumatu egiten da XVI. mendearen bukaeratik, nolabaiteko “ordena, konposaketa argia eta, batez ere, kontatutakoaren sinesgarritasun alderako itzulera, pertsonaietan egiazko giza itxura berreskuratzea eta espazioek, berriz, manierismoaren “inolako leku” abstraktu batean pinturak ezabatu zuen birtualtasunaren zentzu osoa eskuratzen”.[6]
Honetaz ere kontura gaitezen, Barrokoaz baino areago, Barrokoez hitz egin beharko genukeela, izan ere, Rubens‑en barrokoa ez da inola ere Rembrandt‑en barrokoa, eta Caravaggio‑rena ezin daiteke Poussin‑ena izan. Azkenean, badirudi kronologia ikuspegia gainetik jarri beharko litzatekeela, ikuspegi orokor batean hainbat eta hain errotikako desberdintasunak bildu nahi izanez gero.
Barrokoa Kontrarreformako Artea. Azkenik, Euskal Herriko barrokoaz hitz egin aurretik, hor aurkitu behar duguna berez eta bereziki erlijiozko edukia duena denez, gogora ditzagun Barrokoa Kontrarreformako artetzat ulertu zuenak erakutsitako ezaugarriak:
- heroikoa, benetako indar eragile eta sakonaren adierazgarri baino, sarritan imintzio ikusgarriena besterik ez dena, - mistizismoa, garai hartako mistikoen dotrina eta bizimoduari emaniko erantzuna litzatekeena; - erotismoa, zalantzazko adigaia, lehen aipatu dugun ezkutapen hori adierazten eta garaiaren bertako joera sentsualak erlijiotasunez janzten zituena; - aszetismo krudela, honen bidez arte katolikoak ekintza onen eta bere martiri eta santu penitenteen sufrimen ia masokistak estimatzen zituen benetako elizaren tradizioarekin fede ortodoxoaren elkartasuna nabarmentzea bilatzen zuena; - mirarizkoaren, santutasunaren, harantzagokoaren zentzua. Hauxe da beraz, Jainkoarekin adiskidetasun samurrean eta etenik gabeko harremanean beti bizi diren gizon eta emakumeen irudi horietan arte kristauak hartu zuen forma. R. Wittkower‑ek idatzi zuen modura, barroko aldiko erlijiotasunak denetarik onartzen zuen: “mundu izaera erakargarria eta sentiberatasun samurra eta jaiera txepel eta sentimental batetik hasi, eta pietate fanatiko eta hantuste mistiko arterainokoa, jakinaren gainean eginiko politikari baino gehiago, orduko izaera aldaberari, ertilariek ematen zioten erantzunaren aurrez aurre gaudenaren lekukotasun frogagarria”.[7]
XVII. mendeko arkitektura
[aldatu]Historialari batzuek –Llaguno, Kubler eta beste zenbaitek– arrazoi dute euskal arkitektura mende honetan gainbeheran abiatu zela baieztatzen dutenean; beste eskualde batzuei buruz ere erants daitekeen oharra da berau; izan ere, Barrokoan handitasun arkitektonikoa gutxiago bilatzen zen, antzerki-izaerak zuen eragina baino.
Baskonian gainbehera hau kantitatean antzematen da. Eraikuntzetan, XVI. mendearen hasieran, Ameriketako urrearen eta hazkunde demografikoaren bultzada sumatu bazen, XVII. mendean gainbehera politikoak eta geldialdi demografikoak egitasmo arkitektonikoak geldiarazi zituen.
Beste alde batetik, aurreko aldian hasitako eta bukatu gabe zeuden eraikinak bukatu beharrean zeuden, besteak beste, atariak edertu, arkupeak eta ate ondoak erantsi eta dorreak eraiki behar zitzaizkien.
Beraz, zehazki esanda, arkitekturari dagokionez, XVII. mendearen bigarren erdialdean geldialdi bat eman zen –begien bistan azaltzen da, adibidez, igeltsuz janzten hasi ziren zurezko gangetan–, eta, XVIII. mendetik edergarrietarako zaletasunari, neoklasikoa iritsi arte nabarmendu zenari, halakoxe susperraldi bat sumatu zitzaion.
Trentoko Kontzilioaren kontrarreformaren aldekoen norabide eta eraginpean sortu eta berrituriko erlijiosoen ikastetxeak izan ziren tenplu eta bizitoki berrien premia sumatu zutenak.
Ez dira asko, beraz, oinplano berriko elizak. Maisu euskaldunak behar izan ziren antzinako tenpluak arkupez, koruz eta atariez osatzeko eta edertzeko.
Arkupeak
[aldatu]Horrela ikusiko dugu Bilbon, Martin Ibañez Zalbidea maisua Begoñako Santutegiaren arkupe ederraren traza egiten. Euskal Herrian, aldi honetan eraikitakoen artean handiena Bilboko Santiago Katedraleko arkupea da. Oinplanoa irregularra eta trapezoidea, erdi-puntuko arku zabalez loturiko zazpi pilastra handiz eusten zaiona da, den guztian tarte irregularretan kokaturiko gurutze-gangaz estalirik. Eraikuntza XVI. mendearen azken hamarkadan egina izan zen astiro‑astiro, eta duela gutxi izan da zaharberritua. Zoragarria da Durangoko Uribarriko Santa Mariaren arkupea. Zurezko injinerutza-lan itzela, harrizko baranda batez mugaturiko esparru zabal bat estaltzen du eta zorua 1775ean harriztatu zitzaion.
Bitxitasunagatik oso interesgarria da Gipuzkoako Soraluzeko Santa Maria Erregina elizako arkupea, erabat zurez taillatua da, baita bera egin zeneko 1666ko data ere taillatua duelarik.
Araba aldeko lurraldeetara igaroz gero, mende bat beranduago, 1750 aldera, Aguraingo San Joan elizan “Ekialdeko Lautadako arkuperik hoberena”[8] eraiki zela ohartuko gara, Inazio Ibero azpeitiar maisuak trazaturikoa.
Urte horietan eta hiri berean San Esteban parrokian eraiki zen erdi-puntuko arkuak dituen arkupea ere kalitatezkoa da.
Atariak
[aldatu]Barroko aldi luze horretan zehar eraikitako eliza atarien kapituluan, Bilboko Mesedetako fraideen komentuko elizaren ataria gogoratu beharko litzateke, 1680an eraiki zena. Joan Ortiz de Colinaren lana da, nahiz eta Frantzisko Elorriagak amaitua izan. Geroztikako ordezko kanpai-horma duen ataria agertzen da, bertan hiriak berea duen arte giroko lautasuna eta soiltasuna da nagusi. Antzeko eranskin bat bazuen Bizkaiko Gueñesko Santa Maria elizak; XVI. mendearen lehen erdian eraikitako eliza gotiko berantiarra da eta prozesu luze baten ondoren eliza‑areto bihurtu zen 1577 aldera, lehen gogorazi dugun bezala. Lehen aipatua dugun berpizkunde estiloko bere alboko atariaz gainera, elizaren oinetan aberastu bat hartu zuen 1603 eta 1611 bitartean Burgosko artzapezpikuaren ikerlaria zen Joan Gonzalez de Cisniega maisu menditarrak trazaturiko herreratar atari bikainarekin. Burgos eta Valladolideko (Diego de Prades) klasizismo fokuekin eta segoviar (Pedro de Brizuela) fokuarekin loturarik ikusi izan zaio.
Araban badira plateresko aldian egindako atari oso duin batzuk eta berpizkunde aldiko bikain batzuk, esaterako, Eltziego eta La Puebla de Labarcan eta horrela jarraitzen da tradizio berberarekin Kripan, Benasperi, Bilar, Guardian eta abarretan.
Dorreak
[aldatu]Beste kapitulu interesgarri bat osa daiteke aldi horretan eraikitako dorreekin, tenplu berari dagokion data baino beranduago eraikiak direnekin. Elorrion 1661ean eraikitzen hasi zen Guztiz Garbiaren elizako dorre ederra hamar urte beranduago bukatu zen.
Arkitektura trentiarra
[aldatu]Bizkaia
[aldatu]Arkitekturaren bultzadan indar gabezia eman zela lehen aipatu badugu ere, aldi honetan sortu ziren ukaezinezko estetikazko eredu diren eraikinak.
Bi Joan Santuen eliza. Goiztiarrenen artean aipatzekoa da Josulagunen ikastetxeko eliza, 1624an San Andresen izenean Bilbon eraiki zena. Eliza, hondamenagatik bertan behera utzi behar izan zena, bi Joan Santuen izena zuen beste antzinako parrokia baten ordezkoa zen; 1767an Karlos III.aren aginduz Borboien jabego guztietatik jesuitak bota zituztelarik, Jesusen Lagundiaren eraikinera ekarri zenean ere izen hau gorde zuen.
Barroko soilaren ereduari jarraitzen zaio eraikina, Vignola italiar arkitektoak, Erroman, Gesu eliza eraiki zienetik Josulagunek berentzat hartu zuten ereduari, hain zuzen ere.
Fatxada bi gorputzez osatua dago: ataria bera eta gainekoa, tenpluaren habearte nagusia kanpora ematen duen eta estilo honen berezko okerdurak alboan dituena; multzo osoari batasuna ematen dion piramidezko kapiteletan bukatzen da. Beheko gorputzaren erdian erdi-puntuko arkupean irekitako atea, alde bakoitzean atxikitako zutabe doriko garai pare batez mugaturik dago.
Baditu barrualdean garaiera desberdineko hiru habearte, gurutzadura eta beronen gainean Lagundiko santuak margoturik daramazkien kupula eder bat. Habearte nagusia kanoi‑gangaz estalia da eta barrunbeari argia eman ahal izateko sabaileiho edo ilargixkak ditu. Ez da handia eliza, baina han ez da falta peraltatu samarrak diren erdi-puntuko arkuen gainetan ganga aberatsik, ezta jesuiten elizetan jatorrizkoak diren eta garai hartako erromatarren eraikinen erara apainduriko frisoak dituzten galeria eta tribunak ere.
Eliza eta ikastetxearen arkitektoa oso litekeena Martin Ibañez Zalbidea izatea, Lagundiaren ordezkaria, honen eta Udalaren arteko hitzarmenean.[9]
Josulagunen eraikuntza honetan aurkitzen zuen Jovellanosek herreratar kutsuren bat eta Lagundiak Santanderren egin zuenaren garaikidetzat jotzen zuen.[10] Oraingo hau “Juan de Nates‑en lana da, Perez de Regueraren ustetan Bilbokoaren egilea ere berau litzatekeelarik”.[11] Ibañez Zalbidea beraren esku-hartzea ere ezagutzen da Bizkaiko beste zenbait lekutan: Urduñan, Balmaseda, Artzentales, eta abar.
Uribarriko Santa Maria eliza. Durango. Durangoko Uribarriko Santa Maria ere klasizismo garaikoa (1620) da eta oso erabatekoa dirudien birmoldaketa batean, berpizkunde‑gotikoko beste eraikin baten gainean jaso zenaren ondorioa da, oinplanoa errespetatuz, Joan Urizarzabalaren trazari jarraituz egina. Gurutze itxurako pilare lodien bidez bereiziak daude hiru habearteak eta multzo osoari handitasun harrigarri bat ematen diote. Denbora joan ahala, “galdu egingo da estiloarekiko leialtasuna eta baziren klasizismo soila desitxuratzeaz arduratu ziren ertilariak, benetako norabide barrokorantz joanez, besteak beste, Domingo Vélez de Palacio, Juan de Setién, Juan Hernando eta Pedro de Potón”.[12]
Agustindarren Komentua. Durango. Durangotik irten ere egin gabe, hiri eder horretan aurkitzen da Agustindarren komentua; Joan Ansola gipuzkoarrak nahiago izan zuen diseinuan formula berriak asmatzea baino Tolosako San Frantzisko elizako eskema jarraitzea.
San Pedro eliza. Santurtzi. Mendearen erdira jada iritsita, Nerbioi ezkerreko ertzean Santurtziko San Pedro eliza eraiki zela gogoratzea merezi du. Gerora berrikuntzak nozitu baditu ere, gorde du geroztik orduko eliza barroko baten itxura bera, izaera soila eta lerro garbiena, alegia.
Urrutia sendiaren ermita. Zalla. Beste multzo aipagarri bat Zallan Urrutia sendiak mendearen bukaeran eraiki zuena da. Jauregia, burdinola eta ermita dituen jabego partikular bat da; ermita hau gurutze‑toki erakoa da eta badu jauregi aurrean elizkizunetarako balio zuen zabaldia ere. Esparru honen burualdea abside erakoa da, eta bere atariak, trinkotasun eta hutsarekin jokatuz, erdiko ardatza handiagotu egiten du, sendiaren armarria oso era barrokoan nabarmenduz.
Familia Santuaren eliza. Urduña. Bilbo eta bere ingurutik urrunduta, Urduñan, Familia Santuaren eliza topatuko dugu, on Joan Urdanegi eta Villafuerteko markesa zen bere emazteak fundatutako Jesusen Lagundiaren Ikastetxeko antzinako kapera izan zen honetaz Aita Josefinoak arduratzen dira gaur egun. Eliza 1680ean Luxenburgoko Santiago Raón arkitektoak diseinaturikoa da.
Fatxada Bilboko bi Joan Santuen elizaren eredutik apur bat aldentzen da; pilastra erraldoien bidez zatitzen da hiru gorputz zutetan, arkuperako sarreratzat balio duten erdi-puntuko arku ez bere beheko solairuan; apaingarririk gabekoak dira arkuak. Alboetako kaleak, fundatzaileen armarria dutelarik, kalostra bidez bereizitako kanpai-horma lirainez amaitzen dira. Nonahi azaltzen dira hostotza edergarriak eta Jesuiten IHS anagrama.
Barrutik jesuiten elizetako bat da, baina ez guztiz jatorra, ez baitu alboetako tribunarik. Oinplanoa gurutze latindarra du, burualde laua, hiru habearte, erdikoa zabalera ederrekoa eta gurutzadura ere oso zabala, kupula bere gainean duela. Alboetako habearteak, elizaren ardatzarekiko luzetarako norabidean kokatuak dauden ilargixka-gangaz estaltzen dira. Fajoi‑arku eta formeroak erdi-puntukoak dira eta pilare sendoen gainean ezarriak daude. Hostotza mamitsuz, erliebe geometrikoz eta loroiez eginiko apainketak barroko aurreratu samarreko aldiko eraikuntza bistaratzen du.
San Jose eliza. Lekeitio. Urduñako elizaren antzekoa eta ia data berekoa da gaur egungo San Jose eliza, Lekeitioko josulagunena. Elizaren eraikuntza, oinplano gurutze latindarra eta horma‑bularren arteko kaperak dituena, 1688an hasi zen; goiko tribuna lotu baten aldaera badu, kanoi‑ganga ilargixkadunaz estalia dago eta kupula itsu bat gurutzaduran. Hainbat osagai erantsi zitzaizkion XVIII. mendean edergarri gehitxorekin.
Enkartazioetara iristen bagara, zenbait tokitan, aitzitik, eraikuntza apalagoak topatuko ditugu, hirietako harresiez kanpo kokatuak. Sandamendiko Santa Elixabeten komentua. Gordexola (1682). Frantziskotar lekaimeen eliza honetan, inguru horretako eliza askotan errepikatzen den eredua onartu zen: hiru edo lau tarte dituen oinplano gurutze latindarra, gurutzadura eta burualdea angeluzuzena, ilargixka-gangak, gurutzaduraren gainean kupula petxinaduna; alderdi batzuetan harlangaitzezko paramentua zarpeatua da, eta ertzetan eta baoen bazterretan ditu harlanduak.
Santa Klararen eliza. Balmaseda. Garai berekoa eta gurutze itxurari leial zaioa da Balmasedako Santa Klara eliza ere (1675). Klasizismo aurreratu samarrekoa eta eliza, bizitokia eta prestaketa eskolak (prezeptoria) osaturiko multzoa da, Panamara emigratu zuen Joan de la Piedra herritarrak utzitako ondareari esker sortutakoa delarik. Eraikin guztien elkartzea funtsezkoa da planteamenduz, eta oso litekeena da lana Trasmierako egilearena izatea, bi gela multzo dituen prestaketa eskola izan ezik, hau Pedro de Ozejok (1653) eraikia baita.
Astiazarainek garai horretan bizkaitarren eta menditarren (Trasmierakoak) artean ematen den lehia aipatzen du eta aldi berean ia herreratarra den barroko soilarekiko zein bat zetozen bi taldeak. Hala ere, barrokoa baitaratzerakoan harridura sumatzen da –esaterako, Lucas de Longa euskal maisuarengan– edergarri oso urriko kasuetan eta hizkera abanguardistagoa erabiltzera zihoazen beste batzuetan. Garai horretan ez dira gutxi langintzaz era askotariko jardueratan murgilduta zeuden maisu eta lantegiak, gaurko gure artelanen ikusmoldetik begiratuta espezializazioa eskatzen duten zereginak pilatzen dituztenak. Garai horretan, baziren Bizkaian eta Baskoniako beste lurraldeetan, arkitekto, trazatzaile, mihiztatzaile, hozkalari eta baita sarritan eskulturagileak ere. Horrela izango ziren Antonio Alloitiz, Joan Bolialdea, Martin Olaizola azpeitiarra eta Bizkaia, Araba eta abarretan lanean topatu zitezkeen Frantzisko Martinez de Arce Kantabriakoa ere.
Araba
[aldatu]Araban ere, XVII. mendearen lehen erdian, aurreko eraikuntza jarduera apur bat gutxitua gertatu zen. Hala ere, halako kategoria bat duten eraikin batzuk altxa ziren:
Guztiz Garbiaren komentua. Gasteiz. Egun San Antonio komentua (1611‑1619) deritzan hau, Araba Etxeko Maria Ana de Gebara Andereak sustatua izan zen, eskema klasikoetara bildu ziren Trasmierako (Vélez de la Huertatarrak) maisuekin hitzarmena eginez. Elizaren gorputza, gurtza‑toki eta jauregiaren artean kokatu zen, horrela gurutzadurako tribuna batera sarbidea izan zezakeen moduan kokaturik.
Elizaren oinplanoak Villagarcía de Campos‑eko San Luis kolegio‑elizaren eredua jarraitu zuen. Barruak edergarririk gabeko soiltasuna du ezaugarri. Fatxadak berriz, badu herreratar kutsu garbi bat: arkuteria hirukoitza duen arkupea, lerromakurreko frontoia eta bigarren mailan nitxoak, Gebaratarren bi armarri alboetan dituen angeluzuzeneko leiho handia hirugarren solairuan; eta honen guztiaren buruan triangeluzko frontoi bat. Madrilgo Gizakundearen, Avilako Santa Teresaren, eta Madrilgo Errege Fraide Oinutsen komentuetatik hartutako edo hark iradokitako ereduak liratekeenak aurkitu zaizkio.
Gasteizen bertako beste leku batzuetan barrokoa uzkur eta lotsati samar azaltzen da:
- San Migel parrokiako San Martin kaperan, (egun Guztiz Garbiarena),
- Santa Maria katedraleko Santo Kristoaren kaperan (egun bataiategia) eta abar.
- gaur egun desagertua den eta ezer esango ez dugun San Frantzisko komentu eta elizan, zeinaren jatorria Asisko Santu berarena dela esaten den eta gelditu diren eraikinaren dokumentu grafikoek XVII. mendearen azken urteetan igeltsuz eginiko apainketa barroko arranditsua erakusten duten.[13]
Arabako hiriburutik kanpo, egoki litzateke, XVII. mendean zehar, barroko izaeraz zertzen ari ziren hainbat lan hemen aipatzea.
- Bastidako Jasokundekoa, fatxada eta dorrea egitea Trasmierako maisuen esku geratu zena.[14]
- Aguraingo Klaratarren komentuan nabaria da Joan eta Lukas Longa (1679) gipuzkoar arkitektoen esku-hartzea, urte batzuk lehenago erre zen beste bat ordezkatuz beste eliza bat sortu zuten, bere alboetako habearteetan, burualdean eta gurutzaduran toskanar ordenako pilare pilastradunak erabiliz, jada ilargixkadun kanoi‑ganga erabiltzen den hiru habeartetako eliza, hain zuzen ere.
Dorreak. Aipa ditzagun espiritu berari erantzunez eraiki ziren dorre barrokoak:
- Gasteizko Santa Mariaren katedrala,
- Bastidako Jasokundearena,[15]
- Oiongo Santa Mariarena,
- Arrietako Santiagorena...
Baina, batik bat eta orokorrean, Euskal Herrian kanpandorreak eraikitzeko zeregina, XVIII. mendeko kontua izan zen.
Jauregi eder bikainak eraiki ziren garai horretan; hainbeste izan ziren non baden barrokoaren arkitektura zibilari buruzko kapitulu berezi bat eskaintzeko adina arrazoibide.
Gipuzkoa
[aldatu]Gipuzkoan, parrokia-eliza berriei lotzen bagatzaizkie ez da agertzen aipatzeko adinakorik. Eraikuntzak astiro eta nekez zihoazen aurrera, berreraikuntzak ugariago ziren, ehun‑urteko horretan, eta lehentxeago esan bezala, ia beti koru, arkupe, sakristia eta dorreen osaketak eta eranskinak egiten baitziren.
Hala ere, badira oinplano berria duten komentuetan garrantzi handiko eraikuntzak ere, Segurako Sorkundetarren eliza galanta, esate baterako.
Josulagunen Ikastetxeko eliza. Bergara. Josulagunak 1593an kokatu ziren lekuan, oinplano berriko ikastetxea eraiki nahi izan zuten berari zegokion eliza eta guzti, eta 1628 hasi zen eraikuntza mende erdi bateraino luzatu zen. Desagertu egin zen ikasgelen eraikin osoa, XIX. mendean.
Oraindik ere funtsezkoenean gorde den eliza josulagunen erara eraiki zen, Vignola‑ren Arauei jarraikiz: hiru tartetako habearte bakarrekoa den gurutze itxurako oinplanoa, gurutzadura zabala eta angeluzuzeneko presbiterioa, bere alboetan sakristiak dituela, eta arauari jarraikiz, beren artean pasabidea duten kaperak ireki ziren habearte aldera.
Eliza ilargixkadun kanoi‑gangaz estalia da eta gurutzaduraren gainean laranjaerdi-formako kupulaz. Fatxada ere garai hartako kanonak zioenarekin bat zetorren: hiru habearte erakusten zituen, alboetakoak baino garaiagoa zelarik erdikoa, bertan, alboetan atari pilastraduna, armarriarentzat tartea uzteko, frontoi lerromakur eta aldapatsu baten bidez bukatua.
Joan Martinez Agirre Azkoitiko maisuaren zuzendaritzapean hasi ziren lanak 1628an, Mateo de Ocejoren trazari jarraitu zitzaiolarik. Eraikuntza honen bigarren etapa batean A. Matos arkitekto josulagunak eta bertako beste maisu batzuk esku hartu zuten, jatorrizko traza berari jarraituz ziur asko.[16]
Guztiz eraldatua izan zen gerora fatxada. Trentotar barrokoaren berezko soiltasunez sortutako elizak berak gorabehera ugari nozitu behar izan zituen Ordena (1767) bota ondorenean, azkenean ia erabat hondamenak jota gelditu baitzen.
San Bartolome eliza. Elgoibar. Bergarako jesuiten elizako lanen hastapena eman zuen Martínez Agirre berak emana behar du izan Elgoibarko (1646) elizarako diseinua ere.
Gerora, Lucas Longak (1692) esku hartu zuen beronen eraikuntzan. Honek, ilargixkadun kanoi‑gangak jarri zizkion eraikinari eta kupulari eusgarri sendotasuna emteko, Italian XVI. mendean erabilitako formula manieristei jarraituz, pilareak alakatu egin zituen. Probintziako beste elizatan ohikoa denez, kupula ez da kanpora agertzen, danborrik ere ez du eta petxinen gainetan hartzen du atseden. Guztiz barneratuak dituen dorre eta arkupeek benetako esanahia dute egitasmoetan, fatxada berezia osatzen baitu, hurrengo menderako abiapuntu izanez.
Elizbarrutiko ikerlariaren irudiak eta eginkizunak zuen garrantzia gero eta gehiago azaltzen da kerketetan, zeren eta, eliza jakin baten eraikitzan aurkezturiko egitasmoak aztertzeko egiten zen bisita zela eta, ez baitzen inola ere harritzekoa, ikerlariak berak zekarren traza onartuz amaitzea.
Jazoera hauxe gertatu zela dirudi Alegiako San Joan Bataiatzailea elizan, berreraikuntza eta eranskin berriak egiten mende erdi bat iraun baitzuen; korua, berriz, hurrengoan egin zen. Elizaren oinplanoa gurutze latindarra da.
Pasai Donibaneko San Joan eliza ere oinplano gurutze latindarra duena da, eta ez zen gangaz estali 1700era arte. Hauek gotiko berantiarreko gurutzeriaz apaindu ziren, eta korua elizaren oinetan, altuera handi samarra emanda eraikitzea zelarik ohikoa Gipuzkoako barrokoan.
Gipuzkoan fatxada angeluzuzena onartu zen, Karlos V.aren diruzain eta kontseilari zen Pedro Zuazola jaunak fundaturiko Azkoitiko Santa Klararen komentuan; eliza, Lucas Longaren diseinuaren arabera, 1684ra arte ez bazen egin ere. Honen barruan sartzen da arkupea, erabateko soiltasunez egina.
Eskema berari jarraitzen zaio, ikusmoldeetan aldaerak dituzten arren, Lazkaoko Karmeldarretan eta Zistertarretan, eta Segurako Sorkundetarren lekaimeenean, azkeneko komentu eta eliza multzo handi honen diseinua Juan Raoni zor zaio; frantses jatorriko arkitekto sonatua honek Vianan kokatu eta Nafarroa eta Errioxako eraikuntza askotan esku hartu zuen. Segurako komenturako diseinua Migel Martinez maisuari eman zitzaion.
Nafarroa
[aldatu]Komentu‑elizak
[aldatu]Nafarroa ere ez da oso aberatsa XVII. mendean eraikitako oinplano berriko parrokia-elizetan. Ugari dira, nola ez, komentu‑elizak eta santutegiak, noblezia laiko nahiz eliztarren debozio eta eskuzabaltasunari esker eraikiak orokorrean, gehientsuenetan beren hobiratzeak delako elizetan ziurtatzea izaten baitzuten xede, eta beste batzuetan sendiaren armarria elizaren aurrealdean jartzea edo sortzailearen jauregiko geletatik elizarako sarbidea izatea.
Erlijiosoen ikastetxeek sartutako eraikuntza-eskemek erakutsi zuten eragina halakoa izan zen, non XVII. mende osoan eta XVIII. zatirik handienean iraungo baitute, komentuetako eremua ere zeharkatuz eta santutegi eta parrokiei inspirazioa eraginez.[17]
Nafarroako komentu-elizen eredu orokorra hauxe da:
- egituretan adreilua zen osagaia nagusia, eraikinaren zenbait alderditan haren ordez harlanduak jartzen baziren ere.
- oinplano arrunta gurutze latindarra zen, josulagunen barroko estilori jarraikiz, saihetsetan zituela beren artean komunikatzen ziren habearteak, garaiera txikiagokoak.
- edergarriak gehiagotu egin ziren denbora joan ahala.
Erriberako eskualdeetan, esate baterako, hurrengo mendeko barroko apainegia aldarrikatzen zuen aldaketa hori sumatzen da. “XVII. mendearen azken laurdenean altxa ziren tenplu horietan eta garaitsu horretan berritu ziren besteetan, gangak eta kupulak nahiz arkitekturako beste osagaiak oso lauak ziren, baina igeltsuzko sare moduko batez estaltzera jo zen konposaketaz dinamikoak diren bolutekin”.[18]
Tuteran eliza mota horren eredu zabala aurkituko dugu.
Jesusen Lagundiaren ikastetxeko eliza. Jesusen Lagundia 1600ean hasi zen bere ikastetxeko eliza eraikitzen, berpizkunde soil eta trentotar estilokoan eraiki zuen, eta barroko apaina bihurtzeko XVIII. mendera arte itxaron behar izan zuten.
Tenplu honek Ordenako kideren batek egina izan behar zuen.[19] Eta jesuiten ereduari jarraitzen zaio:
- habearte zabala,
- hiru tarte,
- saihetsetan kaperak,
- kanoi‑erdiko gangak, gurutzaduraren erdiko tartearen gainean kupula duela.
Badu honek bitxikeria bat, eliza hau Espainiako josulagunen ia eliza guztiak baino zaharragoa dela.[20]
Fatxada soilak eredutarako balio izango zuen, Nafarroako Erribera inguruko komentu‑eliza batzuetan: Corellako Karmeldar Oinutsen Arazeliko Santa Mariaren komentuko fatxadarako, adibidez. Karlos III. erregeak, Jesuitak handik bidali ondoren, bere eliza, San Jurgi parrokia bihurtu zuen.
Domingotar lekaimeen eliza. Oinplano gurutze latindarraren gainean hasi ziren eraikitzen 1635ean, bost tartetakoa da, koru garaia oinetan eta kanoi‑erdiko gangak ilargixkadunak, gurutzaduraren erdiko tartean izan ezik, hau linterna batez amaitzen den petxina gainetan laranjaerdi-formako kupula batez estalirik baitago. Eliza honi XVII. mendearen azkenera igeltsuzko eta pinturazko apainketa bat egin zitzaion; eta XVII. mendeko harrizko fatxada jator bat jarri zioten: gorputz zut bakarreko fatxada, bi solairutako beste batez konbinatuz, hiru kaletan zatiturik lehengoa eta bakarrean bigarrena. Bao batzuen eta erdi-puntuko arku baten azpian, giza irudi eta landare gaiak dituen mentsulaz oso ederturiko pilastrak alboetan dituela; gorputz bakarreko atari handi baten bidez alaitzen dira bere paramentuak. Karmengo komentu‑eliza. Domingotar lekaimeen elizaren antz handikoa da egun Filipotarrena den Karmengo komentua. Eraikitzen hasi, Frantzisko de Gurrea eta Casadoren diseinuaren arabera, XVII. mende hasieran hasi ziren eta mende beraren erdialdean handiagotu zuten. Eskema jakin berari jarraitzen zaio, oinplano gurutze latindarra, bost tartetako habearte luzea, horma‑bularren artean kaperak dituela; oinetan korua eta kanoi‑erdiko ganga, gurutzaduraren erdiko tartean izan ezik, han laranjaerdi-formako kupulaz estaltzen baita.
Erriberatik Nafarroa erdialdera igaroz gero, herrigune nagusietan XVII. mendeko komentuetako edil arte galanten hainbat eredu ikusi ahal izango ditugu.
Garaiko erliziozko arkitekturan aipagarriak dira Lizarrako zenbait komentu: lekaime beneditarren komentu‑eliza –horrela zeritzan, gaur “San Benitorenak dira”– menderen lehen erdiko komentu‑eliza motaren egiturakoa da eta gaur egun hondatu samarra dago.
Klaratarren komentu‑eliza. Aurrekoaren oso antzekoa da Klaratarrena, XVII. mende erdialdera, beste XV. mendeko baten ordezkoa izan zen. Gaurkoa, egitasmoa enkantean atera eta Joan Larrañaga maisuari eman zitzaionaren ordaina da, 1654an bukaturikoa.
Habearte bakarreko eliz hau garai horretako era xume eta soilari egokitzen zaio. Klaustro zabala da deigarriena, inguruan monaterio-multzoa banaturik duela. Herreratar soileko klaustro hau adreiluzko bi solairutan egina da, bat bestearen jarraian pilareen gainetan arkuteria itsuak dituela eta leiho burudunak txandakatuz.
Guztiz Garbiaren komentu‑eliza. Guztiz Garbiaren lekaime Errekoletoen eliza ere aipagarria da, 1688an hasita luxenburgotar Santiago Raon maisuaren diseinuaren arabera eta bertako maisu famatuen esku hartzea bitarteko eraiki zen.
Elizan ohiko gurutze egitura hartu zuten, habearte bakarra, gurutzadura oso zabalaren gainean esfera-erdiko estalkia eta burualde zuzena zuela. Harrizko fatxada izugarria du, josulagunen elizen fatxaden kutsukoa; erdiko paramentuan, hiru mailatan egituraturikoan, erraldoi ordenako pilastraz uztaiturikoa eta alboetan hegaltzarren profilez bi gorputz gehiago dituela. Behereneko mailan hiru arku desberdineko arkupe bat dago; bigarrenean berriz, hegaltzar ahurren artean horma-hobi bat, saihetsetan komentuaren fundatzaileen bi armarri handi kokaturik dituela; goieneko mailan leiho handi bat dago alde banatan, aurrekoak baino txikiagoak diren armarriekin.
Tafallan lehen barroko aldiko bi eraikin bikain ikus daitezke:
Kaputxinoen komentua. Ana Ollakarizketak fundatua eta 1658an fraideak berak eginiko diseinuaren gainean eraikitzen hasia. Oinplano gurutze latindarra da. Bere herreratar fatxada ez da kanpai-horma bat biltzen duen zatitutako frontoi zuzen batez amaitzen den angeluzuzen bat baino.
Sortzez Garbiaren lekaime Errekoletoak. Domingo Agirrek 1674 eta 1694 bitartean eraikitako hau, askoz handiagoa da. Garai honetan arrunt zen erari egokitzen zaiona da eta fundatzaileen jauregiari –Guatemalako gobernari Martin Carlos de Mencos eta Arbizu eta honen emaztea– lotuta agertzen da, elizako tribuna batera ematen duen pasabide batez. Kanpoaldera, saihetsetako hegalez elkarturiko hiru kaletako horma-atal bat erakusten du, hala ere, elizaren barrualdeari ez dagokiona, hau habearte bakarrekoa baita.
Hauexek dira Corellan aipa ditzakegunak:
Karmeldar Lekaime Oinutsen eliza, lehen ere zerbait esana dagoena.
San Migel eliza. Corellako elizarik zaharrena da orain ikusten duguna, XVII. eta XVIII. mendeetan berreraikitze baten ondorioz eliza barroko bihurtu bazen ere. Egungo erdian, kupula duen gurutzaduran Erdi Aroko fabrikaren eraldatzea eta alboetako habearteak zutitzea izan zen eraldaketa hori, batez ere. Lan hau Juan Martinez, Santiago Raon maisuak eta Anaia Anizeto Ansa domingotarrak eta beste maisuren batzuk egina da.
Gizakundearen komentu‑eliza (Beneditarrak). Gaur egun komentua Arte Sakratuaren Museoa da eta XVIII. mendeko eransgarri barrokoez oso eraldatuta dagoen bere elizak argi erakusten du trazaz, aurreko mendeko komentu‑elizen ereduari dagokiona dela, habearte bakarrekoa, kanoi-erdiko gangaz estalitako lau tarte eta kupula duela gurutzaduraren gainean.
Habeartearen zabalera eta tarteen arteko luzera apurraren proportzio bitxiak eta lau tarteetako bi estaltzen dituen koru bat izatea berak, ondorioz dakar, erdiratutako gune baten inpresioa ematea, gurutze grekoaren alderakoa. Harlanduzko oinarri gainetan adreiluzko fatxadak baditu hiru kale, eta bere estiloa, Aita Lorentzo de San Nikolas tratatu‑idazle eta agustindarraren egitasmoen bidez hedatutakoa da, berau Madrilgo Calatravas‑tarren elizarako diseinuagatik delarik ezaguna.
Mende horretan Iruñean hainbat erlijioso-elkarte kokatu ziren; baina ez dira gorde beren eraikinak edo gorde direnak oso egoera hondatuan iritsi dira gureganaino. Hemen aipatzea mereziko luketenak lirateke:
Karmeldar moja Oinutsen eliza, ohikoa den gurutze latindarrari jarraituz, 1644an eraikitzen hasi eta lehen barrokoari dagokion soiltasunaren araberako fatxada ikusgarri bat erakusten duena.
Moja Errekoletoen eliza. Felipe III.aren arkitekto zen Juan Gomez de Mora arduratu zen diseinuz. Eraikuntza-lanak Domingo Iriarte errege-lanetako maisuak zuzendu zituen (1624‑1634). Gurutzadura irtena duen habearte bakarrekoa da eliza, bere gainean, kanpoaldera zinborio batez disimulatzen den kupula bat altxatzen da. Ongi bereizitako bi alderdi ditu fatxadak, kuxindurazko harlandu behealdekoa eta adreiluzkoa goialdekoa, bertan Sortzez Garbiaren irudia eta Montejasoko Markesa zen Juan Ziriza fundatzailearen armarriak gailentzen dira.[21]
Vianan, XVII. mendeko arkitekturari dagokionetan, hauek dira deigarrienak:
San Frantziskoren komentua, anaia Pedro Uruelaren diseinuaren arabera 1642 eta 1677 bitartean eraikia da.
Elizak oinplano gurutze latindarra du, markatu gabeko gurutzadurarekin, lau tartetakoa eta kontrahorma artetan kokaturiko kaperak dituela, kanoi‑erdiz estalia dago gurutzadurako tartea izan ezik, hau kupulaz estaltzen baita. Kupula hau laster hedatu zen igeltsuzko apaingarriez eta denbora igaro ahala elizaren goieneko alderdietara horma pintura batez ederturik, azkenerako barrunbeari barroko zamatuegiaren itxura emanaz.
Harlandu onez egina da fatxada, soiltasun handikoa, komentuetako ereduarekin bat datorrena, bi solairuetan paramentu lauak ditu eta triangeluzko frontoiez koroatzen da. Beheko solairuan, atariak bi pilastra pare alboetan ditu, eta bi hegaltzarrez osaturiko paramentu lauak, eta fatxadako bi mailak ebakitzen dituen erlaitz gainaren erdian horma-hobi bat agertzen da, Birjinaren irudia duela.
Komentuak badu bi solairutako klaustro bat, soila berau ere: behekoa harlanduzkoa eta erdi-puntuko arkuak eta idi-begiko hutsarte edo baoak dituena, eta goienekoa adreiluzkoa, burudun leihoak dituela.
Zangozako merindadean apenas dagoen udal mailan erakusteko ezer, izatekotan ere: Irunberriko lekaime Beneditarren monasterio‑eliza. Honek, 1677 eta 1682 artean egin zenak, ilargixka-gangaz estaltzen den oinplano gurutze latindarra du, komentuetako arkitekturan ohikoa denez.
Ipar Pirinioetako Baskonia
[aldatu]Iparraldean XVII . mendea, eliza ugari eraikitzeko eta aurreko eraikinak birmoldatzeko eta handiagotzeko aldia izan zen.
Elie Lambert historialari frantsesak Iparraldeko Euskal Herrian Erdi Aroko elizen berezko ezaugarritzat aipatu zituen batzuk garai modernoetan eraikitako elizei dagozkienak dira. Horien edertasuna eta dena delako indar hunkigarria xumetasun beretik sortzen zaizkio; xumetasun horrek, hala ere, onartzen du hainbat aniztasun Pirinioen harantzagoko hiru probintzietan batetik bestera igarotzen den heinean.
Oinplano gurutze latindarra –galeriarik gabekoa, beraz–, Miarritzeko San Martin elizaren antzera, salbuespen bakan batzuk izan ezik, habearte bakarreko eliza txikiak izan ohi dira eta horrela izateari ez zaio azalpenik bilatu behar, populazio txikiko landa-inguruak izatearena baino. Lambert‑en[22] ustez, eskualde horrek, bere kultur eta arte arloan, era bereziz jasotzen du abade-etxeen eragina; iritzi eztabaidagarria da batzuen ustez, izan ere, euskal bizimoduan parrokia funtsezko taldea izatea azpimarratzen dute, hau da, sendoki antolatua eta gizarte mailan garrantzi handikoa.[23]
Egia esan, Lambert‑ek aipatutako eskualde desberdintasunek ez gaituzte arkitekturaren oinarrizko osagaietara eramaten, baizik eta lehentasunez erabilitako materialetara eta kanpandorreen moduko beste osagai eransgarrietara, batez ere.
Lapurdi. Lurralde horretako dorreek honako ezaugarri hauek dituzte:
- atartea dute fatxadaren erdian, XVIII. mendean Gipuzkoan ohikoa zena.[24]
- lau angeluko oinplanoak izaten dituzte, edo oktogonala inoizka.
- oinarri oktogonala duen bigarren solairuren bat izaten dute batzuk, atarte karratua gordez.
- dorre mota honen garaiera makurra, habeartearena ia gainditzen ez duena da, eta ez du gezirik. Zuberoa. Zuberoako elizako dorreak beste egitura bat dute. Halakoak zan ohi dira:
- luzeak eta zorrotzak,
- arbel-xafla beltzez estaliak, Pirinioez azpiko Nafarroaren ekialdean ikusi daitezkeenez, Lapurdi eta Nafarroa Behereko bi eskualdeetan ez bezala, hauetan teila biribila erabiltzen baita estalgarritzat,
- atartea oinetan dutela.
- Zuberoako dorreak elizaren fatxadan altxatzen dira eta ertz askoko hiru gailurrez amaitzen, hauetan Hirutasunaren dogma gogorarazteko xedea igartzen delarik.
Eskualde horretan, zenbaitetan, habearte nagusiaren ondoan beste alboko habearte bat eraiki ohi zen, aurrekotik zutabe zilindriko bat ala bestez eutsitako arkuen bidez bereizirik.
Behe Nafarroa. Geografikoki beste bi probintzien artekoa delako, Behe Nafarroak, Lamberten ustez, bietatik harturiko ezaugarriak bereganatu zituen, nahiz eta forma ugarikoa izan eta Lapurditik Zuberoatik baino gertuago egon.
Jatorriz Erdi Arokoa, eta zehatzago esanda erromanikoa den eliza mota honek XVI. mendeaz geroztik norabide aldaketa nabaria izan zuen, aipaturiko historialari eta Sorbonako irakaslearen ustez. Aldi berrietako aldakuntzarik esanguratsuenak presbiterioan eta alboetako galeriatan agertzen dira.
Eliza hauetan hormei josita eraiki ziren zurezko galeriak irtenbiderik egokiena zirelakoan eraiki ziren, biztanleria nabarmen hazi eta habearte bakarra alde batera utzi nahi ez zenean. Pierre de Lancre mariskalak, 1609an bere ibilbideetako Egunerokoan, galeria hauen bitxitasunaz harriturik idazten bazuen, uste izatekoa da XVI. mendean sarritako ohitura zela galeria hauek eraikitzea.
Elizako hormetan zehar luze doazen galeria hauek bi ala hiru mailatan jarriak izan ohi dira; baina bada bost solairuetako kasuren bat ere.[25]
Iparraldeko Euskal Herrian hain bertako eta berea duten ohitura honek, elizkizunetara doazen gizonezkoen mugimenduaren erraztasunean laguntzen ez badu ere, gertutasunera behintzat behartzen ditu eta ikuspegia errazten, barrualdeko esparrua ikuskizunetako areto moduko zerbait bihurtuz. Garrantzizkoak dituzte, arreta handiz edertzen eta batzuetan margo desberdinez pintatzen zituzten eta.
Korua sarritan oso goiko mailan aurkitzen da –batzuetan aldare‑aldean izaten da–, dozena luze bat eskailera igo ondoren. Ohitura honen zuribidea Lambertentzat, sakristia presbiterio honen zoru azpian jartzea litzateke; eta honek erromesetako elizek berea zuten antzinako erlikia‑kriptan izango luke bere jatorria.
Bestalde, aldareak altura berezia du eta santutegi-alderentzat toki garaia gomendatzen zuen Trentoko ondorengo eliz jarraibideei dagokiena izan daiteke.
Elizara zetozen gizonezkorik gehienak galerietan barrena kokatzea sustraiturik dagoen ohiturak eragingo zuela pentsatzen da, ospakizunetako aldarea, zorua eta galeriaren bitarteko mailan egotea bilatuz.
Dagoeneko esan dezagun, ikonografia-ikuspuntutik eliza hauetako batzuk erretaula ikusgarriez aberastu eta edertuak geratzen direla; baina normalean hurrengo mendekoak direnez, beranduago aipatu beharko ditugu.
Eskulturak eta erretaulak
[aldatu]Erretaula berriak
[aldatu]Eskulturen arte maila aurreko eskola erromanistak lortutako tontorrak ez baditu iritsi ere, XVII. mendean, kalitate on samarrekoa izaten jarraitzen du. Eskulturagintza hau, hainbat gunetan azaltzen zaigu:
- koruko aulkiterian,
- parrokia eta komentuetako horma-hobien fatxadetan,
- jauregien fatxadetan,
- zaindaritza duten kaperen apainketan,
- hilobi-monumentuetan,
- eskultura garrantzizkoa den erretauletan, batez ere.
Esan daiteke, urreztaturiko eta polikromiazko zuraren erresuma dela espainiar barrokoa eta euskal barrokoa. Hitzarmenak. Erretauletako arteari dagokionez, esan dezagun komeni dela argi edukitzea erretaula baten eraikuntza lantegi konplexua zela, prozesu luzea eskatzeaz gain, elizbarruti bakoitzean bertako Sinodo Konstituzioetan aurreikusi eta arauturikoaren araberakoak baitziren:
- hitzartu eta dokumentuetan zehatz bildu beharrezko tratuei buruzkoak,
- nahiago zen estiloan –gehienetan jada bukatuak ziren erretaulekin alderatuta– eginak,
- bere mazoneria eta irudiak zein materialez zertu behar ziren, ordainketa moduak, beren azterketa eta tasazioa, eta abarrei buruzkoak.
Hitzarmena arkitektoarekin egiten zen eta batzuetan diseinuaren egilea bera izaten bazen ere, imajinagintzako eskulturagileak bilatzeaz eta tratua egiteaz berak arduratu behar izaten zuen. Horregatik, erretaulen hitzarmen baten dokumentuak ez zaizkigu beti informazio-iturri gertatzen, gaur gehien axola zaizkigun erretauletako eskulturagile eta erliebegileen izenak ezagutzeko orduan.
Euskal Herrian garai horretan arrunta zen hitzarmen horiek jendaurreko enkantean eta “kandelaz” egitea.[26]
Egitura. Komeni da jakitea XVII. mendera arte iraun zuela bateraturiko multzo gisa Berpizkundera igaro zen Erdi Aroko erretaula gotikoaren egiturak, bere solairuetan eta kaleetan erliebeentzako nitxo edo etxeetan, apainketa aberastu eta aldatu bazuen ere.
Multzo hori ez zen soildu XVIII. mendean bitartean, eta erretaula gorputz konplexu bakar baina ongi batutako bat bilakatu zen, eta hori ez zen eragozpen izan ezarritako irudiei kokalekua bilatzeko, ohikoena baitzen irudiak inolako marko garrantzizkorik gabeak izatea, ertilari churriguereskoak edo rococoak izan zezakeen konposaketaren zentzuaren arabera.
Tipologia. Erretaula barrokoen labirinto polimorfikoetan ez galtzeko historialariak saiatzen dira aldizka sailkapenak egiten, tipologiaren arabera. Martin Gonzalezek,[27] Gartzia Gaintzak,[28] Inazio Zendoiak[29] eta Julen Zorrozuak[30] aukeratutako edozein eskemek balio diezaguke Euskal Herriko erretaulagintzari heltzen diogunean. Baina, Julen Zorrozuak eskaintzen duen sailkapen hirukoitzaren alde erabaki dugu:
- erretaula klasizista (c. 1620‑1680),
- erretaula churriguereskoa (c. 1680‑1740).
- erretaula rococoa (c. 1740‑1780).
Sailkapen honetan ez gatzaizkio data horri zehatz‑mehatz egokituko, hiru mota hauetan nolabaiteko misterio kronologikoa badela eta, aldaketak azkarrago gertatzen diren eskualdeetako hurbilpenaren arabera, kontutan harturik Baskoniako hainbat eskualdeetan badirela desberdintasunak.
Erretaula klasizista. Klasizista esaten zaion XVII. mendeko erretaulen ezaugarriak hauexek dira:
- ildaskaturiko zutabe klasiko handiak,
- dekorazioa kargatu samarra da, erretaula erromanistaren soiltasunaz alderatzen bada.
Ikonografia: Hasiera batean eta Trentoko Kontziliotik sortutako ahalegin kateketikoaren ondorioz, eszena narratiboak dira nagusi. Baina, hurbiltzera doan XVII. mendearen azkenaren eta rococo alderako urratsen arabera, honako ezaugarriok nabari dira:
- erliebe narratiboak noizbehinka azaltzen dira,
- irudi soilak eta solteak garrantzi gehiago dauka, ikuspuntu plastiko batetik –-nor den ezagutzera ematen duen enblemaren bat ondoan duela azaltzen den irudi soil eta solte batek bere esanahi biografikoa, berez laburbiltzen duela dirudi.
- imajinagintza, historietan baino gehiago kokatzen da pertsonaia sagaratuetan (Kristo, Birjina, Apostoluak, martiriak eta santuak). Pertsonaia sagaratu bakoitza bere berezko eremuan agertzen da, ongi mugatua eta bakar.
- margo‑oihalak ugari dira.
Trentoko eragina. Trentoko Kontziliotik pixkanaka urruntzeak, eta pretestanteen sola fides‑aren aurrez aurre ekintza onen balioak behin eta berriz aldarrikatzen zituen Kontrarreformako borrokaren pentsamoldea uzteak, santuen heroitasunean arreta handiagoa jartzea ekarri zuen. Oraingoan, hauetako bakoitzak merezi du eliztarren jarraibide eta jaierarentzat kristau arteak norberari toki berezi bat izendatzea, hori dela eta mukulu biribil aldera egingo dute erliebeek.
Trento ondoko ikonografia plastikoa izugarri ugaria denez, ertilari eta lantegi sonatuenen lanak laburbiltzen saiatuko gara, euskal eta nafar eskulturagileek beste hispaniar artearen maisu handiengandik jaso zuten eragina azpimarratuz.
Ikuspuntu honetatik Euskal Herriko lehen eskultura barrokoaren historia izen entzutetsu baten eraginpean hasi behar da: galiziar maisu handi Gregorio Fernandez, Valladolideko eskola barrokoaren sortzailea.
Gregorio Fernandez: bere eragina gure herrian
Erretaulen egitura. Gregorio Fernandezen eragina erretaulen egituran bertan sumatu behar da lehendabizi; horrexegatik zenbait dokumentutan “arkitekto” izendatzen da. Eragin honi bere lehen jatorria italiar disenatzaileengan bilatu behar zaio, Vignolaren Regole delli cinque ordini d´archittetura delakoan hain zuzen ere, gaztelaniazko bi argitalpen azkar asko egin zitzaizkion horretan (1593‑1630). Begirada mailan Vignolaren eragina Espainian El Escorialeko erretaularen bidez sartu zen; lehen ikusiaren arabera, hain lan itzel eta harrigarri hau ederki ezagutu zuten bizkaitar harginek ez ezik, baita tokia ezagutzera iritsi ziren maisu erromanistek ere, esate baterako, Joan Antxietak berak eta hori guztia grabatuen bidezko eragina kontutan hartu gabe.[31] Baskonian (Bergaran 1614ean eta Gasteizen ondoren, 1623tik aurrera) Gregorio Fernandezen lehen egonalditik bertatik hautaketa berehalakoan egin behar izan zen:
- erretaula erromanista,
- eta erretaula klasizistaren albistea.
Gasteizko San Migelen erretaula gertatu zen erakargarriena bere egituraren berritasunagatik, eta berau gertatuko zaigu eredu, oraindik ere nagusi zen erromanista gogoko hari aurka egin ziolako, oso poliki baizik sartu ez zen aldaketa hura zer izan zen ulertu ahal izateko. “Korintoar ordenako bi gorputz zituen erretaula itzela, bost kalez eta atikoaz zatiturik dagoen hura, bereizketa garbiko lana da, Nava del Rey‑ko Joan Santuen edo Plasenciako katedralekoaren antzekoa.[32] Dotorea eta egokia da egituraren funtsezko marrak inoiz ezkutatzera iristen ez den apainketarekin eta baditu galloiak, uztaietan itxurazko harriak, zintadun haurrak eta fruituak argiune eta oxkarretan; txartelak eta girnaldak idulki eta zerrendetan. Francisko Velasquez diseinugilea hartu behar da Valladolideko arkitektotzat, izan ere, honek eta bere anaia Joanek egin baitzituzten erretaula hau eta beste asko Gregorio Fernandezentzat”. Erretaula mota honen jatorria ez da zaila klasizismoaren haserako ereduetan ikusten.[33]
Beranduago, funtsean klasizista izateari utzi gabe, erretaularen arkitektura, egituretan eta apaingarrietan modalitate batzuk erakusten hasi zen, azkenean erretaula churriguereskoa izango zena iradokiz. Euskal Herrian erretaulagintzak norabide horretan aurrera jotzea Pedro de la Torre arkitektoak markatua eta eragina izan zen, Tolosako (erretaula desagertua), Bilboko Begoña eta (1640‑42) Santiago elizetan.
Ukaezina da kapitulu oso garrantzizko bat dela, XVII. mendeko euskal sormenaren barruan erretaulen diseinuari dagokiona, baina historia honi ezarritako mugek behartzen gaituzte aipamen urriak egitera eta gai honi buruzko historiako ikerketa dokumentatua eta sakona egin duten egileei lotzera.
Gregorio Fernandezen euskal eskultura
Gaztelako maisu handi honen estiloak berrikuntza nabariak jarri zituen, kultura erromanista lasai eta hotz honen aurrez aurre. Eskultura hau, batetik klasizismo izenez aipatzen duguna eta bestetik barrokoa aipatzen dugunean gure gogora etortzen zaigun horri egokitzen zaio:
- naturalismo alderako irudiak: anatomiako eiteetan eta janzkeretan egiantza bilatzen dute.
- sentimenduaren adierazpena: baina adierazpen hau arranditsu edo ozena izaten hasia da Trentoko Kontzilioaren arauei erantzunez, gure debozioa behartu eta beren keinu eta imintzioekin otoitz eginarazi eta gure nahimena menderatu nahiez, agian.
Gregorio eskulturan halako jenioa izanik, Trento osteko ikonografia taillatan ikusi behar da, Gregorio Fernandezek nolako eragin handia izan zuen euskal eskulturgintzan mendearen bigarren hamarkadaz geroztik San Inazioren irudia. Bergara. Fernandez, Valladolideko josulagunen ikastetxerako Loiolako San Inazioren irudi bikainean lanean ari zela, santu beraren beste irudi bat eskatu zitzaion Bergarako ikastetxerako. Aurrera zihoan 1614. Bost urte joanak ziren, zortzi urte beranduago kanonizatu zuten Jesusen Lagundiaren fundatzailea dohatsu aitortu zutenetik. Mende eta erdi beranduago, Espainiako erregeren aginpideko lur guztietatik josulagunak boteak izan zirelarik (1767), ikastetxea Bergarako Errege Mintegira eskualdatu zen, eta azkenik Erlijioso Domingotarren eskuetara. Bergarako domingotar ikastetxe horren elizan bada oraindik delako maisu horren lan bikaina.
Bere ondoren beste eskulturagile eta margolari askok bezala, ertilari hau Sanchez Coellok santuari egin zion argazkian inspiratu zen (1931n izandako sute batean desagertu zen margolana), A. Rafael Hornedoren[34] iritziz “agian kokatua izan behar zuen herriko jendeak gidaturik, euskal arraza jatorraren hazpegiak areagotu egin zituen Fernandezek”. Lasai esan daitekeena eskultura horretan santuari bere aurpegian eta bere begiradan ematen jakin zuen espiritu mistikoaren adierazpen ezaugarriek hunkipena sortzen dutela.
Estiloaren ikuspegitik ikusten da eskultura honek markatzen duela historiako une horretan berezkotzat aipatu dugun oreka hori; hain zuzen ere, formalismo erromanistaren ordezko izan zen errealismo adierazkorraren eta hurrengo hamarkadetan bistako egingo den dinamismo barroko horren artekoa.
Gerora, Martzelo Martinezek polikromatu zuen, eta Martin Aranda zilarginak metalezko apaingarri batzuk erantsi zizkion; duela zenbait urte zaharberritu zen (1991).
Fernandezek egin zituen beste eskultura batzuk, gutxi izan dira Euskal Herrian gorde direnak; gerora aipatuko ditugu.[35] San Migel elizako erretaula. Maisuarenak izan daitezkeen beste eskulturak, solteak nahiz erretauletatik datozenak izan, oraindik ere ezagutu daitezkeenetatik, Gasteizko San Migel parrokiarako eskatu zioten erretaula da Euskal Herrian Gregorio Fernandezen lanik garrantzizkoena eta baita eraginik handiena izan duena ere.
Osagaien nolakotasunak, tailla-lanetarako prozedura teknikoak, polikromatze eta urreztatzeak, eta 1632an hitzarmena eduki ikonografikoen xehetasunek baldintzaturik egin zen eta denak ez egin arren, zehatz‑mehatz bete ziren. Tratuan hitzarturikoa hiru urteren buruan amaitua egotea zen, baina egiaz badirudi urte batzuk gehiago behar izan zirela bukatzeko, zeren eta Prestamerok ematen dituen berrien arabera, 1632ra arte ez baitzen bere tokian jarri. Fernandezek bere ofizialek lagundurik Valladolideko bere lantegian gidatu eta egin zuen lan bera eta halako handitasunak, konplexutasunak eta ikono ugariek –erliebe eta mukulu solteak– asko zailtzen dute lantegiko nagusiaren esku zuzena bereizten.
Erretaula harrizko idulki baten gainean kokatua dago eta baditu bi solairu atikodun, hiru kale eta bi kale tarte.
Hiru solairuen artean badira apaindurez hanpaturiko erliebeak dituen banku ala frisoak. Beheko oinean ebanjelioetako lau eszena agertzen dira: Deikundea, Epifania, Aurkezpena eta Ikustaldia. Bigarren gorputzaren oinetan dagoenak lau ebanjelarien eta sartaldeko lau Eliz Gurasoak erakusten ditu; goieneko frisoa bertuteen alegiei eskainia dago.
Multzoaren buru, lehen solairuko erdiko horma-hobian Sortzez Garbiaren irudia dago, bigarren gorputzeko zaindaria San Migel, eta atikoan Kalbarioa.
Erdiko Birjinaren irudia dago kale tartetan, San Pedro eta San Paulo alboetan dituela, eta artzainen Gurtza eta Erdainkuntzaren eszenak kaleetan; San Migelen parean, kale tartetan, San Sebastian eta San Felipe ikusten dira eta Gargano Mendiko elezaharra kaleetan; atikoan berriz, gurutziltzaturiko Kristoren alboetan San Joan Bataiatzaile eta Santiago apostolua.
Ikonografia multzo aberats eta askotariko honek nolako tamaina duen ikusita, pentsatzekoa da zenbait urtez lantegi oso bat eduki beharko zuela lanean. Parrokiak eskulturagilearekin egindako zorra 1637ra arte ez zuen kitatu ahal izan, maisua hil ondorenean, alegia.
Erliebeetan nahiz mukuluetan, imajinagintzak, bere ezaugarrietan estilo berriaren haserako une hartan gaztelar maisuak egina dela esan dugun naturalismo ozenari erantzuten dio. Litekeena da Maria Birjinaren erdiko irudiaren erantzukizun zuzena Fernandezek beretzat hartua izatea, eder eta gazte, aurrez aurre zutik, bere aurpegi biribila eta lepoa zilindrikoa, begiak erdi itxiak, eskuak alde batera bildurik, eta ia bere sinadura den ezaugarria, soingainekoa eta mantu zurruna tolestura zokotsu modura taillatuak. Ertilariak, hitzarmenaren arabera, bi aingeru jarri zizkion oinetan, eta hondoan berriz, paisaia hodeitsu eta aingeruak.[36]
Erretaula honetan Fernandezen sormen-ahalmena erakusten duten mukuluen eta erliebeen baliorik nabariena espresio ugaritasuna da. Apostoluen bi printzeek maiestate hanpatu samar bera agertzen dute: lehenengoa bere ezkerreko esku gainean irekita daukan Ebanjelioetan arreta jarrita dagoela dirudien bitartean, Jendearen Apostoluak entzuleengana zorrozki zuzentzen dela dirudi. Gorpuzkera eta imintzioetan aberastasun bera ikusten da, Jesusen Haurtzaroko erliebeetan konposizioak simetriaren eta dinamismoaren arteko jokoa bilatuz. Deikundeko Birjinarengan harrigarrizko edertasuna du, aingeruaren mezuaren aurrean, jarrera beldurbera bezain harritu iheskorrak. Ertilari-maisu honek, beti jakin izan du bere pertsonaiak ezaugarriz janzten, monotonian jauzi gabe; ia mukulu biribilekoak diren bere apaindurez hanpaturiko erliebeetan beti lortu izan du dinamismoa eta bete‑beteko konposaketa uztartzen –hitzarmeneko baldintzetan eskatzen zenez. Hanpadura horietan ikusten da ertilariak oroitu nahi dituen agerraldietan naturaltasuna bilatzen duten garaiko estanpak zituela inspirazio-iturri.
Egituren azterketari soilik lotuz, ez da gauza samurra, maisuaren eskua soil-soilik non ezagut daitekeen erabakitzea, izan ere, eszena eta irudi guztietan azaltzen baitira:
- ezaugarri duen hanpatasuna eta mantu irekia,
- tolesdura hautsi berak,
- aurpegi eta lepoetako biribiltasun bera,
- adierazkortasun zorrotza eta oparoa eta abar.
Erretaula honen eragina. Gregorio Fernandezen lan hau Euskal Herrian izateak ukaezinezko eragina sortu zuen euskal eskulturagileengan, Hernaniko erretaulan, esate baterako. Garzia Gaintzak jaso duenaren arabera, eragin hau Valladolideko guneko zenbait ertilariren artetik iritsi zen, baina, Nafar jatorrikoak zirenengandik, hala nola, Migel Elizalde ala Pedro Jimenezengandik.
“Elizaldetarrak Olatzagutiakoak ziren jatorriz. Migel, Gregorio Fernandezen alaba batekin ezkondu zen. Pedro Jimenez, Vianako nafarra berau, Oionen (Araba) Joan Bazkardorekin jardun zuen eta Fernandezekiko mendekotasuna azaltzen zaio honi ere, bere lantegian lan egindakoa baitzen”.[37]
Beste zenbait lan
- Gasteizko Frantziskotar Konzepzionisten komentuko elizan –San Antonio deritzan eliza–, erretaula nagusiaren eta bi alboetakoen hitzarmena egin zen 1618an; multzo honetatik Santa Teresa eta San Frantziskoren irudiak besterik ez dira gorde.
- Bere ardurapean, 1624tik aurrera Eibarko Frantziskotar lekaimeen komenturako zenbait erretaula ere hartu zuen, baina dena erre eta kiskali zen 1936ko gerra zibilean.
- Arantzazuko santutegiko erretaulak eta aulkiteriak garrantzi gehiagokoak izan behar zuten, baina lan hauei buruzko dokumentu ugari gorde bada ere, artelana bera, lehen karlistada garaian (1834) monasterioa erre zuen sutean desagertu zen.
- Azkoitiko Ecce‑Homoa. Maisu handiarenak diren ezaugarriak dituela eta, naturaltasuna eta deboziozko adierazpena duelako oso berezitzat hantzen den lan bakana da Azkoitian gorde den Ecce‑Homoa. Ipeñarrieta‑Idiakez sendiaren ondasuna izan zen eta bere egilearen izena, 1640an on Pedro Ipeñarrietak luzaturiko testamentu dokumentuan azaltzen da.
Irudi hau, zurean polikromaturiko garbitasun oihaleraino luzatzen den mukulu irudia da eta errealismo izugarriz egina dago, zainak, giharrak, ile eta bizar oso finak nabari zaizkiola. Bular gainean eskuak gurutzatuta, Aitari otoizka ahoa erdi ireki jarreran eta begirada zerura jasoa duen eskultura, Gregorio Fernandezena, Euskal Herriak duen ederrenetako bat dugu.
Erromanismoaren eta barrokoaren artean
Lehen eskultura barrokoaren irizpide kronologikoaren antolamenduak behartzen gaitu bi ertilarirengandik edo, hobeto esanda, bi lantegietatik hastera nolabait ere, manierismo Antxietarraren oinordekotzat hartu behar baitira: Pedro Aiala eta Joan Angulo. Eskulturagile hauek, beren taldeekin, Gregorio Fernandezen aurpegietako errealismoa neurri desberdinetan baitaratu zutenak dira:
- ertz askoko tolestura bereziak,
- ilearen tratamendu bera, ile‑xerloa kopetan duela,
- erliebeak mukulu biribil alderakoak.
Pedro Aiala. Gorago gogoratu dugu Gasteizko eskulturagile sendi korapilatsu eta aspaldiko baten kimua zen hau 1569an jaio zen. Frantzisko Aialaren semea zen, eta Joan Aiala II.aren biloba. Pedro 1569an jaioa zenez, bere artelanak XVII. mendekoak dira.
Familiako lantegian ikasi zuen erromanismoa eta hauetan agertzen zaigu:
- Billodako erretaulan (1606),
- Gopegiko sagrarioan (1610),
- Doroñuko erretaulan gelditu denean (1610),
- Zurbaoko sagrario hunkigarrian.
Baina Gregorio Fernandezen lanak goizegi begiztatzeagatik, arte emaitzak bi erretauletan apur bat eraldatzeko aukera eman zion, zahartzaro luzeak:
- Bergaran (1614), Gregorio Fernandezen San Inazio hartu zuen erretaula egin zuen,
- Gasteizen (1618).
Eskortzoen eta adierazkortasun naturalisten bila ikusten zaio, handitasun erromanista ukatu gabe, Zalduondoko (1623), Letonako (c. 1630), Zurbaoko (1633‑1642) eta Uribarri Ganboako erretauletan.
Uribarri Ganboako azkeneko erretaula honetan erdiko Birjinaren irudiak Gregorio Fernandezen Birjinen imitazio leial bat dirudi. Joan Angulo. Bere aita Bartolome Angulo eta Pedro Gonzalez de San Pedrorekin egin zuen lan Barasoaingo (Nafarroa) erretaula nagusian.[38] Etxalarko (Nafarroa) parrokiako Kalbarioa, XVII. mende hasierakoa, bere obratzat hartzen da, eta oso kalitate ederreko Kristo bat islatzen du.
Gero Gregorio Fernandezekin egin zuen lan eta harrez gero hainbat enkargu egin zuen Araban:
- Zalduondo eta Ozaetan bere anaia eta Pedro Aialarekin egin zuen lan;
- Arrietako erretaularen bankuan aurki zen lanean (1621);
- Gasteizko San Pedro parrokian taillatu zuen: haur bat babesten duen “Aingeru zaindariaren istorioa” erliebea (litekeena da Gregorio Fernandezen estiloan San Migelek herensugea lantzaz zulatzen duenekoaren imitazioa izatea.[39]
San Isidroren erliebea iturburu bat mirariz sortaraziz, Erroman eginiko grabatua da, San Isidro Nekazariaren aldarera igotzearen ospakizuna zela eta (1622).
Joan Angulo, bere seme Jose Angulorekin egin zituen lanak asko dira. Bere lantegitik sortu ziren honako erretauletako hauek: Sagastieta (1630), Munain (1633), Dulantzi (1635), Añua (1635), Ali (1639) eta Lukoko (1640) erretauletakoak, beharbada.
Guztietan sumatzen da Gaztela aldeko eskulturaren kutsua.
Araba aldetik Gipuzkoa aldera igaroz gero, probintzia honetan ere aurkituko ditugu beren lanetan Gregorio Fernandezen eragina antzeman diezaiekegun eskulturagile sonatuak. Garrantzizkoenak nabarmenduko ditugu: Joan Mendiaraz, Diego Mayora eta Gartzia Berastegi.
Mendiaraztarrak. Mendiaraz familiak Urretxun zuen bere lantegia.
Ezer gutxi dakigu Domingo Mendiarazi buruz, Antxietaren inguruan trebatua izan zela uste bada ere.
Bizente Mendiarazi buruz berriz, 1625 eta 1627 bitartean Legazpi eta Zumarragako erretauletan jardun zuela badakigu, eta hauetako bat Legazpiko San Migelen ermita baterako izango dela.
Joan Mendiaraz. Domingo Mendiaraz honen semea eta agian Bizenteren anaia Joan Mendiarazen lana da hain, zuzen ere, gehien axola zaiguna, honetaz Inazio Zendoiak egindako ikerlanen ondoren berri gehiagoren jabe garenez.[40]
Legazpin. Ermitaren izena daraman San Migelen irudia.
Zumarragan dokumentuetan azaltzen zaizkionak:
- Gurutze bat (1618),
- eta aurretik Piztuera eta zutabeko Kristo bat.
Bere jatorritik gertuko Zumarraga eta Legazpiko inguru estutik kanpo, Araban beste lan batzuk ere bere gain hartu zituela azaltzen da dokumentuetan:
Maeztun, gerora ordezkatua izan zen sagrario bat egin zuen;
Erroetan, San Sebastian martiriaren erretaula baten arkitektura berari esker egin zen; santuaren irudia Diego Mayoraren ardurapean geratu zen.
Legazpin alboko erretaula. Joan Mendiaraz 1631ean Gipuzkoara itzuli zen eta bere suhi Joan Gartzia Berastegirekin batera Legazpiko parrokiarako alboko erretaulatxo bat egiten jardun zuen.
San Inazioren irudia. Mendiarazek bere bururi betebehar hau jarri zion “Azkoitiko parrokia-elizan dagoen Loiolako San Inazioaren antzeko irudi mukulu bat erretaula eta guzti egingo zuela, zeinarengatik 100 dukat jasoko zuen”. Loiolako San Inazioren kanonizatze eta Probintziako Zaindari izendatu zeneko garaia zela eta (1622) Batzarrek Santuaren estatuak edo irudiak egin zitezela agindu zuten. Mendiarazek Legazpirako taillatu zuen San Inazioren irudian, Migel Goroa eskulturagileak Azkoitirako egin zuenaren ereduari jarraitzeko gomendioa egin zitzaion. Gipuzkoako Zaindari Santuaren betiko irudia da, XVII. mendean ohikoa, eskuineko eskuan Jesusen Izenaren enblema edo anagrama duena eta liburua (Konstituzioenak ala Gogo Jardunenak) ezkerrekoan.
Mendiarazen eskultura, irudi zurruna, grazia eta mugimendurik gabea da, eredutzat hartu zuen Azkoitikoa baino kaskarragoa kalitatez. Arriarango erretaula. Joan Mendiarazek, 1624an Arriaranen elizako erretaula egin zuen. Urte horietan bertan Gregorio Fernandezek Gasteizko San Migelen erretaulan eta Arantzazuko Andre Mariaren santutegikoan ziharduen. Beranduago desegin egin zen azkeneko lan honetan, Mendiarazen alaba batekin ezkondu zen Gartzia Berastegi izan zuen lagun maisu gaztelauak. Familiako egoera horrek lagunduko zion Mendiarazi Gregorio Fernandezekin harreman zuzen bat izaten eta, Urretxuko eskulturagilearen lanen barruan, Arriarango honek duen kalitatea baino hobea lortzen. Hauxe baita agian bere lanik hoberena; erromanista itxura argi baten ondoan, errealismo barroko hasberri bat suma daiteke.
Lazkaoko sagrarioa. Mendiarazek 1633an, Lazkaoko parrokiarekin egin zuen hitzarmena, 140 dukaten truke sagrarioa egitekoa; delako sagrarioa ez da gorde.
Diego Mayora. Mendiarazek baino garrantzi handiagoa du Diego Mayora eskulturagileak, Seguran bizi zen eta diseinugilea ere izan zen, kalitatez hobea ez bazen ere, bai ordea kantitatean.
Bengoetxearen ikasle honek erromanismoaren jarraibideak eredu izan zituen bere lehen lanetan. Gerora, Gregorio Fernandezen Arantzazuko lanaren eraginez, aldatu egin zuen bere estiloaren norabidea.
Zendoiak dioenaren arabera, aurreko estiloari nagusigoak hartu zion atxikimendua zela eta, eta itzal izatera ere iritsiko zitzaion beste imajinagilerik ere ez zelako, 1620 eta 1650 bitartean Goierrin (Gipuzkoako goialdeenean) bere artea ia monopolioa izana ulertu egiten da.[41] Bestalde, urte luzeetan bizi izanak –1650. hamarkadan zendu zen– eta bere jarduera emankorrak, mendearen lehen erdi horretan, bere eskulturetan, erretaula lanetan baino hobeto sumatzen zaion estiloaren garapenera eraman zuten.
Nafarroa. Eskualdeko erretaula nagusietarako egin ziren bere lehendabiziko lanak. Baina, oraindik gazte zelarik, badirudi Nafarroako erretauletan ere esku hartu zuela.
San Migelen erretaula Olatzagutian. Zehazki esateko, 1627an San Migelen erretaulan aurkitzen zen lanean.
Erretaulak baditu zortzi taula eta beste hainbat mukulu. Ia bere bizitza osoan Mayorak erakutsi zuen estetika erromanistarekiko leialtasuna zela eta, uste izatekoa da berari emango ziotela bankuko taula erliebeak egiteko. Baina, egitasmo ikonografiko hain korapilatsuak denbora luzez ertilari bat baino gehiago esku beteko lanez eduki zuenez gero, ez da erraza bere egilearen nortasuna ziurtasunez erabakitzen.
Araba. Mayorak, Arabako parrokietan ere egin zuen lan:
Okarizeko parrokiarako San Kristobalen irudi bat egin zuen 1625ean, eta beste batzuk beranduago San Antonio Abadearen irudia eta gurutze bat eliz bererako, baina, artelan hauetakorik ez da bat ere gorde.
Erdoñanako (Araba) erretaula nagusian, 1633 eta 1639 bitartean angeluzuzenezko zortzi nitxotan kokatuak dauden irudiak taillatu zituen eta baita ederki asko asmatu ere, Jasokundearen erdiko irudi eder eta hunkigarrian.
Erroetako parrokian, 1646an, San Sebastianen irudia egin zuen, lehen esan dugun bezala, Joan Mendiarazek hitzarmen egin zuen alboko erretaula batentzat. Imintzio barrokoak dituen irudia dugu, eskulturagilearen bizitzako azken aldiko data salatzen duena.
Gipuzkoa. Gipuzkoan berak egin zituen lanak ere ongi dokumentatuak daude:
Lezoko erretaula nagusian, Domingo Goroa erretaula‑mihiztatzailearekin hitzarmena egin zuen hartan Mayora izan zen eskultura lanez arduratu zena, horretan Goroa berak esku hartu behar izan bazuen ere.
Zeraingo erretaula nagusian, 1624an, inola ere azkar samar eginak izan behar dute imajinek. Egitura erromanista duen erretaula batean, bakoitza bere horma-hobian sartuta, santuen zortzi irudiek eta hauetaz gainera, Jasokundeko irudiaren mukulu nagusiak eta atikoko Kalbarioak ohikoa duen egitura erromanista agertzen dute:
- aurrez aurreko jarrera,
- monumentu alderako joera apur bat duen gelditasuna,
- anatomian egokitasuna baina, baita aurpegietako adierazkortasun gabezia garbia ere,
- bankuko erliebeetan naturalismoa baino manierismo gehiago duten irudiak agertzen dira.
Gaintzako erretaula. Denbora gehiago behar izan zuen 1626an Gaintzako erretaula nagusirako hitzartutako tratu handia burutzen, 1653an oraindik Mayora eta bere laguntzaile Joan Ayerdi asebetetzeko eran ordaindu gabea zelarik.
Erretaulako gaiak ohikoak dira: Kristoren haurtzaroko eta Nekaldiko irudiak eta San Migelen elezaharrekoak, Gregorio Fernandezek garaitsu horretan Gasteizko San Migelenean garatu zituenak, eta Mayorak ikusiak izan zitezkeenak; dena delarik ere, hori ez zitzaion nahikoa izan erromanismotik askatzeko, ezta bere artelanen kalitatea hobetzeko ere.
Segurako ertilariak ez du ia inoiz konposaketa zentzu on bat harrapatzen eta giza irudi lerdenaren aurrean sor geratzen da, beti mozkote samarrak sortzen baitzaizkio hauek.
Legazpiko Jasokundearen parrokiako erretaulan ere ez du kaskarkeria gainditu. Erretaula hau 1639an egina da eta Santa Ana eta Birjina Haurrari eskainia dago.
Ataungo San Martinen erretaula nagusian Mayorak egokiago jardun zuela iruditzen zaigu. Hainbat eszenatan, Artzainen Gurtzarenean, esate baterako, konposaketan egokiago asmatzea lortu zuen, eta, oro har, argi dago irudiek naturalismoan eta mugimenduan irabazi zutela erretaula honetan; tolesduren batzuetan Gregorio Fernandezen eragina ere sumatzen da, nahiz eta inoiz bereganatzerik lortu ez izan Valladolideko maisu handiak bereak dituen gorputzetako arintasun errealista eta aurpegietako adierazkortasun gozoak.[42]
Beste zenbait artelan. Hala, ez dugu beharrezko ikusten Munain (1631), Heredia (1637) eta Alaiza (1646) nahiz beste leku batzuetan Mayorak egin zituen lanetan gelditzea, non gutxi-asko dokumentuen bermeaz, Segurako eskulturagilearen gubia ikusi nahi izaten den. Joan Gartzia Berastegi. Beste asko lez, bi lanbide –arkitekto eta eskulturagile– elkartzen dituen maisu bat Joan Gartzia Berastegi dugu. Dokumentuetan “Valladolideko erretaula-mihiztatzailea” (1631) deitzen zaio. Ohar honek Gregorio Fernandezen lantegiarekin harremanetan jartzen du, eta halaxe gertatu zen Gipuzkoara Arantzazuko erretauletan lan egitera 1627an maisu Valladolidtarrak tratua eskaini ondoren iristen denean; bere kontura hartu zuen gerora aulkiteriaren lana. Eskulturagile gailego handiaren kategoria maila iritsi ez bazuen ere, “ez zela gutxiesteko ertilaria” epaitu zuen Julian de Pastor y Rodriguezek.[43]
Arantzazuko aulkiteria 1834ko sutean erre eta desegina izan zenez, beste lanetatik epaitu beharko da –Viñazako Kondeak, Fernandezena[44] berarena zela aitortu zuen– eta bere kalitatea ikusita, beste batzuetatik, besteak beste, zenbait ikertzaileen arreta merezi duen Zegamako erretaula nagusitik.
Berastegi, familiaz, Joan Mendiarazen enborreko egin zen, bere alabarekin ezkontzean.
Erretaula txikiak. Mihiztatzaile edo arkitekto modura lan eginaz, erretaula txiki sail bat egin zuen:
- Legazpin (1631),
- Lazkaon (1640),
- eta Seguran (1654).
Aulkiteria. Gaur egun desagertua den Gasteizko San Domingo komentuko koruko aulkiteria (1654).
Zegamako erretaula. Zegaman egin zen lanari dagokionez, erretaulako mazoneria-lana egin zuela bederen ezin daiteke zalantzan jarri.[45] Baina, hemen imajinagintza baizik ez dugu ukituko. Berastegiren arkitektura lana aitortzen eta goraipatzen du Velez Chuarrik, baina honen iritziz, irudiak ez dira bereak, zeren eta “nabari diren hainbat esku Viana‑Cabredoren lantegiko eskulturen sintonia berean azaltzen baitira. Ez litzateke batere harrigarri izango Bazkardo bera edo Diego Jimenez II.a lan honen atzean izatea”.[46]
Egilea dena delakoa izanik ere, bereziki miresgarria da aldare nagusiko erretaula. Laua da zabaleran, bankua, bost kaletako bi gorputz eta errematearekin egituratzen dena.
Bankuan 4 ebanjelariak irudikatzen diren erliebeak daude; eta bi gorputz edo solairuetan, berriz, eskalearekin dagoen San Martin irudikatzen da erdiko nitxoan; lau etxeetan eszena hauek daude, gorputz bakoitzeko bina: Deikundea, Ikustaldia, Artzainen Gurtza eta Erregeen Gurtza; kale tartetan santuen estatuak agertzen dira Pedro eta Paulo, Joan Bataiatzailea eta Bartolome; atikoan, Kalbarioa, saihetsetan San Frantzisko eta San Antonio Paduakoren irudiak dituela.
Anatomien egokitasunak, jantzien zabalera dotoreak, jarreretan berezko malgutasunak, espazioaren iradokizunak eta perspektiban asmatzeak, keinuen grazia eta adierazkortasun eraginkorrak multzo osoari aparteko kalitatea ematen diote.
Arkitekto eta mihiztatzaile, bere maisutasunaz ziur gaudelarik, Zegamako eskultura-lanen egilea Berastegi dela erakutsiko balitz, barroko aldian berezkoa zen espezializazioari ihes egitea lortu zuen ertilari horietako baten aurrean ginateke. Egia da bai, galdera susmagarri honek harrapatzen gaituela: zergatik ez zioten besterik agindu eta ez dugu bere beste eskultura lanik ezagutzen? Nolanahi ere, Velez Chaurrik dioenez, “aitortu beharrean gaude Gipuzkoako eskultura barrokoaren multzorik hoberenaren aurrean” gaudela.
Valladolidetik, Berastegi Gregorio Fernandezen esparruan oroitu dugun ezkero, Arabara maisu handiaren ingurura iritsi eta beren artelanak utzi zituzten beste ertilari kanpotar batzuk ere gogoratu beharko lirateke, esate baterako, Rubalcaba.
Gabriel Rubalcaba. Cudeyoren lantegiko Gabriel Rubalcaba, Salamancan egona zen Pedro Hernandezen etxean langintzako ezaguerak hobetzen. Caicedo Behekoan erretaula nagusiko erliebeak egin zituen (1642); Ikustaldiaren erliebean Valladolid aldeko ukitua sumatzen da.
Bestalde, erromanismotik hasi eta barroko aurreko errealismoraino, XVII. mendearen lehen erdian euskal eta nafar ertilarien bilakaera nolakoa den ikusi nahi bada, ezinbestekoa dugu egile esanguratsuena den horrengan gelditzea: Joan Bazkardo nafarra.
Joan Bazkardo
Margolari baten semea zen Joan Bazkardo Caparroson jaio zen 1584an, Gonzalez San Pedroren lantegian ikasi zuen Cabredon eta bere alabarekin ezkonduta, 1600ean bere aitaginarreba hil zenez, bere lantegiko buru gelditu zen. Horrela beraz, Antxietaren erromanismoaren oinordeko izanik, berehala bereganatu zituen naturalismoaren berrikuntzak. Erretaulen diseinatzaile bikaina, lehenengo erromanista gustuarekiko leiala izan bazen ere, gero klasizismo alderako bilakaera izan zuen, bere eskultura lanetan baiezta daitekeenez.
Mende hauetako eskultura lantegien historia egiten ahaleginduko bagina, ezin ahantziko genuke –erromanismoaren kapituluan aipaturik utzi dugu– Cabredoko lantegiak izan zuen garrantzia, hainbat belaunaldi lanean egin zituen lantegia izanik.[47] Bazkardo da, inolako zalantzarik gabe Cabredon jaio zen ertilari leinu horretako eskulturagilerik garrantzitsuena.
Erretaulak Caparroson. Bere jaioterrian, Caparroson, gorde ez diren hainbat erretaula egin zituen.
Martin Bidartek esku hartu zuen erretaula nagusia, artean ere erromanista kutsu apur bat zuena zelarik. Handik, irudi batzuk salbatu ziren, erretaula, beste multzo barroko batek ordezkatu zuenean:
- Igokundea eta Mendekoste irudikatzen dituen bankuko bi erliebe, barroko aldiko polikromia polit bat dutenak dira.
- alboko kaleetako Pedro eta Paulo Santuen bi mukulu ere, Bazkardok eginak izango dira; bolumen handiko irudiak dira, zurrun eta ertz askoko tolesdurak dituzten mantu zabaletan bilduak.
Caparrosoko Virgen del Soto deritzanaren egilea nor den ere ez da zalantzan jartzekoa, Gaztela aldekoekin alderatuz gero, Maria Birjinaren irudirik ederrenetarikoa da, polikromia bikain batek areagotua delarik kasu honetan.[48]
Antxietaren erromanismoarekin. Bere lehen urteetako jardunean Bazkardok Antxietaren erromanismoa zabaltzen jarraitu zuen. Oso litekeena da Cabredoko parrokiaren erretaulako eskultura batzuetan bere eskua ikusi izatea, lantegi hori berak gidatu baitzuen hil zen arte.
Tuterako katedraleko erretaula nagusian, eskema erromanistari leial zaion Igokundearen estatua berari esker egina da (1606). Baina, irudia ingurutzen duten aingeruak 1620an Pedro Martinez eta Joan Binies‑ek eginak dira.[49]
Oraindik erromanistak diren lehen lan horien artean sartu behar da Guardiako Santa Mariaren erretaula.
Iruñeko katedraleko bihitegiaren barruan (gaur egun katedraleko Museoa) Bazkardok 1616rako jada taillatua zuen Gurutziltzaturiko Kristoren irudi bikain bat dago. “Kristo bizirik adierazia dago, burua ezkerraldera okertua eta begirada gora aldera. Garbitasun‑oihala eskuinean korapilaturik duela, gorputza nabarmen azaltzen da bere soin‑enborraren anatomia sendotasunagatik eta beso eta zangoetako muskulaturagatik”.[50]
Gregorio Fernandezen eraginarekin. Ondoren, Gregorio Fernandezen eragina bereganatuz, Arabako Errioxan eta Gipuzkoan lan oso emankorra lantzen jardun zuen. Bera zen lehen arduraduna erretaula nagusi hauetan:
Oiongoan (1624) Pedro Jimenez I.aren laguntzarekin, La Puebla de Labarkakoan (1638) Diego Jimenez II.arekin, Tolosakoan (1643) Bernabe Corderorekin, 1781ean sute batek irentsi zuen lanean, Irungoan (167…), Junkaleko Andre Mariaren erretaula ederrean.
Meanuriko elizan:
- 1633an koruko aulkiterirako diseinua egin zuen, Andres Larreak bukatu zuena;
- hiri horretan bertan sakristian aurkitzen den Arrosarioko Andre Mariaren estatua taillatu zuen 1638an. Azterketa estilistikoak berak bultzatzen du, hainbat lekutan banatuak dauden beste Arrosarioko Birjina batzuk bereak direla pentsatzera.
Vianako Santa Marian:
- Bazkardok San Bartolomeren erretaulan esku hartu zuen mendearen laugarren hamarkadan; atikoko San Migel eta bi erliebe, erromanismoa eta naturalismoa uztartzen direneko lanak ditugu.[51]
- Vianako eliza berean, Santiago eta Santa Katalinaren erretauletan, Joan Bazkardoren (1631) eskultura-lana dokumenturik azaltzen da, Diego Jimenez II.ak lagunduta egina, beharbada.
Egitura hauen traza badirudi Logroñoko Santa Maria la Redondako erretaulan inspiratuak daudela.
Izendapenak. Bazkardok, Pedro Jimenezekin batera 1626an[52] egin zuen Logroñoko Santa Maria la Redondako Kristoren erretaula, izendapen hauen adibidea da.
Eliza honetan bertan Bazkardoren lantegiarekin zerikusirik izan dezakeen Gurutziltzatuaren tailla eder bat jasoa dago sakristian.
Gauza bera gertatzen da Vianako kanposantuko kaperan gurtzen den beste gurutziltzatuaren irudi batekin.
Anitz dira Bazkardori edo bere lantegiari egiten zaizkion esleipenak, hona hemen adibideak:
- Asiaingo erretaula nagusiko Jasokundearen irudia,
- Marañongo elizako Ecce‑Homo artistikoa.
Joan Bazkardoren lorratza
Diego Jimenez II.a. Bazkardoren eraginik izan duenik izan baldin bada, lehendabizikoa Vianako dinastiako Diego Jimenez II.a, bere suhia da zalantzarik gabe. Mikaela Bazkardorekin ezkondu zenean, elkarturik geratu ziren Viana eta Cabredoko lantegiak. Gasteizen kokamena harturik, Diego Jimenezen artelanak 1641etik hasita dokumentuetan sarritan azaltzen dira, hain justu, La Puebla de Labarkako erretaularen eskultura erdiak bere aitaginarrebak uzten dizkion garaitik.
Urte horietatik, 1660an, heriotzako ordura arte, Araba eta Errioxan lan emankor bat egin zuen, lantegiko nagusiak markaturiko ereduak jarraituz, baina horrek ez zion eragotzi hizkera hori berea duen hiztegi apur batez ñabartzen:
- tamaina handiko irudiak,
- mantu zabalez estaliak,
- toles zurrunak eta
- profil zorrotzeko aurpegi adierazkorrak.
Bere lanak Arabako Errioxan leku askotan zehar zabalduko dira (Ekora, Paganos, Eltziego, Guardia, Nabaridas, Leza) eta Ekialdekoan (Dallo, Luzuriaga, Erroeta).
“Artelan horietan gehienak alboko erretauletarako irudiak dira, eta Dallon baizik ez zitzaion agindu erretaula nagusi bat oso‑osorik bukatzeko, Oinak Garbitze eta Afari Santuko erliebeekin eta San Pedro, San Paulo eta San Andresen taillekin”.[53]
Bernardo Elkaraeta. Asteasun (Gipuzkoan) jaio zen Bernardo Elkaraeta, Santo Domingon bertakotu eta han lantegi bat sortuz, Cabredon ikasle jardun ondoren agian. Nolanahi ere, bere estiloak Bazkardorena gogorazten du; eta bere jarduerak lehentasuna Errioxa Garaian izan bazuen ere, Burgosera ere iritsi zen, baina batez ere, bere bizitza luzean zehar Baskonia osoan barrena hedatu zen:
- Larraulgo erretaula nagusiko irudiak (1655),
- San Migelen eta Arrosarioko Andre Mariaren irudiak Bergarako San Pedro parrokiarako (1656),
- Lezarako irudiak (1667‑1670), Gatzaga Buradonerako irudiak (1677) eta abar.
Bere lanen arteko ale eder bat galdu egin zen, Bilboko San Frantzisko komenturako eta Guardiako Santa Mariarako (1662) burutu zituenak, esate baterako.
Bere lanik garrantzizkoen eta esanguratsuenak Viana, Eltziego eta Bastidan ikusi behar dira:
Vianako erretaula nagusiak hiru gorputz, hiru kale eta lau kale tarte ditu. Bertan, Elkaraetak, Andres Larrea, Joan Larrainzar eta Joan Bautista Susorekin elkarlanean, 1670 eta 1674 bitartean, hamabi apostoluz, santuz eta martiriz inguraturiko Maria Birjinari buruzko mukulu eta erliebeen egitarau zabal bat burutu zuen.
Elkaraetak apur bat areagotu egiten du barrokismoa janzkeratan, jarreratan eta keinuetan; bere pertsonaietan ezagunak diren ile mardul kizkurreko, hazpegi txikiko aurpegi herrikoiek ez dute bere maisu Bazkardorenak duten dotoreziarik.
Elkaraetarekin, Eltziegoko San Andresen erretaulan elkarlanean aritu ziren Diego eta Pedro Jimenez. Badirudi Asteasuko eskulturagileak eginak direla:
- Apostoluen irudiak
- eta Birjinaren historiaren oholak.
Horietan alderdi “piktorikoa” edo bizitasun plastikoa izan da azpimarratua, zenbait eszenatan, besteak beste, Maria belauniko eta besoak zabaldurik Jainkoaren mezua onartuz, Vianakoaren oso antzera agertzen duen Deikundearenean.
Bastidan, mukulu handiak gainjartzen zaizkie erliebe txikiei, Viana eta Cabredoko lantegiekin lotura sumatzen zaien San Pedro eta Jasokundean, esate baterako.[54]
Frantzisko Foronda. Viana‑Cabredoko lantegiekin badu zerikusirik, 1625ean Valladoliden aurkitzen zenez, Gregorio Fernandezekin izan zuen harremanaren berri garrantzitsua ezaguna dugu. Itzuli ondoren, lehendabizi Cabredon kokatu zen eta gerora lantegia irekiko zuen Arnedon. Bartolome Calvorekin izan zuen lotura ere ezaguna zaigu.
Aguraingo Santa Maria parrokiako erretaula nagusiaren atikoan (1637) egin zituen zenbait erliebe, Jasokunde/Koroatzearena hain zuzen ere, Valladolideko maisuaren Guztiz Garbiaren irudietan aurkitzen den ereduari jarraikiz.
Errioxan egin zituen zenbait lanez gainera, beste hauetaz ere arduratu zen:
- Urarteko alboko erretauletako irudiez,
- Bernedoko sagrariokoez (1663),
- Hiriberriko (Tobera) (1663) erretaula nagusiko bi Joan Santuen irudiez eta sagrarioaz, non lantegiko eskemak errepikatzen diren.
Bartolome Calvo. Viana‑Cabredoko lantegiarekin badu zerikusirik honek ere. Eskulturagile honek Orbison familiako lantoki emankor bat eratu zuen, bere seme Bartolome eta Migelekin batera. Lantegi horretatik sortu ziren Cabredoko lantegiarekin izandako harremanak nabarmenduko dituen lanak:
- Aletxan, San Esteban bat (1659),
- Bujandako Arrosarioko Ama (1664).
Eta hainbat irudi:
- Orbison (1665) eta Oteon (1666) alboetako erretauletakoak,
- eta Kripango (1663), Maeztuko (1666) eta Gebarako erretaula nagusietakoak, azkeneko hau zati batzuetan, bederen, bere semeek egina da (1680).
Agian, lan hauen kalitate estetiko eskasa, “arte herrikoia” izendapenez izendatzea egokiago litzatekeen esku-hartze horrek eragindakoa izan daiteke. Domingo eta Martin Zatarain. Beharbada, Joan Bazkardoren ondoan ikasia izango zuten langintza eta honako erretaula hauek egin zituzten:
- Hernanikoa (1651),
- Andoaingoa (1657),
- Ordiziakoa,
- eta Zaldibiakoak (1660) beharbada, bertako erretaulen kontratista Bernabe Cordero eta Pedro Latijera arkitektoen inguruan ibiliak baitziren.[55] Nolanahi ere, balio gutxiko ikono-multzoa da, bere arkitekturarekin alderatuz gero.
Lehen Barroko aldiko eskulturagile Nafarrak
Nafarroan XVII. mende osoan ezagutu zen erretaulen hedadurak, lantegi gehiago ireki beharra ekarri zuen, non gremioetan bildurik, Erriberan bereziki, bezero elizkoi eta dirudunen zerbitzuan jardun zuten.
Gurrearen lantegia. Tuterako Joan Gurrearen lantegitik irten zen:
- Birjinaren estatua (1635), Tuterako Garaziaren Andre Mariaren (Ospitalea) erretaula nagusian erdiko nitxoan dagoena, ukitu erromanista garbiekin.
- delako ospitale berean jasoa den zutabeko Kristo ederra, barroko aldiko naturaltasun handiagoa duena.
Gurreatarren lantegiari eginarazi zitzaion:
- Ablitaseko Santa Maria Madalena parrokiako erretaula nagusia. Bai zaindari emakume santuaren monumentuzko estatua eta kale tarteak betetzen dituzten beste emakume eta gizon santuak, Frantzisko Gurrea eta Casado lantegiko buruzagiaren semeak taillatu zituen.
Lantegi berean egina da:
- Tuterako Karmengo Amaren elizako erretaula. Lan hauek berehala datorren barrokoa aldarrikatzen zuten.
Sebastian Sola Calahorra. Eskulturagile hauxe da “Nafarroako Erriberan Barrokoaren benetako sarbidea gauzatu zuena”.[56]
- Horixe bera izan zen 1659an Tuterako katedraleko Espiritu Santuaren kaperako erretaularen iradokitzailea, gerora, Frantzisko Gurrea Casado bere laguntzaile minak egina izan bazen ere.
- Beranduago (1671‑74) eta horrekin batera, Corellako Arrosarioko parrokiaren berebiziko erretaula nagusia [57] egin zuen; erretaula horretan, barroko aldiko egitura jatorrean: nagusi dira aihenez, mahats‑mordoz eta abarrez apainduriko zutabe salomondarrez uztaituriko zazpi ohol margotuak.
Beste lantegi batzuk. Ikusezinagoak azaltzen dira beste dinastia batzuk, Zaragozarekin harreman estuak zituzten Domingeztarrak, lehen barroko aldiko eskulturagile Joan de Binies famatuaren oinordeko Viñestarrak, ala Ganbartetarrak.
Eskulturgintzan aditua eta familia guzti hauekin, batez ere, San Joantarrekin eta Gurreatarrekin lan egin zuen ertilaria Azkoiengo (Peralta) Joan Peraltakoa da, Tuteran kokatu eta Frantzisko San Joanekin ikasten hasi, eta, 1735ean hil zen arte, bertan lan egin zuena.[58]
Riotarrena da azken dinastia, baina berauekin, hurrengo kapituluan helduko diogun kultura barroko bete‑bete batean sartuko gara.
Bizkaiko, Kantabriako eta Errioxako lantegiak
Bizkaiko XVII. mendeko erretaula mihiztatzaile eta imajinagileen emaitzen arteko bereizitasunak zeintzuk ziren erabakitzeko orduan, ez da samurra gertatzen egileak eta lantegiak ezagutu eta hauen lanen berri ematen, baldin eta ez bada dokumentu behar bezain zehatzik eskuratzen.
Elizbarrutiz Calahorrakoa izanik, begien bistakoa da Bizkaiak errioxar artean izan zuela eragina.
Joan Palacio Arredondo I.a. Limpias lantegiko pertsonaia oso garrantzitsu bat da, Burgosen ere langile izan eta aldi baterako kokatu zenez Bilborako ere jardun zuena. Erretaula hauetan aritu zen:
- Gueñesko Santa Marian (c. 1631),
- Romañako San Pedrorenean, Turtziozen (1632),
- eta Arrosarioko Ama Birjinarenean, Balmasedako parrokian (1637).
Funtsean beren mukulu eta erliebeak erromanisten ereduei jarraitzen zaizkie, zenbait berezitasun badutelarik:
- kanon luzanga,
- gorputz tenteak,
- aurpegi lasai eta zorrotzak.
Adibidez, Gueñesko Deikundea eta Epifaniaren erliebeek Viana‑Cabredoko lantegiko konposaketak gogorazten dituzte.
Felipe Gargolla Ribero. Aldi berean erretaula mihiztatzaile eta eskulturagile, ertilari kanpotarra, Felipe Gargolla Ribero errioxarra zen, naturalismoaren bidezidorretik, egitura tolesgabe eta herrikoi bati jarraiki zitzaiona. Bizkaia, Errioxa eta Burgosen lan egin zuen. Aldi batez bizi izan zen Bilbon, eta ordukoak izan behar dute bere esku hartzeak:
- Zamudion (1639),
- Turtziozen Romañako San Pedro elizan (1640, erliebeak baino ez),
- Ahedoko San Migelerenean (c. 1640).
Gero Burgosen eta Errioxan jarraitu zuen lanean.
Antonio Alloitiz. Garai horretan Antonio Alloitiz izan zen Bizkaian eskulturagile seinalatu samarra, Muruetako elizatekoa izanik, gertuan zuen Foruan lantegia kokatu zuena. Bizkaia, Errioxa eta Burgosen barrena ibilia zen; Bernabe Cordero eta Pedro de la Torre mihiztatzaileekin harremanak baitzituen, baita Gregorio Fernandezen lantegitik irten zen eskulturagile hoberena zen Valladolideko Frantzisko Ferminekin ere, 1643an. Bere lantegi eraginkorrak “lehen mende barrokoko arkitekto eta eskulturagile bizkaitar nagusia bilakatu zuen”. Azkoitiko parrokiako erretaula nagusian ere esku hartu zuen.[59]
Baina, dirudienez berez Alloitiz eskulturagile baino gehiago aritu zen mihiztatzaile eta erretaulen arkitekto ere jardun zuen, eta, beste batzuentzat uzten zituen eskultura, besteak beste, Pedro Alloitiz eta Joan Palacio Arredondorentzat. Arkitekto zen aldetik, nahiago izaten zituen euskarri ildaskatuak, eta “burdin hesi trinkodun” zutabeen hedatzaile nagusia izan zen.
Azkoitiko erretaula nagusiaren hitzarmenean aurkitzen dugu 1660an; delako erretaulan eskulturgintzan hasi egin bazen ere, ez zuen jarraitzerik izan, gaixotu eta hil egin baitzen; hala, Joan Usularrek amaitu zuen bere lana.
Bai Azkoitiko erretaularako egin zituen eskulturetan, nahiz Bilboko San Anton elizarako egin zituen beste batzuetan Alloitizek bere irudiei adierazpen berezia emateko gaitasun gutxi azaldu zuen. Zertxobait hobeak dira Zornotza eta Mañariako bere Birjinak, eta Bilboko katedraleko Errukiarena.
Pedro Alloitiz. Lehendik aipatua dugun hau Foruko lantegi beretik sortua da, eta oso litekeena da Antonioren ahaidea izatea ere. Berari buruz ezer gutxi dakigu zehazki eta ziurki:
- Debako (Gipuzkoa) Arrosarioko erretaulan lan egina izan behar du.
- Galdakaoko (1660‑1665) Santa Mariako alboko erretaulak bereak direla azaltzen da dokumentuetan.
- Urduñako Guztiz Garbiaren erretaulan esku hartu zuela uste izaten da eta, halaber, Busturiakoan.
Gregorio Fernandezen artea bereganatua zuela estiloan ikusten da, berari jarraitzen baitzaio tolesdura zokotsuen trataeran. Gordexolako artelana herrikoitzat hartu behar da, kanon motza, zurrun samarra eta erliebe batzuetan erromanisten erarekiko mendekotasun argia duena delako, esaterako, Kristoren Bataioan edo Bataiatzailearen Predikuan.
Ikerketen bidez, oraindaino anonimoak diren zenbait lanen egileak nortzuk diren jakitean, balio berezia eman beharko diegu agian, esteak beste, Mañarian, Gordexolan, Errigoitin, Iurren, Aretxabaletan eta abarretan ikus ditzakegun eskulturei.
Joan Palacio Arredondo II.a. Aipa dezagun Alloitizen parez pare Joan Palacio Arredondoren lana, Limpiaseko lantegiko eskulturagilea eta lehenago aipatutako Joan Palacio Arredondoren semerena.
Erromanismoaren mendekotasunak ditu bao eta baita hainbat gogortasun ere. Hutsune hauek Debako erliebeetan sumatzen dira ondoen. Gregorio Fernandezen ereduei jarraikiz eginiko grabatu batzuk erabiltzen dituela ikusten da, besteak beste, ezagunak zaizkigun irudi batzuetan:
- Urduñako Santa Marian (1648),
- Amurrioko Santa Marian (1655),
- Artziniegako Jasokundean (1662).
Joan Azkunaga. Arkitektoa eta Foruko gunearekin uztartzen dena, eskema eta eredu berei eusten die erretaula hauetako eskulturetan:
- Busturian, Axpeko Santa Mariakoetan (1640),
- Gernikako San Pedro parrokiakoetan (1643).
Inportaturiko irudiak
Azkenik, barrokoaren hasierako mende honetan Baskoniako eskultura ondarea ezagutu nahi duenak ezin utziko ditu ahantzian Madriletik, Andaluziatik eta baita Italiatik ere ekarritako estatuak. Maisulan batzuk nabarmenak dira:
- Bergaran, San Pedro elizako Kristoren Agonia, Juan Mesaren lan hunkigarria (1626),
- Larreako Karmeldarren komentuko Ecce‑Homoa, Manuel Pereirarena,
- Gasteizko katedraleko San Joan Haurra, beharbada Juan Mesarena dena.
XVII. mendeko euskal margolariak
[aldatu]Barrokoaren lehen aldi honetan euskal margolanak ez dira oso distiratsuak. Deigarri gertatzen da, batez ere, asto gaineko deitu margolanak kantitatez hain gutxi izatea. Ez da ahaztu behar, Espainiako eskualdeetan XVII. mendearen lehen erdia pinturaren Urrezko Arotzat har daitekeela. Distira horren parean, Euskal Herrian ez da ia ezer aurkitzen, ez kantitatezko alderaketa egiteko modukorik, ezta teknikarekin parez pare jartzekorik ere. Beste eskualdeetan hain udari diren oihal gaineko margolanak, oso dira urri hemen. Mende oso batean zehar Araotzetik hasi eta Bazkardorenganaino hainbesteko distira izan zuten euskal ertilari nafarren erretauletako eskulturarekiko hobespenak, ongi baino hobeto asebete zituen kristau fededunen zaletasunak, non otoitz eta gurtza lekuetan Jainkoaren presentzia baieztatzen zuten erliebe eta mukulu haien aurrean, ez zen oihal edo horma gaineko margolanen mirarik izan, agian erlijiozko funtsik eta berariazko karga handirik gabekotzat hartzen zituztelako. Hain errazki horregatik jartzen zuten talentu piktorikoa eskulturagilearen gubiaren zerbitzura eta oso era berezian estimatzen zuten eskulturagileen lana duintzen eta edertzen zuen polikromiaren artea, hots, sagaratua irudikatzean kartsuki bilatzen zen errealismo xarmangarri hori ematen ziena.
Historia honi ezarritako mugak eskulturen polikromia bazterrera utzarazten digu, bere garaian, gaur egun uste duguna baino garrantzi handiagoa eman zitzaion arren.
Inportaturiko artea Nafarroan
Erretauletako oihal eta paneletako margolan handiei dagokienez, ohartaraz dezagun ezer baino lehen kanpoko margolarien lankidetza handia izan zela Nafarroan. Normalean, besteak beste, Madril, Valladolid eta beste hirigune handietatik etortzen ziren. Batzuk Aragoitik gertuan dagoen Zangozako merindadera iritsi ziren. Gogora ditzagun horietako batzuk:
- Iruñeko Hirutasunaren komenturako “Hirutasuneko Ordenaren fundazioa” (1666) irudi handia Juan Carreño Mirandakoak margotu zuen –gaur egun Louvreko Museoan jasorik dago.
- Iruñeko Agustindar lekaime Errekoletoen klausuran jasoak dira besteak beste, Antonio Ricci, Oracio Borgianni, Francisco Camilo eta Pedro Villafrancaren oihalak.
- Iruñeko Karmeldar Oinutsen elizan Valladolideko Diego Diaz Ferrerasen oihalak jasotzen dira.
Nazio mailan entzute handiko zenbait izen eta kalitatezko lan batzuk azpimarra ditzagun:
- Urte asko ez dela, Tuterako Karmeldar Oinutsen antzinako komentuan aurkitua izan da Felipe Diriksen‑ek 1612an margotu zuen “Birjinaren koilarea jasotzen Santa Teresa eta San Jose” oihal bikaina.
- Pedro Orrentek gai beraren beste bertsio bat utzi zuen Corellako Karmeldarretan.
- Hiribildu berean Beneditarrentzat, Claudio Coellok egin zituen “Santa Jetrudizen Ezkontza Mistikoa” eta “San Placidoren martiritza” margolanak.
- Mateo Cerezok margotu zuen Cascanteko Garaipenaren sakristian jasorik den Burgosko Kristoa.
Baltasar Etxabe: atzerriratu ospetsua
Ezin ahaztuan utzi, une horretan, Euskal Herriko mugetatik kanpo jardun zuen margolari ospetsu honen presentzia eta lana, batez ere, bera dena izateagatik, besteak beste, Mexikoko eskola piktorikoaren fundatzailetzat hartzen delako.
Mexikar Eskola horren ezarpenean ezaugarri autodidaktiko bat eman zen, bertakoen arte gaitasunei probetxua ateratzen jakin zuten misiolariek ezagutua, hain zuzen ere. Espainia Berriko bi zibilizaziogile ospetsuak izan ziren Pedro Gante eta Toribio Benaventeren (Motolinia) lekukotasunak dioenez, gaitasun hori sendotu eta bideratu egin zen Europatik margolanak inportatzean.[60] Eta lanekin batera, ertilariak ere etorri ziren, asko etorri ere, non 1550‑1570 urte bitartean Espainia Berrian antolatua gelditu baitzen margolarien gremioa. Baltasar Etxabe eta Orio, pintura-eskola novohispanoren fundatzaile taldeko kidetzat hartzen da, Simon Peyrins flandestarrarekin eta Andres de la Concha eta Alonso Vazquez espainiarrekin.
Aizarnazabalen jaio zen euskal margolaria XVI. mende erdialdera. Familia noble batekoa zen, zeren eta bere anaia zaharrena Joan Martinez, Etxabetarren oinetxeko jauna izan baitzen.[61] Baltasar Etxabek prestakuntza literario sendoa zuen zalantzarik gabe, behin Mexikora joan zenean, 1607an kalitate nabarmeneko literatura gazteleraz bere Discursos de la antigüedad de la lengua cántabra[62] argitaratzeko gai izan baitzen. Bere arte prestakuntzako dokumenturik ez da inon azaltzen, nahiz eta susmoa baden, Indietara joan aurretik Sevillan bizi izandakoa zenez, nolabait ere, beregana zezakeela orduko margogintzan manierismoa. Froga handiagoa ematen duten dokumentuetako daten arabera, uste izatekoa da Mexikora 1573an iritsi eta 1582an Frantzisko Zumaia margolariaren alabarekin ezkondu zelarik, bere aitaginarrebaren ikaslea izan zela eta bere lantegian trebatua.
Baltasar Etxabe Orio –bere seme Baltasar Etxabe Ibia eta honen biloba Baltasar Etxabe Errioxarekin ez dira nahastu behar, nahiz eta biak margolariak izan– Mexikoko margogintzaren historialarien aldetik nahikoa ikertu eta aztertu den ertilaria da.[63] Berari buruz dakiguna da gutxi gorabehera 30 urte iraun zuen jardueraren emaitza ugaria izan zela –1620 aldera hil baitzen–; baina, Elizjendearen Ondasunen Nazionalizatze Legeak (1859) ekarri zituen ondorio basatiek, hein handi batean, novohispaniako erlijiozko margolanen artean sakabanaketa eta txikizioa erraztu zituen eta bereziki Baltasar Etxabek egin zituen Errepublikako elizen erretauletan. Gaur egun, ardurazko gerta dakizkigukeen lanen zerrenda honela zatitzen da: zortzi lan dira zinaturik eta data dutenak; hamaika dira harenak, adituen ustez; hamasei, berriz, literatur erreferentzietatik ezagutu baina aurkitu ez direnak. Gehientsuenak erlijioa dute gaitzat, baina, erretratu batzuk ere egin zituen.
Bezero garrantzitsuak izan zituen Etxabek, honako hauetan lan egin zuela azaltzen baita: Mexikoko Katedral Zaharreko batzartegirako, Frantziskotarrentzat, Josulagunentzat eta Lapueblako katedralerako; baina eliza horiekin egindako hitzarmenak etenaldiak izan zitzaketen eta hori dela eta, behar bezain ziurrak diren osagaiak falta zaizkigu, estilistikoki zein urratsen bidez garatu zen ikertu ahal izateko. Garapen hori flandestar edo florentziar erako manierismo batetik lehen barroko arterainokoa izan zela baieztatzen dute ikertzaile guztiek.
Guadalupeko Ama Birjinaren irudiarekin (jabetza pribatukoa) hasi zen emaitzaren data ziurra 1606an, eta partikular baten aginduz egina den San Pontzianoren martiritzari buruzko oihal-margolan batekin (gaur egun San Diegoko Erregeordetzako pinakotekan).
San Pontzianoren Martiritza ohol batean dago; martiriaren gorputz biluzi eta argitsua loturik eta goitik zintzilika dagoelarik hainbat pertsonaien konposaketa –epailea, borreroa nahiz aingeruak– korapilatsu baten erdian nabarmentzen da, hondo arkitektoniko baten gainean. Nahikoa da koadro hau –ez da besterik behar– egileak marrazkigintza anatomikoa, koloreak eta lerrozko perspektiba menderatzen duela konturatzeko.
Josulagunentzat. Mexiko hiriko Profesa Etxeko josulagunek beren elizako erretaula nagusia agindu zioten; lan honetatik gorde direnak Erregeen gurtza eta Baratzeko Otoitza dira, egun biak daude San Diegoko Erregeordetzako pinakotekan.
Erregeen Gurtzak, Etxabe, marrazkigile eta margolari ona dela ere erakusten du, nahiz eta sakoneran distantziak sortu nahiaren ahaleginak okerren batera eraman duen, esaterako, oso egokia ez dirudien belauniko dagoen agurean, zeren eta neurrian eta jarreran irudia lehen planora baitator, Jesus Haurrari eskuan muin ematen ari dela gertutasun desegokian.
Baratzeko Otoitzak Etxaberengan ezaugarria den estiloa erakusten du: sakoneko konposaketa; hala ere, ezin hitz egin daiteke zalantzarik gabeko barrokotasunaz.
Arrazoizkoagoa dirudi xehetasun eransgarriak tratatzeko moduan Flandesko eragin apur batez hitz egitea, eta eragin hau Martin de Vos‑en (1532‑1602) italiarturiko flandestar oholetatik –Mexikon ugari samar ziren– iritsi ziezaiokeelarik.
Baratzeko Otoitzaz, flandestar grabatu batean inspiraturikoa dela esan izan da; bada, nortasun ukitua ematen jakin izan du ertilari euskaldunak, Jaunaren aurpegian, agonia baten samina eta Aitaren borondatean jainkozko uztea, biak batera adieraztea lortuz; halako edertasun adierazkorrez lortu ere, non arrazoi osoz hartu izan den koadro hau “Espainia Berrian margotu izan den onenetarikotzat”.[64] San Apronianoren martiritza. Mexiko hiriko josulagunen Profesa Etxerako ere margotu zuen Etxabek, San Apronianoren Martiritza, hain justu, hantxe, beren elizan gorde eta gurtzen baitziren delako martiriaren erlikiak; koadro hau hizpide luzeetako gaia izan da novohispaniako margogintzaren historialarien artean.
Honek ere, San Pontzianoaren koadroak bezala, konposaketa zabal eta korapilatsua du, eta martiriaren erdiko irudia –erdi biluzik den gorputz ederra agerian– lepoa moztuko dioten unean, distantzia desberdinetan kokaturiko pertsonaia ugariz inguraturik dago, lehen mailan dauden gorputz erdikoetatik hasi eta urrunean ia sumatu ere egiten ez direnetaraino.
Santiago Sebastiani florentziar eta escorialdar[65] manieristak gogorarazi dizkion koadro honetan nabarmenena, neurriz eta edukieraz korapilatsua izateaz aparte, hemen lerroz zuzena gainera, atmosferikoa ere bihurtzen den perspektiba jakintsua da, XVII. mendeko ertilari handiak bereizgarri duen pintura handia aldarrikatzen duelarik.
Loiolako San Inazio. Ezin utziko dugu aipamenik gabe Loiolako San Inazioren koadroa, Guanajuaton, Lagundiaren elizaren sakristian Elisa Vargas Lugok aurkitu berria duen eta inolako zalantzarik gabe Etxabe Orioren pintzeletik sortu zena. Lagundiaren fundatzailearen argazkirik goiztiarrena izatea da xehetasuna, dohatsu izendatu berri hartan egindakoa, alegia.
Antzinakoa izatearen balio horri, kalitatezko margolana izatearena erantsi behar zaio, ertilariak lortu baitu santuaren aurpegi eroriari kalitate hori ematen: bi aingeruen artean Espiritu Santuaren usoaren azpian, Jainkoa ikusteak zorabiaturik, aurpegi eroria baina mistikotasunaren mistikotasunez akitua agertzen da. Sanchez Coellorena den irudirik zaharrenean eta ofizialean azaltzen denaren antzekoa da, eta normalean hotz eta konbentzionalak diren barroko aldiko irudietan ezohiko Loiolako Santua adierazten da.
Frantziskotarrentzat. Etxabek beste margolan piloa egin zuen, Tlatelolcon 1609an sagaratu zen frantziskotarren Santiago elizarako. Hauetatik, bi oihal bederen gorde dira gaur arte: Portziunkula eta Ikustaldia; zenbaiten ustez, Erregeordetzako pinakotekan jasorik diren Deikundearena eta Elizan Aurkeztearena ere multzo berekoak ziren.
Portziunkula. Bisitan datozen guztientzat San Frantziskori Birjinak barkamen osoa eman zion Portziunkulako eliza horretan frogatzen da, euskal ertilariak duen gaitasuna lerro diagonalak lehentasun dituela jarrera eta itxura desberdineko bost pertsonaia lasai erosoan banatzeko.
Gure epaian, Etxaberen lanen artean hobekien konposaturikoa dugu hau, betiere, konposaketatzat, pertsonaien banaketa ez ezik, balio plastikoen –argiak, margoak eta abar– kokamen organiko egokia ulertuz.
Ikustaldia. Aurkikuntza bitxia gertatzen zaigu Ikustaldian bi emakume santuak ikuslearen aurrez aurre jarrita, eskutik helduta eta senarrak atzetik dituztela aurkezteko modua.67
Aipatutako beste bi lanak Etxabe Oriorenak izatekotan, halakoxe estilo aldaketaren bat sumatu beharko litzaieke.
Deikundea. Deikundean pertsonaia bien jarreretan antzezpen itxura bat eta barroko aldiko joerakoak liratekeen elkarrizketa-imintzioak antzematen dira.º
Elizan Aurkeztea. Aurkezpenaren koadroak Etxaberi –gai hau ukitu duten margolariengan sarritan ikusi izan den gauza, bestalde– konposaketa korapilatsu baten aukera eman zion: dozena bat irudi, gorputz erdiko bakarren batzuk lehen mailan, eta beste batzuk sakonean, denak perspektiba arkitektonikoan geometrikoki egituran zuzen uztaiturik. Hala ere, maisuaren eskua igartzen den begi tarte batzuen edertasun eta adierazkortasunaren ondoan, badira oso egokiak ez diren zenbait aurpegi –Jesus Haurrarena, besteak beste–, eta beste lantegiren batean egin zela pentsarazten dutenak.68
Katedralean. Mexikoko katedralean kokatzen ditugu:
Kristo zutabeari loturik. Mexikoko katedralean aurkitzen da gure ertilariak sinaturiko beste koadroetako bat: Kristo zutabeari loturikoa; Nekaldiko gertaera honen berezitasuna da, San Pedro eta beste emaile bat, bi aingeru kontsolatzaile eta koadroaren hondoko beste irudi batzuen ondoan, Jaunaren zigorkatzearen lekuko azaltzen direla. Etxaberen azkenetako koadro bat izan behar du 1616ko data duen honek, eta bere edukiz, nahitaez gelditasuna behar duen eszena batean mugimenduaren bilaketagatik eta gorputzaren margo argitsuen eta espazioaren hondo ilunen arteko kontrasteagatik, barrokismo apur baten lekukotasuna du. Nolanahi ere, anatomian akatsen bat baldin badu ere, ertilariak aurpegiei adierazkortasuna emateko duen gaitasunaren erakusle on bat da.
San Sebastianen martiritza. Mexikoko katedralean erakusten ziren oihalen arteko batek –zoritxarrez 1967ko sutean galdu zenak– San Sebastianen Martiritza erakusten zuen. Nahikoa da margolan horren argazkia, bere eskortzoengatik eta anatomia atletiko baten gaineko argi jokoengatik, Baltasar Etxaberen manierismoaren ale bikaintzat hartzeko. Jose Guadalupe Victoriak ziur asko euskal margolariarena dela ziurtatzen duena baldin bada. Esan daiteke Palentziako katedralean den El Grecoren egundoko San Sebastianen irudian inspiratu zela Etxabe.
Izendapenak. Euskal ertilariarenak direla esaten den lanen artean balio berezia dutela uste dugun bi azpimarratuko ditugu.
Texcoco‑ko katedraleko Eukaristiaren ezarpenak Cornelis Cort‑en koadro batean inspiraturikoa dirudi; baina bere osaketak ez dauka, gure ustez, grabatu flamenkoak duen batasun trinkoa; horren ordez, lehen planoan, eskuinetara, ikusleari begiratzeko burua biratzen duen apostoluarengan ertilariaren autorretratua eskaintzen duela du abantaila.69
Bi koadro. Profesako antzinako eliza beretik datorrelako, bi koadro interesgarri ere Etxaberenak direla esaten da:
- Bi Hirutasunak deritzana –Jainko Hirutasuna eta lurreko Jesus, Maria eta Joserena–, biribileko konposaketaren eredua da, baina kasu gehiago eginez pertsonaien banaketari, osagai plastikoen antolaketari baino;
- eta Mendekosteko eszena bat, beste kasu batzuetan bezala, koadro honi jatorria aurkitu zaio Ufizzi‑tarren florentziar Museok Ludovico Carli margolariaren grabatu batean.
Xochimilco‑ko erretaulan. Novohispaniako margolanen ezagutzaile eta adituek, esate baterako, Manuel Toussaint, Diego Angulo, Elisa Vazquez Lugo eta Jose Guadalupe Victoriak eman duten epaian diotenez, Xochimilcoko70 erretaula famatu eta miresgarritik Etxabe Oriorenak izan omen daitezke zenbait ohol, halako multzo zabala, inola ere, talde-lana izango delakoan.
Balorazioa. Laburbilduz, esan dezagun euskal margogintzaren eremua ia hutsik den XVII.eko mende honetan, Espainia Berrira emigratu zuen ertilari honen lana nabarmentzea ezinbestekoa dela, mende honetako ospetsuenen artean sailkatzerik ez izan arren, arreta berezia merezi baitu.
Beti eutsi izan zion manierismo era bati, irudien liraintasunetan, bere behin eta berrizko eskortzoetan, argi‑ilunen eta jarrera bortxatu aldeko zaletasun formalista samar batean eta, hasieretan, baita goibeltasun neurritsu batean sumatu ere zitekeelarik.
Apurka aberastuz zihoan bere paleta, veneziar ereduen eraginagatik agian, naturaltasun handiago eta tonalitate ilun eta grisetara bideratuz, hispaniar ereduekin etenik gabeko harremanetatik beharbada.
Aurpegiei espresio oso biziak eta oso ugariak emateko gaitasun horretan dago, batez ere, honen balioa, XVII. mendeko margolari gisa. Gorde direnak eta agirietan dauden lanak gutxi izan arren, adituek nahikoa iraunkorrak diren zenbait ezaugarrirengatik ezagutzen dute:
- diagonaleko antolaketaren zaletasunean;
- emakumezkoen aurpegiak, normalean obalatuak dira, kopeta handi eta aho txikikoak baina ezpain apur bat gizentxoak, betazal mardulak eta behatz luzeak;
- arropetako tolesdurak, aldi batean bederen, ertz askokoak eta zurrunak dira;
- aingeru mota berriz, lepo liraina eta adats kizkurrak, belarriak bistan utziz;
- gizonezkoen gorputz biluzien edertasun atletikoekiko atsegina, sentsual joerakoa da;
- adierazpide ikaragaitz nabarmena martirien aurpegietan.
Hauetako trazu batzuetan Martin de Vos‑en eragin garbia ikusi da antza.
Nolanahi ere, Baltasar Etxabe Oriok jakin zuen jasotako eraginak bereganatzen, eta handia izan behar zuen bere bizitzan zehar iritsi zuen ospe artistikoa, gure mende honetan oraindik ere gehiago estimatua izateko.
Fray Juan de Torquemadak Tlatelolco‑ko erretaula margotu zuenean ezagutu zuen, eta “bere artea parekorik gabea”71 zela aitortu. Dokumenturik ezean Baltasar Etxabe Orioren margolanak bere seme Baltasar Etxabe Ibia eta baita bere biloba Etxabe eta Errioxarekin ere nahasten ziren aldi baten ondoren, XIX. mendean Jose Bernardo Couto idazlea euskal margolariaren berregite kritiko batean abiatu zen,72 eta horren ondoren XX. mendean, arte historialari ezagunek, laudorioen artean, lan monografikoak eskaini dizkiote Etxaberi.
Manuel Tousaint, gure ertilaria sakonetik ezagutzen lehenengoa denaren iritziz, Baltasar Etxabe Orioren lanak “Urrezko Aroaren benetako goitasunak iritsi zituela”73 eta beranduago berriz “kolonia aldiko gure arte guztiaren nortasun irudirik distiratsuena”74 zela azaldu zuen.
Diego Angulo ere oso baikorra azaltzen da beronen lanari buruzko bere irizpide kritikoetan.
Frantzisko Stastny‑k nabarmendu egiten du manierismoaren eta naturaltasun flamenkoaren arteko bilduma egiteko duen gaitasuna.
Elisa Vargas Lugo, mexikar artearen historialari sonatuenak “novohispanako margogintzako ertilari nagusitzat” jotzen du eta Etxaberen manierismo ausarta azpimarratzen, nahiz eta Trentoko Kontzilioaren ikonoei buruzko aginduengatik, Espainia Berrian sortu zen manierismoaren aurkako giroak azkar asko zapuztu zuen estilo berria.75
Bizente Berdusan: bertako maisu bat
Sarritako kanpoko ekarpen hauek Madrilgo Gorteko margogintzarekiko azaltzen duten interesarekin bat etortzen da oso “gorteko estiloa” deritzonarekin, bertako dei diezaiekegun margolarien artean emankorrena denaren jarduera bereizten baitu: Bizente Berdusanena. Ejea de los Caballeros‑en 1697an jaio zen ertilari Aragoar honek Nafarroako Erriberan utzi zituen bere margolanik gehienak. Bere emaitzen oparoa eta lantegiaren izen ona ikusita, bere prestakuntza aldiaz ez dezakegu dokumentuetan azaltzen den ezer esan. Nabaria da, bere lanek ia mende erdi bat osatu zutela, hau da, ezkondu egin zela-eta Tuteran 1655ean kokatu zenetik hasi eta 1697an hil zen artekoa.
Bere margolanak ikus daitezke:
- Tuterako katedralean –kapitulu‑gela eta Espiritu Santuaren eta Hiriberriko San Tomasen erretaulak–,
- Tutera, Corella, Alesbes, Fitero, Melida, Zentroniko, Balterra eta abarretako elizetan.
- Olite eta Funeseko erretauletan,
- Zuberoako ermitako oihaletan, Erronkarin, eta abar.
- Iruñeko San Domingo komentuan dagoen San Tomas Akinokoaren Apoteosia, (1664an sinatua).
Bere lanen batzuk Aragoera iritsi ziren.
Estiloa. Ia bere emaitza osoa erlijio gaietan oinarritzen da eta mendearen bigarren erdia estaltzen du, Austriatarren garaiko margolari handiak desagertuz doazen aldikoa. Bere prestakuntzari buruz dokumentuetan ezer azaltzen ez zaigunez, asmakizunetan ibil gaitezke, berarengan aurkitzen baitira, izan ere, besteak beste, une hartako ia margolari ospetsu guztien arrastoak: Velázquez, Ribera, Valdés Leal, Rizzi, Carreño eta Herrera el Mozo‑renak, eta baita bere garaikide izan ziren Claudio Coello eta Antolínez nahiz beste zenbaitenak. Berdusanen lantegitik irten zen lan ugaritasuna, Nafarroan eta Tuteran mendearen hirugarren herenean oparotasun ekonomikoak gora egin zuelako izan zen zalantzarik gabe, erlijiosoen komentuek beren eliza barrokoak berritu zituztenean.
Berdusanek iluntasunetik margolan argitsu eta koloretsu aldera egin zuen bere garabidea. Leial zaio ia beti Velazquezen ondorengo pintzelkada solte eta ausartaren teknikari, margolanetan Velazquezi hilezkortasuna eman zion girotzea eta Berdusanek sarritan veneziar polikromia beroarekin nahasi nahi zituen efektu lurrintsuak bilatuz, bere marrazkiak zituen akatsak disimulatu nahi zituela dirudien eklektizismo batez, alegia.
Adierazkortasuna topatu nahiez zalantzarik gabe, bere irudiei naturaltasuna falta zaien jarrera behartuak ematen dizkie, buru eta besoetan. Konposaketa dinamikoetarako ez zaio gaitasunik falta; baina eszenatoki konplexuak ukitzen dituenean kontaketa ahaleginak zurgatu egiten du, konposaketaren batasun plastikoak baino gehiago.
Rubens‑ek iradoki zizkionak dirudite oihal batzuk: San Pauloren konbertsioa, Tuterako San Jurgi, Balterrako Itxaropenaren ermitako Jaunaren Agerkundea eta abar; baina bere mendeko ertilari ezagunen batekin lotu beharko bagenu, Juan Carreño eta Frantzisko Ricci bere garaikideak aipatu beharko genituzke.76 Hala ere, honek guztiak ez du esan nahi zenbait maisulan zoragarri zor ez diogunik, hala nola, Tuterako Santa Maria de Gracia ospitaleko Guztiz Garbia Neskatoa, Zurbaranen eskolako gozotasun dirdiratsua duena eta 1663an sinatua. Hainbestekoa izanik bere lan emaitza, oso litekeena da bere seme Karlosek inoizka lagundu izana, bera baita, aipatutako San Domingo komentuko Santa Teresa Irakaslea koadroa sinatu zuena, 1664an.
Bertako beste zenbait margolari
Sonatuak izan ziren beste margolari batzuk hauexek dira:
- Matias Guerrero, Corellan kokatu zena,
- Sebastian Garcia Camacho, mendearen azken aldera Tuterako elizan margotu zuena.
Erriberriko merindadean XVII. mendean hala moduzko kalitateko margolariak jardun ziren. Hauetako batzuetan Madrilgo eskolaren eragina sumatzen da, esate baterako:
- Berdusanen garaikidea zen Antonio Castrejón, Erriberriko Frantziskotarren komentuan Jasokundearen oihal barroko handia sinatu zuena.
Ondorengo hauen eskuz margoturiko oihalen kalitateaz antzeko kontuak esan daitezke:
- Pedro, Migel eta Martin Ibiriku anaiengatik, denak ere desagertu ziren Lizarra aldeko komentuetan jardun zutenak dira.77 Delako Pedro Ibiriku batena, leinuko aitarena agian, izan behar du Lizarrako San Pedro elizako San Sebastianen Martiritza, une hartantxe ematen zen iluntasuneko errealismoaren adibide egokia.
Laburpena
[aldatu]Euskal artearen XVII. mendeko azalpen hau bukatutzat ematen dugunean, benetan sortzaile diren balioak eransterakoan eskuzabalegia izan denaren halakoxe susmo bat sortzen zaio bati. Aurreko mendearekin alderatuz eta baita Hispaniako gorteko arte garaikidearekin ere, badirudi Euskal Herriko lehen barroko aldiko artearen orijinaltasunean eta kalitate estetikoan gainbeheraren bat hastera zihoala. Eta historialariari galdera sortzen zaio, munta handiko izarren gabezia, ez ote duen berezko argirik ez duten sateliteen zerrenda aipatze soilarekin leundu nahi izan.
Euskal Herrian, XVII. mendeko artea “barroko soil” izenez bataiatu nahi izan dugun honek erakusten dituen gainbeheraren arrazoietan –kultur eta arte mailakoak– ez gara behin eta berriz jardungo: krisialdia demografian, atzerabidea Amerikako mehatzeen ustiapenean, noblezia berriaren guraria zuen burgesiak merkataritzari uko egitea, eliza pobretzea, Bizkaiko itsasoko portuak behin baino gehiagotan astindu zituen izurritea, burdin industriaren gainbehera, nekazaritza ekonomiara itzultzea, “gatzaren matxinada” geroko matxinaden aurrerapena... denak iragartzen zuen aurreko oparotasunaren amaiera.
Bizitza eta Artea barrokoan
[aldatu]Kode misteriotsuren baten bidez, XVII. mendeko arteak erakusten du, ohikoa denez, krisialdi orokor horrek eta garai hartako gizartearen egoerak sortzen zuen egoera moral eta espirituala. Giza elkarteen historiak errebelatzen digun kronologia bizitzaren eta aditzera ematen duen artearen tartekoa den desfasea da. Heroitasuna, errealitatea baino gehiago denean mira, orduantxe idatziko du Baltasar Garcianek Heroia. Karlos enperadorearen ohorezko zaldun ekintza gogoangarrien eta Errege Prestuaren ekintza ausartegien eta hurrengo Austriako etxekoen balidoen porrota eta erorketen ondoren, inolako zalantzarik gabe estratega politikoa baino idazle bikainagoa zen Diego Saavedra Fajardoren eskutik idatzitako Ekimen Politikoetan zuhurtasunez azaltzen diren hauek, hausnarketak sakon egitera eta ondorioak zuhurtasunez ematera behartzen dute.
Bizitzan, XVI. mendean, benetako gailurrak iritsitakoak izan ziren Hernan Cortes, Frantzisko Xabierkoa edo Teresa Avilakoren lekuan, oraingoan, Quevedo, Zurbaran edo Calderon jeinuak jarri ziren. Goren mailako santuak bizitutako mende horren ondoren, aipatu irudi hauek goretsi eta mitifikatzeko beharra duen beste belaunaldi bat gailendu zen.
Lehenago bizitza eta ekintza izandakoa, orain arte eta literatur oroitzapen izatera etorriko da eta nostalgiarako arrazoi, halaber. Margolanetan, eskulturetan, kontaketetan eta komedia sagaratuetan geldituko dira heroiak. Besteak beste, Inazio Loiolakoa, Joan Gurutzekoa, Tomas Villanuevakoa edo Juan de Dios santuen benetako bizimoduari jarraitzen zaio “imajinagile eta barroko aldiko margolari ospetsuena, hasi Lope kementsutik eta sakramentuzko autoen alegiazko gorespenera arteko katolikotasunaren dramagile handien mendea”.78 Literaturak, adigai zuzenagoen hizkeraz baliaturik, nabarmenago adieraz ditzake garai bateko xehetasun eta pentsamoldeak; eta une hartako literatura pikareskoak islatu zuen, agian satira baino gehiago iseka merezi zuen mende erdi hori, hasi Guzman de Afarachetik (1599) eta Estebanillo Gonzalez (1646) arterainokoa.
Historialariaren galdera da lehen barroko aldiko arte plastikoak ere ez ote liratekeen horren argitan ulertu eta, eta mende honetako etxeetako fatxada handien atzealdean, igeltsuzko gangak eraikitzen dituen egitasmoetan, etsipen eta ezintasun-keinu bat sumatu behar. Galdetu ere egin beharko litzateke, garai hartako buru zoli eta argiei ez ote zitzaien irribarre isekatsurik irteten, hainbeste estatua arranditsuren aurrean, ertilariak erabakitako garairako hauek bukatzeko ezgaiak zirela-eta nagusiak agindutako diruz ordaintzeko gauza ez zirela ikustean; eta azkenik, elizak berak bere erretauletarako, iraganeko bere zoriontasunen irudiak nahiago zituenean, erliebe narratiboak eta konbentzigarriak baino, bere ahuldadeen berri zekiela, santuei beren santutasuna gertakarien bidez erakusteko betebeharra barkatu nahi balie bezala.
Errenazimendu aldia bizitasunez bizi izan zen: XVII. mendean “giza bizitzaren behatokitik” –Guzman de Alfaracheren Bigarren Zatiaren izenburua– gonbitea egiten zuen denentzat hausnarketarako. Egiazko tragedia serios moduan bizitutako erlijio baten ondoren, bat‑batean desengainuaren keinu edo iseka imintzioa etorri zitzaion, eta fede beroa izanez gero, bizitza “sub specie aeternitatis” gisa ikusteko beharra. Inkisizioaren gehiegikerien ondoren, zuhurtasunaren zurruntasuna eta kritikaren laztasuna etorri ziren. Historialaria, XVII. mende horretako belaunaldi horien ezinbesteko halabeharra ulertzen hasi zen, non, desilusioa eta umore larria estalgarririk gabe azaltzen zuen, hurrengo belaunaldietan eszeptizismo hotz eta XVIII. mendeko filosofo entziklopedisten errukirik gabeko zentsura modura atera zelarik. Baina, oraingoz arrakastarik izan ez duen heroitasun eta santutasun guraria da sumatzen dena, Berri Onaren idealen arabera zinez bizituriko gertakizunak baino. Egia da, itxuraren alderako joera urte batzuk lehenago hasia zela jada, esate baterako, 1578an Durangoko Santa Mariaren erretaularako Antxietaren proiektu bat, txikiegia omen zelako, bazterrera utzi eta “koste eta bikaintasun handiagokoa zelako” Ruiz Zubiaterena nahiago izan zenean. Lehen barroko aldiko arteak handizaletasun hori areagotu egin zuen, eta zazpiehun aldeko barrokoaren handitasunak gaur egun sumarazten digu, errealitatea baino gehiago zela handikeria, eta bere itxura zalapartatsuaren atzean porrotara zihoan ehun ahul bat baino ez zela agertzen.
Aipa dezagun Errenazimentu aldian, post mortem aintzaren eta ospearen ideiaren bitartez araokatzen saiatzen ziren heriotzaren pentsamenduak, Barroko aldian bere gordintasun osoa hartu zuela, halabeharrezko porrot modura. Heriotzak, oraingoan, bizitza vánitas balitz bezala sentiarazten du, eta ondorioz, ekimen onen bidez bere aurretik prestakuntza egitera behartzen du, esate baterako elizak eta komentuak eta beste errukizko ekintzak egitera. Pedro Roldan eskulturagilearen Lurperatze Santua eta Sevillako Erruki Ospitalearen fundazioa Migel Mañara ospetsuak gizatasun guztiaren hilkortasunaz izan zuen sentipenari zegokionak, eta Tafallako Sorkundetarren Komentuaren fundazioak “itsasoko haize eta arriskuei eta bizitzako zalantzari aurre egitearren” eragile bera izan zuten, Guatemalako gobernariaren emazte Maria Turrillos Andereak iradokitzen zuenez.
Lehen arte barrokoa, bere kontraesan eta guzti, nola ulertzen eta diseinatzen den begiratuta aurkitzen zaio itxura arkitektonikoaren soiltasunari halakoxe zentzurik; baina, bestalde ulertu ere egiten da, halako edil-enpresen babesleek hainbesteko handitasun eta bikaintasunez eraiki nahi izatea eta gerora beren finantza-betebeharrak ezin osatuz geratzea. Ulertu egiten da Arantzazun, zilar eta harribitxietan komentuan gordetzen zen altxor-zati eder bat xahutu behar izana; eta Gregorio Fernandez berari ere edergarri batzuk, ordainagiri modura, eman behar izatea, eta Diego Valentin Diazek urrezko gurutze bat hartu izana.79 Ulertu egiten da, halaber, ertilari batzuk, besteak beste, Latijera justiziatik ihes eginez ibili beharra edo, esaterako, Martin Ruiz Zubiate ezin ordainduagatik epaitu ala kartzelaratua izatea.
Bitxia eta garrantzizkoa da arteak eta literaturak gairik santu eta sagaratuenak, hutsalkeria arrunt eta hantustearen mugaraino –are profanoraino ere– nola eraman zituzten konturatzea. Karikaturaren arte zaletasuna aldarrikatzen dela dirudi. Baina, bestalde, historialari gogoetatsuak galdera egiten du, gizarteko pertsonaiarik igarleenen –Gracian, Saavedra Fajardo eta abar– jarrera kritiko hori ere “Katolikotasunaren Berrezarkuntza” zeritzanak ekarri zuen baikortasun egiazkoenaren isla ez ote den, eta jarrera hori Berri Onaren logikatik gertuago ez ote dagoen aurreko mendean Felipe II.aren Pragmatikak ezarritako dotrina garbizale eta fundamentalistari zion atxikimendu herrikoi sutsua baino.
Erreforma protestante eta katolikoaren gogo berritzailea arbasoengandik bereganatu duen eta –heroi izatearen alferrikakoa edo ezintasuna– kontzientzia maila batean edo bestean sentitzen duen eta delako berotasunak itzaltzen utzi beharra sumatzen edo sentitzen duen belaunaldi bat garai berean elkarbizitzan bizi direla adierazia egotea litekeena da barrokoaren polimorfismoan, zeinaren etiketapean ezkutaturik egongo liratekeen Rubensen haragi kolore gorristak eta Zurbaranen monjeen artileki grisak eta, gure Euskal Herriari dagokionez, Bazkardoren eta Gregorio Fernandezen soiltasun adierazgarriak, Berniniren imitatzaileen mintza-imintzioetan jarraitzea.
Weisbach‑ek arte barrokoaren ezaugarritzat adierazten duen “heroismoa” ez da bizi den errealitatea, heroismoaren mira baizik. Baltasar Gracianen Criticón lanean zintzotasunaren aitormena ironiaz tindatzen da, non desengainuaren sentipenak eta zuhur izan beharra garaile irten ziren. Zerbait esan nahi du garai horren adierazgarri Zurbaran margolaria hartzea. Inoiz ez zaie uko egiten hondo ilunei, eta haien gainera bizitza errealeko argi printzak jaurtikitzen dira, Extremadurako margolari handiaren koadroetan eta Baltasar Etxabe euskaldunarenean, adibidez. Agerian geratzen da ohorearen zentzu hutsala eta noblezia lurtarra (Valdés Leal). Munduko loria orain hutsalaren hutsal sentitzen da. “Ez dut ohorerik nahi, ezta ikusi ere”, diote mende horretako nobela pikareskoak. Eta bat‑batean soldadu den Guzman de Alfarachek pentsatzen du: “Nire kapitaina ni bezain zentzuduna ez izateagatik hilko da”. Nolanahi ere, Hispaniako arte barrokoaren historialariak “gainbeheraren eta distiraren, festa eta malenkoniaren arteko elkarbizitza hori hobeto ulertzeko giltzaren” bila saiatzen diren bitartean, XVII. mendeko Euskal Artearen historialariek galdezka jarraitzen dute zergatik izan ziren “distira” hain soila eta “festa” hain xumea.
Oharrak
[aldatu]- ↑ “Maiestate horrek iristen badu –erantsi zuen ministro ahalguztidunak– munduko printzerik ahaltsuena izango da”. V.V.A. Introducción a la Historia de España. (Bartzelona 1971), 394. or.
- ↑ Ekonomikoki bateratua eta homogeneoa den Euskal Herri nahastu baten aurrean aniztasun eta kontrastezko Euskal Herri baten errealitatea gaineratzen da: itsasoko fatxadaren aurrean barrualdekoa; mendia, haranen sakonaren aurrean; azkenik, hegoaldeko lautada zabalak eta azkeneko espazioak Ebroren sakonunean barneratuak”. L. M. BILBAO: Transformaciones económicas (siglos XVII‑XVIII). Historia del Pueblo Vasco‑n. (Donostia, 1978) II.a, 112. or.
- ↑ J. PLAZAOLA, Historia y Sentido del Arte Cristiano. B.A.C. 1996, 745. or.
- ↑ H. WÖLFFLIN, Conceptos fundamentales de la Historia del Arte. Espasa‑Calpe, 4. argt. (1961).
- ↑ J. REGLA CAMPISTOL, La crisis del siglo XVII (1621‑1713). Introdución a la Historia de España‑n (Bartzelona, 1963), 380. or
- ↑ A. PEREZ SANCHEZ, El concepto de lo barroco hoy. Revisión del Arte Barroco. Ondare, 19an, APM (Donostia, 2000) 19. or.
- ↑ R.WITKOWER, Arte y Arquitectura en Italia (1600‑1730). (Madril, 1988) 137‑138. or.
- ↑ P. L. ETXEBERRIA, Álava en sus manos, IV.ean, 141. or.
- ↑ M. BASAS, Miscelánea histórica bilbáina (Bilbo, 1971), 205‑209. or.
- ↑ G. M. de JOVELLANOS, Diarios (1915. argt.), 22. or.
- ↑ M. I. ASTIAZARAIN, Puntos de encuentro y comportamientos tipológicos en la arquitectura barroca vasca. Ondare, 19an, A.P.M. (Donostia, 2000) 28. or.
- ↑ Ibidem, 27. or.
- ↑ Ibidem, 27. or.
- ↑ E. ENCISO VIANA, Labastida. C.M.A. I.ean, 206. or. eta hur. Ikusi, halaber, P. L. ETXEBERRIA GOÑI, Álava en sus manos, IV.ean, 145. or.
- ↑ C.M.A. I.a, 209‑211. or.
- ↑ Mª J. ARANBURU, El antiguo colegio de la Compañia de Jesús en Bergara. Historia de su construcción. Ondare, 19an, Revisión del Arte Barroco, A.P.M., (Donostia, 2000) 257‑267. or.
- ↑ J. J. AZANZA LOPEZ, El barroco conventual. El Arte en Navarra, 25. znb. Diario de Navarra-k argt. (Iruña) 387. or.
- ↑ C.M.N. I, XXXII.ean.
- ↑ Dokumentuetan Joan Gonzalez Apaolazaren izena azaltzen da, litekeena da, gerora mende erdi bat luzatu ziren eraikuntza-lanen lehen egilea bera izatea.
- ↑ C.M.N. I.ean, 314‑315. or
- ↑ C.M.N. V.ean, 309‑313 or.
- ↑ E. LAMBERT, L´Architecture religieuse dans le Pays Basque français. Annales du Midi, 1952, 97‑112. or.
- ↑ René CUZACQ, L´architecture des églises au Pays Basque français. Gure Herria‑n, 1942, 97‑113. or.
- ↑ F. LAFAYE, Léglise basque. Gure Herria‑n, 1953, 75‑86. or.
- ↑ R. CUZACQ, O.c.
- ↑ Nahikoa bedi era honetako enkante baten adibidea ezagutzeko, kandela piztu baten aurrean ospatzen baitzen. Ataunen, San Martingo elizako erretaula nagusirako 1641ean ospatu zen enkantea: “Zabaliako Mateok 6.000 dukatekin ireki zuen enkantea, ondoren Arabako Zozayako Migelek 5.000 eskaini zituen, Diego Mayorak 4.000, Joan Mendarazek 3.900 dukat, eta azkenik Diego Mayorak 3.150 dukat; kandela luzez egon bazen ere piztuta, ez zen apustu hoberik eskaini zuenik azaldu”. J. de ARIN DORRONSORO, Clero y religiosos de Atáun (Gasteiz, 1964) I. CENDOYA‑k aipatua, El retablo barroco en el Goyerri‑n. (Donostia, 1992), 71. or.
- ↑ J. J. MARTIN GOZALEZ, Tipología e iconografía del retablo español del Renacimiento.B.S.E.A.A., XXX. libk.‑an, (Valladolid, 1964) 5‑66. or.
- ↑ Mª C. GARCIA GAINZA, Notas para el estudio de la cultura barroca navarra. L.D., V.ean, 10. znb., 1975, 127‑145. or.
- ↑ Zendoyak Gortetik zetorren barrokoko laugarren erretaula-mota bat ere onartzen du eta berak “madritarra” deitzen diona eta “churrigueresko aurrekoa” beste zenbaitzuk. O.c., 91‑124. or.
- ↑ J. ZORROZUA, El retablo barroco en Bizkaia (Bilbo, 1998) 88‑118. or.
- ↑ Euskal Herrian Francisco Vázquez eta Diego Basoco valladolidtarrek Gregorio Fernandezen eskulturentzat egin zituzten diseinuak eta erretaulak, 1590etik hasita, Juan Herrerak marraztu eta Perret‑ek grabatu zituen. El Escorialeko San Lorentzo basilikako erretaula nagusiaren estanpen banatzea, eta bertako arkitekto eta eskulturagilek, besteak beste, Bernabé Cordero edo Joan Bazkardok 1543an itzulia izan zen Vignolaren Erregela eskuetan izatea, horiexek dira Euskal Herrian erretaula klasizistaren sarbideari eutsiko dioten oinarriak”. J.J. VELEZ CHAURRI, La escultura barroca en el País Vasco. Ondare 19, A.P.M. (Donostia, 2000), 54‑55. or. Ikusi, halaber, J.J. MARTIN GONZALEZ, O.c.
- ↑ J.J. Martin Gonzalezek berregin egiten du Gregorio Fernandezi buruzko bere lanean (123. or.), bere traza Garcia Gaintzak argitaratua dela gogoraraziz. Prestameroren ustetan muntaketa Joan Velazquezi zor zaio eta erretaula 1637an kokatu zen. Ikusi Martin Gonzalezen bibliografia, O.c. 122. or.
- ↑ J.J. VELEZ CHAURRI, O.c., 51. or.
- ↑ R. Mª HORNEDO, La “vera effigies” de San Ignacio. Razón y Fe, 154 (1956), 203‑224. or.
- ↑ Gregorio Fernandezek Euskal Herrian utzitako emaitza eta eraginari buruz, ikusi J.J. MARTIN GONZALEZ, Escultura barroca castellana (Madril, 1959) eta egile beraren, El escultor Gregorio Fernandez (Madril, 1980); Mª C. GARCIA GAINZA, La influencia de Gregorio Fernández en la escultura navarra y vascongada. B.S.A.A.n (1972), 371‑379; S. ANDRES ORDAX, Gregorio Fernández en Álava (Gasteiz, 1976); J.J. VELEZ CHAURRI, O.c. Ondare 19, 54‑55. or.
- ↑ Euskal Herrian eredu hau behin eta berriro kopiatu zen. J.J.VELEZ CHAURRI, O.c., 53. or.
- ↑ Mª GARCIA GAINZA, La influencia de Gregorio Fernández... B.S.A.A., 371.ean; J.J. MARTIN GONZALEZ, O.c., 83. or.
- ↑ C.M.N. III.a, 36. or.
- ↑ Teresa BALLESTEROS IZQUIERDO, El retablo del Santo Anjel de la Guarda en la iglesia de San Pedro de Vitoria. Kultura 4. znb. (Ots. 1992), 19‑27
- ↑ El retablo barroco en el Goyerri, 183‑185. or.
- ↑ O.c., 152. or.
- ↑ Zendoyaren ustetan San Frantzisko estigmatizatua eta atikoko Kristo gurutziltzatuaren irudiak baino ez dute azpimarratzerik merezi, beren barrokotasun kutsuagatik, nahiz Gregorio Fernandezen aipamenengatik.
- ↑ Historia de la imagen y santuario de Nuestra Señora de Arantzazu (1880). Bilbon argt. (Bilbo,1985), 171. or.
- ↑ Adiciones... (Madril, 1889), 260. or.
- ↑ “Erretaula nagusiaren eraikuntza alboetako beste hirurekin burutu zen, 1638ko maiatzaren 22an egin zen idatziaren arabera, hauetako bi oraindik mantentzen dira eta egile Zegamarra den.... arkitekto maisuaren egitasmoa “kandelara”, 3.950 dukatetara makurtuz” azaltzen da. I.CENDOYA, O.c., 191‑192. or.
- ↑ “Gorpuzkerek eta konposaketek zenbaitetan Gregorio Fernandezen oroigarriak erakusten dituzte; baina oraindik ere nafar‑errioxar lantegi oparotik gertuago leudeke”. J.J. VELEZ, O.c., 70. or.
- ↑ Lantegi hau, XVI. mendearen azken herenean Pedro Gonzalez San Pedroren eta Diego Jimenez “Zaharraren” eskumenean egon zen; Bazkardo eta Diego Jimenez “Zaharrarekin” kemen berriak hartu; Diego Jimenez Gaztearekin iraun zuen eta gerora Bernardo Elcaraetarekin, eta azkenik XVIII. mendean Frantzisko Jimenezekin. Honako hauxe da Jimeneztarren ahaidetasuna: Joan Bazkardo, Ana Maria Gonzalez San Pedrorekin ezkondu zen, eta bi hauengandik sorturiko alaba, Diego Jimenez II.arekin ezkondu zen, horrela bi eskulturagileren adarrak elkartuz. J.J. VELEZ CHAURRI, O.c., 67‑68. or.; ikusi, halaber, C.M.N. II, 1, XXXI.ean, 387. or
- ↑ C.M.N. III, XXVIII.ean.
- ↑ C.M.N. V, 1.ean, 259. or.
- ↑ C.M.N. V.ean, 62. or.
- ↑ C.M.N. II, 2an, 567. or.
- ↑ C.M.N. II, 2an, 572. or.
- ↑ J.J. VELEZ, O.c. 68. or.
- ↑ Ibidem 69. or.
- ↑ I. CENDOYA, O.c., 215. or.
- ↑ C.M.N., I, XXXVII.ean.
- ↑ J. SEGURA MIRANDA, Tudela. Historia. Leyenda. Arte. (Tutera-Iruñea 1964).
- ↑ R. FERNANDEZ GRACIA, El retablo barroco en la Ribera. 457. or.
- ↑ Antonio Alloytizi buruz, ikusi, J. ZORROZUA, O.c. 181. or. Joan Bautista Mendizabal Juaristi ikertzaile gogotsu eta Jaurlaritzako Turismo Sustapeneko Zuzendariari zor diot Azkoitiko erretaula nagusiari buruzko ohar hau: “Hasiera batean, beraren diseinu-lanean Bernabe Cordero arkitektoak esku hartu zuen; hau hil zenean, behin betirako traza egin zuen Frantzisko Bautista Anaiak, Madrilgo Jesusen Lagundiaren Ikastetxe Inperiala diseinatu zuenak. Aldaera batzuen ondoren, 1660tik aurrera Antonio Alloytizek egin zuen eta 1675 aldera Joan Ursularre Etxeberriak eman zion bukaera.”
- ↑ Mina RAMIREZ MONTES, Arte en tránsito a la Nueva España durante el siglo XVI. Anales del Instituto de Investigaciones Estéticas, XV. libk. 60. znb. (Mexiko, 1989), 203‑210. or.
- ↑ Manuel TOUSSAINT, Pintura colonial en México (Mexiko, 1990), 86. or.
- ↑ Lemos Kondeari eskainia, liburu honen azalean, egilearen grabatu irudidun bat azaltzen da, familiaren armarria eta honen inguruan latinezko idazkun bat, aitortuz bera pintzelarekin bezain iaioa dela lumarekin: Patra penicillum et calamum utroque aeque artifex. D.D.
- ↑ Manuel TOUSSAINT, Arte Colonial en Méjico. 2. argt. (Mexiko, 1962); Idem, Pintura Colonial en México. Mexiko 1965; José Bernardo COUTO. Diálogo sobre la historia de la pintura en México. M. Toussaint‑ek prestaturiko argitalpena. Fondo de Cultura Económica, 1947; Diego ANGULO IÑIGUEZ, Historia del Arte Hispanoamericano (Bartzelona 1945‑1950), I. libk. 386‑390. or.; George KUBLER eta Martin SORIA, The Art and Architecture of Spain, Portugal and theirs Americans Dominios 1500‑1800. The Pelikan History of Art 1959; Francisco STASTNY, Maniera y contramaniera en la pintura latinoamericana. La dispersión del Manierismo. Documentos de un coloquio (Mexiko, 1980), 197‑230. or.; Elisa VARGAS LUGO, La expresión pictórica religiosa y la sociedad colonial. Anales del Instituto de Investigaciones Estéticas. XIII. libk., 50, 1. znb., (Mexiko, 1987), 61‑67. or., José guadalupe VICTORIA, Un pintor en su tiempo. Baltasar de Etxabe Orio. Mexikoko Unibertsitate Nazioal Autonomoa. Ikerkuntza Estetikoen Institutoa (Mexiko, 1994).
- ↑ J.G. VICTORIA, Un pintor en su tiempo. Baltasar de Etxabe Orio. 107. or.
- ↑ S. SEBASTIAN, El arte iberoamericano del siglo XVI. S.A. XXVIII.ean, 247‑250. or.
66. S. SEBASTIAN, El arte iberoamericano del siglo XVI. S.A. XXVIII.ean, 247‑250. or. 67. Etxaberi delako berritasunaren aukera grabaturen batek inspiratu izan ziezaiokeela iradokitzen du Diego Angulok. O.c. II, 388. or. 68. M. TOUSSAINT, Pintura colonial en México (93. or.). Mexikoko margolanetan eta Etxabetarretan aditua den historialari ospetsu honek zehatz esaten du, Espainian Etxabe Orioren margolan batzuk izan behar dutela; hain zuzen ere, San Frantziskoren gainezkaldia aipatzen du, Bizkaian, Durangoko Arginzoniz sendiarena dena. Ibid., 95. or. 69. J.G. VICTORIA, Los autorretratos de Baltasar de Etxabe Orio. Anales del Instituto de Investigaciones Estéticas, 53. znb. 1983, 75‑79. or. 70. J.G. VICTORIA, Un pintor en su tiempo. Baltasar de Etxabe Orio, 139‑146. or. 71. Monarquia Indiana Mexiko, 1975‑1983, IV. libk, 314. or. 72. José Bernardo COUTO, Diálogo sobre la historia de la pintura en México (Mexiko, 1947), 162. or. eta hur. 73. Arte Colonial en México, 73. or. 74. Ibid. 95‑96. or.: “XVI. mendearen amaiera argitzen zuen italiar su leunaren maitasunean jaiota, bere zainetan sumatzen zuen arrazaren kemen latza eta soilago bihurtu zen, metropolitik zetozen koadroen eta koloniara zetozen margolarien aurrean, margo sorta gozoei heldu zien eta oreka perfektura iritsi zen hispaniar Errenazimentuko ertilari bat... Hala, Etxabe XVII. mendeko maisu espainiar bat izan zen, Pacheco eta Ribaltaren garaikidea eta Zurbaran eta Velazquezen aitzindari. Bere izena, XVII. mendeko espainiar margogintzaren koadro ospetsuan sartu behar da distantzia eta denboraren hesi bikoitza zuzentasun-bultzadaz gainditurik”. 75. La expresión pictórica religiosa y la sociedad colonial. Anales del Instituto de Investigaciones Estéticas (Mexiko, 1982), 50/1.a,64. or. 76. José del GUAYO eta LEKUONA, La pintura de Vicente Berdusán. Historia del Arte en Navarra, 33. znb. 77. C.M.N. II.a, 1, 475. or. 78. M.VALBUENA PRAT, La novela picaresca española (Madril, 1946), 26. or. 79. J.J. MARTIN GONZALEZ, Gregorio Fernández, 275. or.
Bibliografia
[aldatu]- AA.VV.: Debako Santa Maria. Itsas Herriko eliza. / Santa María de Deba. Una Iglesia marinera. Historiaren Zaharberrikuntza (Donostia, 1999).
- AA.VV.: Navarra. Historia y Arte. Tierras y Gentes (Iruñea, 1984).
- AA.VV.: Museo de Navarra (Iruñea, 1998).
- AA.VV.: Monumentos de Bizkaia. 4 libk. (Bilbo, 1987).
- AA.VV.: Patrimonio Histórico de Bizkaia. I.‑II.a (Bilbo, 1999).
- AGUERA ROS, J.C.: La pintura española foránea del s. XVII en Navarra: notas para un balance y estado de la cuestión. P.V., 198. znb., 1993, 29‑50. or.
- ALDABALDETRECU, R.: Iglesia de Santa Maria (Nuestra Señora de la Asunción) de Deba (Donostia, 19899.
- ANDRES ORDAX, S: La escultura de la época barroca en Álava (Valladolid, 1973) (argitaragabeko doktorego‑tesia).
- ANDRES ORDAX, Salvador: Barroco. A.A.V., País Vasco. Tierras de España‑n (Madril, 1987), 251‑288. or.
- ANDRES ORDAX, S.: Gregorio Fernandez en Álava (Gasteiz, 1993).
- ANGULO IÑIGUEZ, D.: Pintura del siglo XVII. ARS HISPANIAE, XV (Madril, 1971).
- ANGULO IÑIGUEZ, D.: Historia del Arte hispanoamericano (Bartzelona, 1945‑1950).
- ARRAZOLA Mª Asunción: Piedras y maderas barrocas. AA.VV., Arte Vasco‑n (Donostia, 1982), 151‑171. or.
- ARRAZOLA, Mª A.: Artea Euskal Herrian/Historia del Arte en el País Vasco. AA.VV. Euskal Herria. Historia eta Gizartea / Historia y Sociedad‑en (Oihartzun, 1985), 415‑419. or.
- ARRAZOLA, Mª A.: La escultura de los siglos XVII‑XVIII en Guipúzcoa. AA.VV., Cultura Vasca II‑an (Donostia, 1978), 304‑317. or.
- ASTIAZARAIN, M.I., ARRAZOLA, M.A. eta MORENO, M.: Barrokoa I, Gipuzkoan (Donostia, 1992).
- ASTIAZARAIN, M.I.: Contribución al estudio de la arquitectura retablística de la primera mitad del siglo XVII en Guipúzcoa: la obra de Bernabé Cordero. RSBAP‑ren Bol. (1990), 259‑316. or.
- AZANZA LOPEZ, J.J.: El barroco conventual. AA.VV.‑n. El Arte en Navarra II (Iruñea, 1995), 385‑400. or.
- BALLESTEROS IZQUIERDO, T.: Actividad artística en Vitoria durante el primer tercio del siglo XVII. Arquitectura (Gasteiz, 1990).
- BARAÑANO, K. Mª, DE GONZALEZ DE DURANA, J. JUARISTI, J.: Arte en el País Vasco (Madril, 1987), 128‑150. or.
- BARRIO LOZA, J. A.: Las Constituciones Sinodales Postridentinas y su incidencia en el arte vasco. E.D. V, XXV.ean, 59. alea (1977), 321‑327. or.
- BARRIO LOZA, J.A.: Monumentos Nacionales de Euskadi. 3 libk. (Bilbo, 1985).
- BARRIO LOZA, J.A.: Monumentos de Bizkaia. 4 libk. (Zamudio, 1986).
- BARRIO LOZA, J.A.: El arte durante los siglos XVII y XVIII: el Clasicismo y el Barroco. AA.VV. Bilbao. Arte e Historia. I.ean (Bilbo, 1990), 125‑149. or.
- BARRIO LOZA, J.A.: Arquitectura religiosa en Bilbao. AA.VV.‑n, Ibaiak eta Haranak, 4. libk. (Donostia, 1990), 93‑112. or.
- BARRIO LOZA, J.A.: El patrimonio religioso de Gordexola. Patrimonio monumental de Gordexola (Bilbo, 1994), 14‑30. or.
- BARRIO LOZA, J.A.: Los talleres montañeses de retablos y de escultura en Carranza (Bizkaia). AA.VV.‑n : Estudios de Arte. Homenaje al profesor Martín Gonzalez (Valladolid, 1995), 289‑293. or.
- BARRIO LOZA, J.A.: Santa Maria de Lemóniz. Lapintura mural religiosa en Bizkaia (Bilbo, 1993).
- BARTOLOME GARCIA, Fr.: Arte Barrokoa Araban /El Arte Barroco en Álava (Gasteiz, 1999).
- BASAS, M.: Vizcaya monumental (Bilbo, 1982), 83‑96. or.
- BENGOETXEA, J. DE: Museo de Bellas Arten de Bilbao (Bilbo, 1978).
- BECERRA, F.: Las obras del escultor Joan de Bazcardo en Viana. B.C.M.N.‑n, 1936, 57‑64. or.
- BEGOÑA AZKARRAGA, A. DE: Arquitectura civil en Vitoria. Evolución y características generales. AA.VV.‑n, Vitoria 800 años, 7. znb. (Gasteiz, 1981).
- BERMEJO, A.: Datos para una historia de la platería en Navarra. P.V.‑n, 189. znb., 1990, 57‑73. or.
- BUENDIA, R.: Barroco. AA.VV.‑n. Navarra. Tierras de España (Madril, 1988), 263‑292. or.
- CABEZUDO ASTRAIN, J.: Pintores, escultores y bordadores pamploneses del siglo XVII. P.V.‑n, 70‑71. znb., 1958, 25‑29. or.
- CAMON AZNAR, J.: La pintura española del siglo XVII. Summa Artis, XXV.ean, (Madril, 1983).
- CENDOYA ETXANIZ, I.: Arte. AA.VV.‑n.: Gipuzkoa (Madril, 1994), 142‑154. or.
- CENDOYA ETXANIZ, I.: Domingo y Juan de Mendiaraz, el paso del romanismo al naturalismo barroco. Kultura, 2. aldia, 1. znb. (1990), 45‑56. or.
- CENDOYA ETXANIZ, I.: El retablo barroco en el Goyerri (Donostia, 1992).
- CENDOYA ETXANIZ, I.: La semana Santa en Guipuzcoa. Estudio histórico‑artístico. A.P.M., 13. znb.an (1995), 72‑118.
- CENDOYA ETXANIZ, I.: El retablo mayor de la iglesia parrquial de Asteasu. Cuadernos de sección. Eusko Ikaskuntza, 1992, 153‑176. or.
- CLAVERIA, J. eta VALENCIA, A.: Crucifijos en Navarra. Esculturas, cruces procesionales y cruces de término (Iruñea, 1962).
- ETXEBERRIA GOÑI, P.: Policromía renacentista y barroca. Cuadernos de Arte Español de Historia 16an, 48. znb., 1992.
- ETXEBERRIA GOÑI, P.L. eta FERNANDEZ GRACIA, R.: Arquitectura Religiosa de los siglos XVI al XVIII en Navarra. AA.VV.‑n, Ibaiak eta Haranak, 8. libk. (Donostia, 1991), 198‑216. or.
- ETXEBERRIA GOÑI, P.L. eta FERNANDEZ GRACIA, F.: Para un panorama de la pintura barroca en Navarra. Nuevos lienzos de la escuela madrileña. P.V.‑n, I Congreso General de Historia de Navarra. 11. eranskina, 1988, 87‑95. or.
- FERNANDEZ ARENAS, J.: Renacimiento y Barroco en España (Bartzelona, 1982).
- FERNANDEZ GRACIA, F.: La escultura funeraria en Navarra durante el Renacimiento y el Barroco. P.V. 183.ean, 1988, 51‑68.
- FERNANDEZ GRACIA, F.: El retablo barroco en Navarra (Iruñea, 1998).
- FERNANDEZ DEL HOYO, M.A.: Oficiales del taller de Gregorio Fernández y ensambladores que trabajaron con él B.S.A.A.‑n (Valladolid, 1983) 347‑374. or.
- FOURCADE, C.: Retables basques des diocèses de Bayona et d´Oloron (Baiona, 1998).
- GALILEA ANTON, A.: La colección de pintura española anterior a 1700 en el Museo de Bellas Artes de Bilbao. Urtekarian (Bilbo, 1992), 49‑56.or.
- GARCIA DIEZ, J.A.: La pintura en Álava (Gasteiz, 1990).
- GARCIA GAINZA, M.C. eta beste: Cátalogo Monumental de Navarra. 9 ale (Iruñea, 1980‑1997).
- GARCIA GAINZA, M.C.: Notas para el estudio de la escultura barroca en Navarra. L.D. 10. znb.an, 1975, 121‑145. or.
- GARCIA GAINZA, M.C.: La influencia de Gregorio Fernández en la escultura navarra y vascongada. B.S.A.A.‑n (Valladolid, 1972), 372‑389. or.
- GARCIA GAINZA, M.C.: Navarra entre el Renacimiento y el Barroco. Actas del XXIII C.I.H.A‑n (Granada, 1977), 290‑299. or.
- GARCIA GAINZA, M.C.: Pasos e imágenes procesionales del primer cuarto del siglo XVII. B.S.A.A.‑n, XLVI. libk., 1980, 425‑434. or.
- GARCIA GAINZA, M.C.: Renacimiento y Barroco. AA.VV.‑n, Museo de Navarra, 4. argit. (Iruñea, 1998).
- GARCIA DE MENDOZA, J.M.: El templo de los Santos Juanes. T.V.‑n, 70. znb., 1980.
- GONZALEZ ETXEGARAI, M.C.: Artistas montañeses en Vizcaya y Álava. Estudios Vizcainos (1981), 69‑80. or.
- GOÑI GAZTANBIDE, J.: Historia de los obispos de Pamplona. V‑VIII. (Iruñea, 1979‑1989).
- HEREDIA, M.C., ORBE SIVATTE, M. DE eta ORBE SIVATTE, A. DE: Arte hispanoamericano en Navarra: platería, pintura y escultura (Iruñea, 1992).
- KORTADI OLANO, E.: Patrimonio artístico de la Diócesis de San Sebastián. AA.VV.‑n, I Semana de Estudios de Historia Eclesiástica del País Vasco (Gasteiz, 1981), 299‑305. or.
- KORTADI, E.: Arquitectura religiosa en Gipuzkoa. AA.VV.‑n: Ibaiak eta Haranak. 2 libk. (Donostia, 1990), 45. or.
- INSAUSTI, S.: Visita a la iglesia de San Francisco de Tolosa en compañia de Jovellanos. B.R.S.B.A.P., V.ean, IX, 4, 1953, 537‑544. or.
- INSAUSTI, S.: El retablo mayor de Santa María de Tolosa. B.R.S.B.A.P.‑n, XV. libk., 3, 1956, 397‑407. or.
- INSAUSTI, S.: Artistas en Tolosa: Bernabé Cordero y Juan De Bazcardo. B.R.S.B.A.P.‑n, XV. libk., 3, 1959, 314‑331. or.
- LABEAGA MENDIOLA, J.C.: Viana monumental y artística (Iruñea, 1985).
- LEGRAND, F.C.: Catalogue de dessins de retables, tabernacles et mobilier religieux conservés dans les collections privées des Hautes‑Pyrénées. Bulletin de la Société de l´Histoire de l´art français. 1976, 177‑187. or.
- LOPEZ DE GUEREÑU, G.: Álava. Solar de Arte y Fe (Gasteiz, 1962).
- LOPEZ DE GUEREÑU, G.: Nuevas aportaciones a Álava, Solar de Arte y Fe. B.I.S.S.‑en, XVII. libk., 1974, 425‑504. or.
- MARTIN GONZALEZ, J.J.: El escultor Gregorio Fernández (Madril, 1980).
- MARTIN GONZALEZ, J.J.: Escultura barroca en España 1600‑1770 (Madril, 1983).
- MARTIN GONZALEZ, J.J.: El retablo barroco en España (Madril, 1993).
- MARTIN IBARRARAN, E.: Santos Cristos en Álava (Gasteiz, 1993).
- MARTIN VAQUERO, R.C.: La platería en la diócesis de Vitoria (1359‑1650). (Gasteiz, 1997).
- MARTINEZ DE SALINAS OCIO, F.: Arquitectura y urbanismo de Laguardia (Álava). De la Edad Media al primer cuarto del siglo XIX (Gasteiz, 1991).
- MILHOU, M.: Retablos en el País Vasco. AA.VV.‑n, Ibaiak eta Haranak, 10. libk., (Donostia, 1991), 185‑210. or.
- MONTERO ESTEBAS, P.M. eta CENDOYA ETXANIZ, I.:Escultura de los siglos XVI al XVIII en el Museo de Bellas Artes de Bilbao. Urtekaria (Bilbo, 1992), 73‑129. or.
- MONTERO ESTEBAS, P. eta ZOROZUA SANTISTEBAN, J.: Arte. AA.VV.‑n, Bizkaia (Madril, 1993), 160‑172. or.
- MOZAS, J. eta FERNANDEZ, A.: Vitoria‑Gasteiz. Guia de Arquitectura (Gasteiz, 1995).
- MUR PASTOR, P.: Arte Barroco. AA.VV.‑n. Enciclopedia histórico‑geográfica de Vizcaya. IV.a (Donostia, 1981), 289‑292. or.
- NAVARRETE PRIETO, B.: Fuentes y modelos en la obra de Gregorio Fernández. Gregorio Fernández. 1576‑1636. Erakusketako katalogoa (Madril, 1999), 55‑66. or.
- OMEÑACA, J.M.: Panorama general del arte religioso en Navarra. AA.VV.‑n, I Semana de Estudios de Historia Eclesiástica del Pais Vasco (Gasteiz, 1981), 294‑295. or.
- POLO SANCHEZ, J.J.: El retablo mayor de Trucios y la proyección de los talleres de escultura cántabros en Vizcaya. Estudios de Arte. Homenaje al profesor Martín González (Valladolid, 1995), 413‑417. or.
- PORTILLA VITORIA, M.J.: El patrimonio artístico religioso en Álaba. AA.VV.‑n, I Semana de Estudios de Historia Eclesiástica del País Vasco (Gasteiz, 1981), 275‑285. or.
- PORTILLA VITORIA, M.J.: El Arte en los templos vitorianos. AA.VV.‑n, Vitoria 800 años, 8. znb.
- PORTILLA VITORIA, M.J. eta beste: Catálogo Monumental. Diócesis de Vitoria, 8 libk. (Gasteiz, 1968‑2001).
- QUINTANILLA MARTINEZ, E.: Imágenes y pasos procesionales. AA.VV.‑n : El Arte en Navarra, 31. znb., 1995, 481‑496. or.
- RAMIREZ MARTINEZ, J.M.: Los talleres barrocos de esculturaen los límites de las provincias de Álava, Burgos y la Rioja (Logroño, 1981).
- RIBETON, O.: Maestros artesanos en los retablos de las iglesias de Bayona y del País Vasco en los siglos XVII y XVIII. AA.VV.‑n, Ibaiak eta Haranak. B.S.S.L.A.B., 151. ZNB., 1996, 131‑304. or.
- RIBETON, O.: Retables et tabernacles de trois églises de Bayonne au XVIIe siècle. B.S.S.L.A.B.‑n, 145. znb., 1989, 57‑111. or.
- RIGAL, J.: Ouvriers d´art religieux en Béarn et au Pays Basque: Menuisiers, sculpteurs et doreurs au XVIIe et au XVIIIe siècles. Bulletin des Amis du Cháteau de Pau. 4.znb. (1959), 6‑15. or.; 7. znb. (1960), 10‑12. or.
- SAN MARTIN, J.: Diego Maiora, eskulture segurarra. Landuz‑en: Gure herriko gauzak (Donostia, 1987), 146‑149. or.
- SANTANA, A.: Historia de Santa María de Deba. Santa María de Deba: una iglesia marinera (Donostia, 1999), 14‑135. or.
- SAÑUDO‑LASAGABASTER, B.: El retablo mayor de la parroquia de San Martín de Cegama. A.P.M.‑n, 4. znb. (1986), 299‑308. or.
- TABAR ANITUA, F.(C.O.M.): Barroco importado en Álava. Escultura y pintura. (Catálogo de la Exposición) (Gasteiz, 1995).
- TORRES PEREZ, J. M.: El eco de las Piedades de Miguel Angel en algunos artistas españoles de los siglos XVI y XVII. Lecturas de Historia del Arte, 4. znb. (1994), 181‑199. or.
- TOUSSAINT, M.: Pintura Colonial en México (Mexiko, 1965).
- TOVAR MARTIN, V.: El arquitecto ensamblador Pedro de la Torre. A.E.A.‑n, 183. znb., 1973, 261‑297. or.
- TOVAR MARTIN, V. eta MARTIN GONZALEZ J.J.: El arte del Barroco I. Arquitectura y escultura (Madril, 1990), 218‑219.ak eta 255‑257. or.
- URTEAGA ARTIGAS, M.M.: Guía artístico‑monumental de Guipuzcoa (Donostia, 1992).
- VARGAS LUGO, E.: La expresión pictórica religiosa y la sociedad colonial. Anales del Instituto de Investigaciones Estéticas, México 1987, XIII. libk., 50/1. znb., 61‑76. or.
- VELEZ CHAURRI, J.J.: Barroco. AA.VV.‑n Vitoria‑Gasteiz en el Arte II (Gasteiz, 1977), 380‑447. or.
- VELEZ CHAURRI, J.J. eta MARTINEZ DE SALINAS, F.: Vitoria Barroca (Gasteiz, 1986).
- VELEZ CHAURRI, J.J.: Arquitectura religiosa de los siglos XVI al XVIII en Araba. AA.VV.‑n: Ibaiak eta Haranak, 6 libk. (Donostia, 1900), 100‑112. or.
- VELEZ CHAURRI, J.J.: El retablo barroco en los límites de las provincias de Álava, Burgos y la Rioja (1600‑1780) (Gasteiz, 1990).
- VELEZ CHAURRI, J.J.: Vignola y su presencia en el retablo de la primera mitad del siglo XVII. El ejemplo alavés. Actas del X C.E.H.A.‑n. Los clasicismos en el Arte Español (Madril, 1994), 289‑296. or.
- VICTORIA, J. Guadalupe: Un pintor en su tiempo. Baltasar de Etxabe Orio (Mexiko, 1994).
- YRIZAR, J.: Los dos arquitectos Lucas de Longa. B.R.S.A.P. 1.‑2. libk.n, 1945, 109‑121. or.
- IBARRA BERGE, J. DE: Catálogo de Monumentos de Bizcaya. 2 libk. (Bilbo, 1958).
- ZORROZUA SANTISTEBA, J.: El retablo barroco en Bizkaia (Bilbo, 1999).
- ZORROZUA SANTISTEBAN, J.: Bibliografía del Arte Barroco en Euskal Herria. Ondare 19. znb.‑an, A.P.M., Eusko Ikaskuntza, 2001, 631‑676. or.