4. Idealismoa
Filosofo desberdinek «idealismo» hitza zentzu nahiko desberdinetan erabiltzen dute. Guk idealismoa era honetako teoria gisa ulertuko dugu: existitzen den orok –edo, bederen, existentetzat har daitekeen orok–, zentzuren batean, mentala izan behar du. Filosofo askok onartzen duten teoria horrek forma asko ditu, eta berori oinarri desberdin batzuetatik abiaturik aldarrikatua izan da. Teoria horri hainbeste pertsonak heltzen diote, eta berez hain da interesgarria, ezen azterketa filosofikorik laburrenak ere haren azalpenen bat eman behar baitu.
Gogoeta filosofikoan jarduteko ohitura ez daukatenek teoria hori gutxiesteko joera eduki dezakete, argi eta garbi absurdotzat hartzen dutelako. Sen onak, zalantzarik gabe, mahaiak, aulkiak, Eguzkia, Ilargia eta objektu materialak gogamenetatik eta haien edukietatik erabat desberdintzat hartzen ditu oro har, eta gogamenik ez balego, objektuek existitzeari eutsi liezaioketela ere uste du. Gogamenak egon baino askoz lehenagotik materia existitzen zela pentsatzen dugu, eta materia gogo-jardueraren ekoizpen hutsa dela pentsatzea zaila da. Alabaina, egiazkoa nahiz faltsua izan, idealismoa ezin da baztertu argi eta garbi absurdoa balitz bezala.
Objektu fisikoek existentzia independentea eduki arren, haiek eta zentzumen-datuak oso desberdinak direla ikusi dugu; haiek zentzumen-datuekin elkarrekikotasun bat besterik ezin dute izan, katalogo batek katalogoratutako gauzekin duen elkarrekikotasuna bezalakoa. Beraz, gauza fisikoen berezko zerizan egiazkoari dagokionez, sen onak guztiz ilunpean uzten gaitu, eta haiek mentaltzat hartzeko arrazoi egokiak baleude, ez litzateke zilegi izango iritzi hori baztertzea berori bitxia iruditzen zaigulako bakarrik. Objektu fisikoei buruzko egiak bitxia izan behar du. Litekeena da egia hartara iristerik ez egotea, baina filosofo batek hartara iritsi dela uste baldin badu, filosofoak berak eskaintzen digun egia bitxia izatea ez da erabili behar haren iritziaren aurkako erasoa oinarritzeko.
Idealismoaren aldeko joeraren oinarriak ezagutzaren teoriatik eratorritako oinarriak dira eskuarki, hau da, guk gauzak ezagutu ahal izateko gauza horiek bete behar dituzten baldintzei buruzko eztabaidatik eratorriak. Berkeley apezpikuarena izan zen oinarri horien gainean idealismoa finkatzeko egindako lehenengo saialdi serioa. Lehenik eta behin, hark frogatu zuen, neurri handi batean baliozkoak ziren argudioen bitartez, gure zentzumen-datuek ezin dutela eduki guregandik independentea den existentziarik. Aitzitik, neurri batean bederen «gogamenean» egon behar dute; hau da, ikusterik, entzuterik, ukitzerik, usaintzerik edo dastatzerik ez balego, zentzumen-datuek ez lukete jarraituko existitzen. Puntu horretara arte haren baieztapena seguru asko baliozkoa zen, haren argudioetatik batzuk agian baliozkoak ez izan arren. Alabaina, hark jarraitu zuen esaten gure hautemateek ziurta liezazkiguketen gauza bakarrak, existentziari dagokionez, zentzumen-datuak direla, eta ezagutua izatea gogamen «batean» egotea dela, alegia, mentala izatea. Beraz, gogamenen batean dagoena baino ezagutzerik ez dagoela ondorioztatu zuen, eta ezagutua den edozein gauzak, nire gogamenean ez baldin badago, beste gogamenen batean egon behar duela.
Berkeleyren argudioa ulertzearren, beharrezkoa da «ideia» hitza nola erabiltzen duen ulertzea. Zuzen-zuzenean ezagutzen den edozein gauzari «ideia» izena ematen dio, esaterako, zentzumen-datuak ezagutzen diren modu berean ezagutzen diren gauzei. Hortaz, ikusten dugun kolore partikularra ideia bat da; horrelakoa da entzuten dugun ahotsa, eta abar. Baina termino hori ez da erabat mugatzen zentzumen-datuetara. Gogoratutako eta irudikatutako gauzak ere badaude, eta berorien ezagutza zuzena ere badaukagu gauza horiek gogoratzen edo irudikatzen ditugun unean. Berkeleyk zuzen-zuzeneko datu horiei «ideiak» esaten die.
Gero, objektu arruntak kontuan hartzen ditu, hala nola, zuhaitz bat bezalako objektuak. Berkeleyk erakusten du guk zuhaitza zuzen-zuzenean «hautematen» dugunean ezagutzen dugun guztia ideiak direla –ideiak dira, Berkeleyk hitz horri ematen dion zentzuan–, eta, zuhaitzari dagokionez, hautematen denaz gain erreala den beste zerbait dagoela suposatzeko inolako oinarririk ez dagoela argudiatzen du. Hark dioenez, zuhaitzaren izatea hautemana izatean datza: eskolastikoen latinean, «esse» «percipi» da. Berkeleyk bete-betean onartzen du zuhaitzak existitzen jarraitu behar duela, bai begiak ixten ditugunean bai haren ondoan gizakirik ez dagoenean. Baina, Berkeleyk dioenez, existentzia jarraitu hori gertatzen da Jainkoak zuhaitza hautematen jarraitzen duelako. Objektu fisikoa deritzogun horri dagokion zuhaitz «erreala» Jainkoaren gogameneko ideiek osatua da; ideia horiek, gutxi gorabehera, guk zuhaitza ikusten dugunean dauzkagun ideien antzekoak dira, baina azken horietatik bereizten dira, ideia haiek zuhaitzak existitzen jarraitzen duen bitartean Jainkoaren gogamenean iraunkorrak direlako. Berkeleyren arabera, gure hautemate guztiak Jainkoaren hautemateetan beroriek duten esku-hartze partzialean dautza, eta esku-hartze hori dela kausa, pertsona desberdinek gutxi gorabehera zuhaitz bera dakusate. Beraz, gogamenez eta haien ideiez gain ez dago ezer munduan, eta ez da posible beste ezer inoiz ezagutua izatea, ezagutua den edozein gauza ezinbestean ideia bat baita.
Argudio horretan badaude filosofiaren historian zehar garrantzitsuak izan diren zenbait falazia, eta haiek argitzea komeni da. Lehenik eta behin, »ideia» hitzaren erabilerak eragindako nahasketa bat badago. Ideia bat ezinbestean norbaiten gogamenean dagoela uste dugu, eta, horrela, zuhaitz bat oso-osorik ideiek osatua dela esaten digutenean, ohikoa da suposatzea, hala baldin bada, zuhaitzak oso-osorik gogamenetan egon behar duela. Baina «gogamenean» egotearen nozioa anbiguoa da. Pertsona bat gogoan daukagula esaten dugu, eta hori esatean ez dugu esan nahi pertsona hori gure gogamenetan dagoenik, haren gaineko pentsamendua gure gogamenetan dagoela baizik. Pertsona batek esaten duenean berak antolatu behar zuen negozioa bere gogotik kendu zuela, ez du esan nahi negozioa bera bere gogamenean noizbait egon zenik, baizik eta negozioaren gaineko pentsamendua hasieran bere gogamenean egon zela, eta pentsamendu horrek geroago gogamenean egoteari utzi ziola. Horrela, zuhaitza ezagutzerik baldin badago, Berkeleyk zuhaitzak berak gure gogamenean egon behar duela esaten duenean, zuhaitzaren gaineko pentsamendua gure gogamenetan dagoela esateko eskubidea baino ez dauka. Zuhaitzak berak gure gogamenetan egon behar duela argudiatzea gogoan daukagun pertsona bat eta bera gure gogamenetan dagoela argudiatzearen antzekoa da. Nahasketa horrek handiegia dirudi gai den filosofo batek berori burutzeko, baina aldi berean suertatutako zirkunstantzia batzuek berori posible bihurtu zuten. Hori nola gertatu ahal izan zen ikusteko ideien zerizanari buruzko auzian gehiago sakondu beharko dugu.
Ideien zerizanari dagokion auzi orokorrarekin hasi aurretik, zentzumen-datuei eta objektu fisikoei dagozkien bi auzi guztiz desberdin aztertu behar ditugu. Ikusi dugu Berkeley, arrazoi zehatz batzuen kariaz, zuzen zegoela zuhaitzaren gure hautematea osatzen duten zentzumen-datuak gutxi-asko subjektibotzat hartu zituenean; hau da, zentzumen-datuek gurekin duten mendekotasun-lotura zuhaitzarekin dutena bezainbestekoa da, eta haiek ez lirateke existituko zuhaitza hautemango ez bagenu. Baina hori Berkeley frogatzen ahalegintzen den guztiz bestelako puntu honetatik bereizi behar da: zuzen-zuzenean ezagut daitekeen orok gogamenean egon behar du. Helburu horri dagokionez, zentzumen-datuek gurekin duten mendekotasun-loturaren gaineko argudio zehatzak alferrikakoak dira. Beharrezkoa da frogatzea, oro har, gauzak ezagutuak diren heinean mentaltzat hartzen direla. Berkeleyk uste du berak hori egin duela. Auzi hori aztertzen ari gara orain, eta ez, berriz, zentzumen-datuen eta objektu fisikoen arteko desberdintasunari dagokion aurreko auzia.
«Ideia» hitza Berkeleyk ematen dion zentzuan erabiliz gero, gogamenaren aurrean ideia bat dagoen bakoitzean bi gauza erabat desberdin hartu behar dira kontuan. Batetik, gauza dago –alegia, nire mahaiaren kolorea–, zeinaz gu ohartzen baikara, eta, bestetik, ohartzea bera, gauza atzemateko gogo-ekintza. Gogo-ekintza, zalantzarik gabe, mentala da; baina ba al dago arrazoiren bat atzemandako gauza, zentzuren batean, mentala dela suposatzeko? Kolorearen gaineko aurreko argudioek ez dute frogatzen kolorea bera mentala denik; haren existentzia gure zentzumen-organoen eta objektu fisikoaren arteko –gure kasuan, mahaiaren arteko– erlazioaren mendekoa dela bakarrik frogatzen dute argudio horiek. Hau da, argudioek frogatzen dute halako koloreahalakoargi pean existituko dela, baldin eta begi normal bat mahaiarekiko ikuspuntu batean kokatzen bada. Haiek ez dute frogatzen kolorea hautematen duenaren gogamenean dagoela.
Badirudi Berkeleyren ikuspegiak –zeinaren arabera koloreak argi eta garbi gogamenean egon behar baitu– atzemandako gauzaren eta atzemate-ekintzaren arteko nahasketa oinarritzat hartu behar duela onargarria izan dadin. Bi horiei «ideia» esan diezaiekegu; seguru asko, Berkeleyk bi horiei ideia esan zien. Ekintza, zalantzarik gabe, gogamenean dago; hortaz, ekintzari buruz pentsatzen dugunean, ideiek gogamenean egon behar dutela dioen ikuspegia erraz onesten dugu. Orduan, aipatu duguna ideiak atzemate-ekintzatzat hartzen direnean bakarrik dela egiazkoa ahaztuz, «ideiak gogamenean daude» dioen proposizioa bestelako zentzua duten ideietara, hau da, atzemate-ekintzen bitartez atzemandako gauzetara igortzen dugu. Horrela, oharkabean eginiko errakuntza baten bidez, atzematen dugun orok gure gogamenetan egon behar duela finkatzen duen ondoriora iristen gara. Badirudi hori dela Berkeleyren argudioaren egiazko analisia eta haren oinarrian dagoen funtsezko falazia.
Gauzak atzematean gertatzen den ekintzaren eta objektuaren arteko bereizketaren auziak egundoko garrantzia dauka, ezagutza eskuratzeko gure gaitasun osoa harekin loturik baitago. Bere buruaz gain beste gauza batzuk bitartekorik gabe ezagutzeko ahalmena da gogamenaren ezaugarri nagusia. Objektuak bitartekorik gabe ezagutzea, funtsean, gogamenaren eta gogamena ez den zerbaiten arteko erlazioan datza; eta hori da gogamenak duen gauzak ezagutzeko ahalmena. Ezagutzen ditugun gauzek gogamenean egon behar dutela esaten baldin badugu, edo gehiegi mugatzen dugu gogamenak duen ezagutzeko ahalmena edo tautologia bat baino ez gara esaten ari. «Gogamenean» adierazpenaren bitartez «gogamenaren aurrean» esan nahi baldin badugu (hau da, gogamenaren bitartez atzemana izan dela bakarrik esan nahi baldin badugu), tautologia bat baino ez gara esaten ari. Alabaina, hori esan nahi baldin badugu, onartu beharra dago zentzu horretan gogamenean dagoena, hala ere, mentala ez izatea gerta daitekeela. Hortaz, ezagutzaren zerizanaz konturatzen garenean Berkeleyren argudioa edukiz nahiz formaz okerra da, eta «ideiek» –hau da, atzemandako objektuek– mentalak izan behar dutela suposatzeko Berkeleyk dituen oinarriek ez dute inolako baliozkotasunik. Horrenbestez, hark idealismoaren alde eman dituen oinarriak bazter daitezke. Bestelako oinarririk ote dagoen aztertzea falta zaigu.
Sarritan esan izan da, begi-bistako egia balitz bezala, ezagutzen ez dugun zerbaitetaz existitzen den edo ez jakiterik ez dagoela. Gure esperientziarentzat esanguratsua izan daitekeen edozein gauzak gutxienez ezagutua izateko gai izan behar duela ondorioztatzen da; hortaz, materia funtsean guk bitartekorik gabe ezagutzerik ez dugun zerbait balitz, materia existitzen denetz jakiterik ez genukeela izango ondorioztatzen da, eta materiak guretzat ez luke inolako garrantzirik izango. Oro har, eta ilunak diren arrazoiak direla medio, guretzat inolako garrantzirik ez duena ezin dela erreala izan, eta, horrenbestez, materia ezinezkoa eta kimera hutsa dela ondorioztatzen da, gogamenek eta gogo-ideiek osatua izan ezean.
Une honetan argudio hori bete-betean aztertzea ezinezkoa da, aldez aurretiko eztabaida itzela eskatzen duten auziak sortzen dituelako; alabaina, bat-batean ohar gaitezke argudioa baztertzeko zenbait arrazoiz. Bukaeratik hasiko gara: ez dago inolako arrazoirik guretzat garrantzi praktikorik ez duenak erreala izaterik ez duela esateko. Egia da, garrantzi teorikoa aintzat hartuz gero, erreala den orok neurri batean guretzat garrantzia duela; izan ere, unibertsoari buruzko egia jakin nahi dugun heinean, unibertsoan dagoen guztian interesatuak gaude. Baina horrelako interes mota aintzat hartuz gero, ez da egia materiak –baldin eta existitzen bada– guretzat garrantzirik ez duenik, nahiz eta existitzen den edo ez jakiterik ez dugun. Noski, materia existi daitekeela susma dezakegu, eta hala den galde diezaiokegu geure buruari; beraz, loturik dago ezagutzeko nahiarekin, eta garrantzia dauka nahi hori asebetetzen edo zapuzten duen heinean.
Ez da inola ere egia nabaria; are gehiago, benetan faltsua da guk ezagutzen ez dugun zerbait existitzen den edo ez jakiterik ez dugula. «Ezagutu» hitza bi zentzutan erabiltzen da.1 (1) Lehenengo erabileran, errakuntzaren aurkakoa den ezagutza motari aplikatzen zaio; zentzu horretan, dakiguna egiazkoa dela esaten dugu, eta gure usteei eta gure iritzi sendoei ere zentzu horretan aplikatzen zaie, hain zuzen ere, judizioak esaten diegun horiei. Hitzaren zentzu horretan zerbait gertatu dela jakin badakigu. Mota horretako ezagutza egien ezagutza gisa deskriba daiteke. (2) Gorago aipatutako «ezagutza» hitzaren bigarren erabileran, hitz hori gauzen ezagutzari aplikatzen zaio; bitartekorik gabeko ezagutza esaten zaio. Zentzumen-datuak horrela ezagutzen ditugu. (Egindako bereizketa, gutxi gorabehera, frantseseko savoir eta connaître aditzen artekoa da, edo alemaneko wissen eta kennen aditzen artekoa.)
Hortaz, egia nabaria dirudien baieztapena berradierazten dugunean honako hau bihurtzen da: «bitartekorik gabe ezagutzen ez dugun zerbait existitzen denetz ezin dugu egiaz juzgatu». Eta hori ez da inola ere egia nabaria; aitzitik, faltsutasun nabarmena da. Nik ez dut Txinako enperadorea bitartekorik gabe ezagutzeko ohorea, baina existitzen dela egiaz diot. Jakina, hori diot –esan daiteke– beste pertsona batzuek bitartekorik gabe ezagutzen dutelako. Hori, ordea, garrantzirik gabeko ihardespena litzateke; izan ere, printzipioa egia balitz, ezin izango nuke jakin beste edonork enperadorea bitartekorik gabe ezagut lezakeenik. Are gehiago, nahiz eta inork ez eduki gauza baten bitartekorik gabeko ezagutza, ez da zertan gertatu nik haren existentziaren gainean ezer ez jakitea. Auzi hori garrantzitsua da, eta argitu beharrekoa.
Existitzen den gauza bat bitartekorik gabe ezagutzen baldin badut, bitartekorik gabeko nire ezagutzak gauza hori existitzen dela jakinarazten dit. Alabaina, alderantzizkoa ez da egia: hau da, ez da egia mota bateko gauza bat existitzen dela dakidanero nik edo beste batek gauza hori bitartekorik gabe ezagutu behar dugula. Gertatzen dena hauxe da: batetik, nahiz eta bitartekorik gabe ezagutzerik ez eduki, egiazko judizio bat egiten dudan bakoitzean gauza deskribapen baten bidez ezagutzen dut, eta, bestetik, printzipio orokorren baten indarrez, bitartekorik gabe ezagutzen dudan gauzaren baten existentziatik ondoriozta daiteke deskribapen hori asetzen duen gauzaren existentzia. Aipatutakoa bete-betean ulertzearren, komeni da, lehenik eta behin, bitartekorik gabeko ezagutzaren eta deskribapenen bidezko ezagutzaren arteko bereizketa jorratzea, eta, ondoren, kontuan hartu behar da nolakoa den gure esperientzien existentziaren ezagutzak duen ziurtasun mota bera duen printzipio orokorren ezagutza –halakorik baldin badago. Arazo horiek hurrengo kapituluetan jorratuko dira.