7. Printzipio orokorren ezagutzari buruz
Aurreko kapituluan indukzioaren printzipioa esperientziaren bitartez ezin dela frogatu ikusi dugu, nahiz eta esperientzian oinarritzen diren argudio guztien baliozkotasunari begira printzipio hori beharrezkoa den eta jende guztiak, printzipioaren aplikazio zehatz guztiei dagokienez bederen, zalantza izpirik gabe onartzen duen. Indukzioaren printzipioa ez da ezaugarri horiek dituen bakarra. Badaude beste printzipio batzuk ere, esperientziaren bitartez ezin direnak frogatu, ezta ezeztatu ere; baina esperientziatik abiatzen diren argudioetan erabiltzen dira.
Printzipio horietako batzuk indukzioaren printzipioa baino nabariagoak dira, eta haien ezagutzak zentzumen-datuen existentziaren ezagutzak duen ziurtasun-maila bera dauka. Printzipio horiek sentipenetan jasotzen dugun horretatik inferentziak egiteko bideak ematen dituzte; eta ondorioztatutakoa egiazkoa izatekotan, gure inferentzia-printzipioak egiazkoak izatea gure datuak egiazkoak izatea bezain beharrezkoa da. Inferentzia-printzipioak ahanztea posible da, oso nabariak baitira –suposizio hori onartzen da gu suposizio baten aurrean gaudela jabetu gabe. Alabaina, inferentzia-printzipioen erabileraz jabetzea oso garrantzitsua da, ezagutzaren teoria zuzen bat lortzekotan; izan ere, printzipio horien gure ezagutzak galdera interesgarriak eta zailak sortzen ditu.
Printzipio orokorren gure ezagutza guztiari dagokionez, hauxe gertatzen da benetan: hasieran printzipioaren aplikazio partikular batez konturatzen gara, eta, geroago, konturatzen gara partikulartasunak ez duela garrantzirik eta, halaber, egiatan baiezta daitekeen orokortasun bat dagoela. Hori, jakina, ezaguna da, esate baterako, aritmetika irakastean: «bi gehi bi lau dira» esaldia ikasten dugu bi bikote partikularren kasua aintzat hartuta, eta, geroago, beste kasu partikular bat aintzat hartuta, eta abar, harik eta, halako batean, edozein bi bikoteri dagokienez esaldi hori egiazkoa dela ikustea posible izan arte. Gauza bera gertatzen da printzipio logikoen inguruan. Eman dezagun bi pertsonak hilabetearen eguna zein den ezbaian dutela. Bietako batek dio: «onartu beharko duzu, bederen, atzoko eguna hilaren 15a baldin bazen, gaurko egunak 16a izan behar duela.» «Bai», dio besteak, «onartzen dut hori.» «Eta zuk badakizu,» jarraitzen du besteak, «atzoko eguna 15a zela Jonesekin afaldu zenuelako, eta zure agendan afaria 15ean zela jartzen zuelako.» «Bai», dio bigarrenak; «ondorioz, gaur 16a da.»
Horrelako argudioa jarraitzea ez da zaila; eta ziurtatuta baldin badago haren premisak egiazkoak direla, orduan inork ez luke ukatuko ondorioak ere egiazkoa izan behar duela. Dena den, haren egia printzipio logiko orokor baten kasu partikularraren mendekoa da. Printzipio logikoa honako hau da: «suposa dezagun hori egiazkoa baldin bada, hura ere egiazkoa dela dakigula. Suposa dezagun hori egiazkoa dela badakigula; orduan hura egiazkoa dela ondorioztatzen da.» Hori egiazkoa baldin bada, hura ere egiazkoa dela gertatzen denean, horrek hura «inplikatzen duela» eta horretatik hura «ondorioztatzen dela» esango dugu. Hortaz, horrek hura inplikatzen baldin badu, eta hori egiazkoa baldin bada, orduan hura ere egiazkoa dela baieztatzen du gure printzipioak. Beste modu batean esanda: «egiazko proposizio batek inplikatzen duen edozein proposizio egiazkoa da» edo «egiazko proposizio batetik ondorioztatzen den edozein proposizio egiazkoa da».
Printzipio hori frogapen guztietan sartzen da benetan –haren kasu zehatzak, bederen, sartzen dira. Uste dugun gauza bat beste gauza bat –eta, ondorioz, uste izango dugun beste gauza bat– frogatzeko erabiltzen dugun bakoitzean, printzipio hori nabarmena da. Norbaitek galdetzen baldin badu, «zergatik onartu behar ditut egiazko premisetan oinarritzen diren baliozko argudioen emaitzak?», erantzuteko dugun aukera bakarra gure printzipioa gogora ekartzea da. Izan ere, printzipioaren egia ezin da zalantzan jarri, eta haren nabaritasuna hain da handia, ezen, hasiera batean behinik behin, ia garrantzirik gabekoa dirudien. Halako printzipioak, ordea, ez dira garrantzirik gabekoak filosofoarentzat, zalantzarik gabeko ezagutza eduki dezakegula erakusten baitute, eta ezagutza hori ezin da inola ere ez eratorri zentzumeneko objektuetatik.
Goiko printzipioa begi bistako printzipio logiko batzuen artean dagoen bat baino ez da. Printzipio horietako batzuk, gutxienez, jakintzat hartu behar dira edozein argudio edo frogaketa posible izan aurretik. Horietako batzuk jakintzat hartzen direnean beste batzuk froga daitezke, nahiz eta azken horiek, sinpleak diren heinean, jakintzat hartu diren printzipio haiek bezain nabariak diren. Arrazoi sendorik ez badago ere, tradizioan printzipio horien artean hiru bereizi izan dira «pentsamenduaren legeak» izenaren pean.
Hauek dira printzipio horiek:
(1) Identitatearen legea: «den guztia da.»
(2) Kontraesanaren legea: «ezer ezin da izan eta ez izan»
(3) Erdiko baztertuaren legea: «gauza oro edo da edo ez da»
Hiru lege horiek berez nabariak diren printzipio logikoen adibideak dira, baina benetan ez dira beste antzeko printzipio batzuk baino funtsezkoagoak edo berezko nabaritasun gehiagokoak. Esaterako, gorago aintzat hartu dugun printzipioak zera baieztatzen du: egiazko premisa batetik ondorioztatzen dena egiazkoa da. «Pentsamenduaren legeak» izena ere gaizki uler daiteke; izan ere, garrantzitsuena dena ez da lege horien arabera pentsatzen dugula, gauzek haien arabera jokatzen dutela baizik. Beste modu batean esanda, garrantzitsuena da lege horien arabera pentsatzen dugunean egiazki pentsatzen dugula. Alabaina, hori arazo latza da, eta geroago itzuli beharko dugu horretara.
Emandako premisa batetik zerbait ziurtasunez egiazkoa dela frogatzeko gaitasuna ematen diguten printzipio logikoez gain, badaude beste printzipio logiko batzuk ere, eta azken horiek emandako premisa batetik zerbait probabilitate handiagoz edo txikiagoz egiazkoa dela frogatzeko gaitasuna ematen digute. Printzipio horietako adibide bat –agian adibiderik garrantzitsuena– printzipio induktiboa da, aurreko kapituluan aztertu dugun printzipioa, hain zuzen ere.
Filosofiaren baitan eztabaida historiko handienetako bat «enpiristak» eta «arrazionalistak» izena duten bi eskolen artekoa izan da. Enpiristek –ordezkari aipagarrienak britainiar filosofoak dira, Locke, Berkeley eta Hume– gure ezagutza oro esperientziatik eratortzen dela baieztatu zuten; arrazionalistek –ordezkariak hamazazpigarren mendeko filosofo kontinentalak dira, Descartes eta Leibniz batik bat– esperientziaren bitartez ezagutzen dugunaz gain «sortzetiko ideiak» eta «sortzetiko printzipioak» daudela baieztatu zuten, esperientziatik independenteki ezagutzen ditugunak. Eskola aurkari horien egiari eta faltsutasunari dagokienez, konfiantzaz eman daiteke erabakia orain. Dagoeneko aipatu ditugun arrazoiak direla medio, onartu beharra dago printzipio logikoak ezagutzen ditugula eta horiek berak ezin direla esperientziaren bitartez frogatu, edozein frogaketak printzipio horiek aurresuposatzen baititu. Beraz, eztabaidaren punturik garrantzitsuenaren gainean arrazionalistak zuzen zeuden.
Bestalde, esperientziatik logikoki independentea den gure ezagutzaren zatia ere (zentzu honetan ari gara: esperientziak ezin du hori frogatu) esperientziak piztua eta sortua da. Esperientzia partikularren poderioz lege orokorrez ohartzen gara, esperientzia horien arteko loturak azaltzen dituzten legeez, hain zuzen ere. Benetan absurdoa litzateke suposatzea sortzetiko printzipioak daudela, halako eran non umeek jaiotzez baitaukate gizakiek daukaten ezagutza guztia, esperientziatik deduzitzerik ez dagoen ezagutza, hain zuzen ere. Arrazoi horregatik ez genuke erabili behar «sortzetiko» hitza printzipio logikoen gure ezagutza deskribatzeko. «A priori» adierazpenaren aurka zerbait esatea zailagoa da, eta egungo idazleek gehiago erabiltzen dute. Hortaz, esperientziak ezagutza guztia pizten eta sortzen duela onartzen dugun bitartean, ezagutzaren zati bat apriorizkotzat hartuko dugu zentzu honetan: ezagutza horretan pentsatzera bultzatzen gaituen esperientzia ez da nahikoa berori frogatzeko, baina gure arreta halako eran bideratzen du, non esperientzian oinarritutako frogaketarik eskatu gabe ezagutza horren egia ikusten dugun.
Badago garrantzi handiko beste puntu bat, eta horri dagokionez enpiristak, arrazionalistak ez bezala, zuzen zeuden. Edozeri dagokionez, berori existitzen dela jakiteko esperientziaren laguntza ezinbestekoa da. Hau da, zerbaiti buruz –zeinaren esperientzia zuzenik ez baitugu– existitzen dela frogatu nahi baldin badugu, gure premisen artean gauza baten edo gehiagoren existentzia eduki behar dugu, eta gauza horien esperientzia zuzena eduki behar dugu. Txinako enperadorea existitzen dela dioen ustea, adibidez, lekukotasunean oinarritzen da, eta lekukotasuna, azken buruan, zentzumen-datuetan datza, hain zuzen ere, irakurketan eta elkarrizketan ikusitakoetan edo entzundakoetan datza. Arrazionalistek uste zuten izan behar duenari buruzko kontsiderazio orokorretatik abiatuz mundu errealean hori edo hura existitzen dela deduzi zezaketela. Uste hori dela-eta, oker zeudela dirudi. Badirudi existentziari buruz a priori eskura dezakegun ezagutza guztia hipotetikoa dela. Zera esaten digu: gauza bat existitzen baldin bada, beste gauza batek existitu behar du, edo, modu orokorragoan esanda, proposizio bat egiazkoa baldin bada, beste proposizio batek egiazkoa izan behar du. Dagoeneko jorratu ditugun printzipioek azaltzen dute hori, hala nola, «hori egiazkoa baldin bada, eta horrek hura inplikatzen baldin badu, orduan hura egiazkoa da» edo «hori eta hura sarritan elkartuta aurkitu baldin baditugu, hurrengo batean bietako bat aurkitzean, seguru asko lotuta egongo dira». Hortaz, apriorizko printzipioen helmena eta ahalmena hertsiki mugatuta dago. Zerbaiten existentziari buruzko ezagutza orok, neurri batean, esperientziaren mendekoa izan behar du. Zerbait zuzen-zuzenean ezagutzen dugunean, haren existentzia esperientziaren bitartez bakarrik ezagutzen dugu; zuzen-zuzenean ezagutzen ez dugun zerbait existitzen dela frogatzen dugunean, frogaketan bai esperientzia bai apriorizko printzipioak premiazkoak dira. Ezagutzari enpirikoa esaten zaio osoki edo neurri batean esperientzian oinarritzen denean. Hortaz, existentzia baiesten duen ezagutza guztia enpirikoa da, eta existentziari dagokionez apriorizko ezagutza bakarra hipotetikoa da, hau da, ezagutza horrek existitzen diren edo existi daitezkeen gauzen arteko loturak ematen dizkigu, ez, ordea, existentzia erreala.
Apriorizko ezagutza oro ez da orain arte kontuan hartu dugun mota logikokoa. Agian, apriorizko ezagutza ez-logikoaren adibiderik garrantzitsuena balio etikoari buruzko ezagutza da. Ez naiz mintzatzen ari baliagarria denari buruzko edo bertutetsua denari buruzko judizioez, izan ere, judizio horiek premisa enpirikoak behar baitituzte; gauzen berezko desiragarritasunari buruzko judizioez mintzatzen ari naiz. Zerbait baliagarria baldin bada, hala izango da xederen bat bermatzen duelako; azken buruan, xedeak berez balio handikoa izan behar du, eta ez bakarrik erantsitako xede bati begira baliagarria delako. Hortaz, baliagarria denari buruzko judizio guztiak berez balio handiko denari buruzko judizioen mendekoak dira.
Juzgatzen dugu, esaterako, zoriontasuna miseria baino desiragarriagoa dela, ezagutza ezjakintasuna baino, onginahia gorrotoa baino, eta abar. Halako judizioak, neurri batean bederen, zuzen-zuzenak eta apriorizkoak dira. Esperientziak piztu ditzake judizio horiek –baita lehen aipatu ditugun apriorizko judizioak ere– eta hala izan behar du benetan; badirudi ezin dela juzgatu zerbait berez balio handikoa dela, mota bereko zerbait ez baldin badugu jaso esperientzian. Alabaina, argi eta garbi dago judizio horiek ezin direla esperientziaren bitartez frogatu; izan ere, gauza bat existitu izanak edo ez existitu izanak ez du frogatzen gauza hori ona dela, edo existitu behar duela, ezta gaiztoa dela ere. Gai hori jorratzea etikari dagokio, eta den zerbaitetik izan behar duen zerbait deduzitzea ezinezkoa dela etikan finkatu behar da. Horri dagokionez garrantzitsua da honetaz konturatzea: berezko balioa daukanari buruzko ezagutza eta logika apriorizkoak dira zentzu berean; hau da, ezagutza horren egia ezin da ez frogatu ez ezeztatu esperientziaren bitartez.
Matematika huts guztia, logika bezala, apriorizkoa da. Filosofo enpiristek adoretsu ukatu zuten hori, eta aritmetikaren ezagutzaren nahiz geografiaren ezagutzaren iturria esperientzia zelakoan zeuden. Bi gauza eta beste bi gauza esperientzian behin eta berriro ikusiz gero, eta haiek elkarrekin lau osatzen zutela aurkituz gero, indukzioaren bitartez bi gauzak eta beste bi gauzak elkarrekin beti lau gauza osatuko luketela baieztatzen duen ondoriora helduko ginatekeela pentsatzen zuten. Haatik, «bi gehi bi lau da» proposizioaren ezagutzaren iturria hori balitz, gure burua haren egiaz konbentzitzeko beste modu batean jokatu beharko genuke, eta, ez, ordea, jokatzen dugun bezala. Izan ere, bi txanponetan edo bi liburutan edo bi pertsonarengan edo zehaztutako beste edozein motatako bi gauzatan pentsatzera behartu beharrean gu bi zenbakian abstraktuki pentsatzera behartzeko kasu partikularren kopuru bat behar da. Eta gure pentsamenduak garrantzirik gabeko partikulartasun horietatik garbitzeko gai garen bezain laster, «bi gehi bi lau dira» dioen printzipio orokorra ikusteko gai bihurtuko gara; edozein kasu partikular ohikotzat jotzen da, eta ez da beharrezkoa beste kasu batzuk aztertzea. (4)
Gauza bera gertatzen da geometrian. Triangelu guztiek propietateren bat dutela frogatu nahi baldin badugu, triangelu bat margotzen dugu eta hari buruz arrazoitzen dugu; baina triangelu horrek eta beste triangelu guztiek komun ez duten edozein propietate erabiltzea saihets dezakegu, eta, horrela, gure kasu partikular horretatik emaitza orokorra lortuko dugu. Izan ere, ez dugu uste kasu berriak direla medio «bi gehi bi lau dira» proposizioaz dugun ziurtasuna areagotzen denik, proposizio horren egia ikusi ahala gure ziurtasuna hain delako handia, ezen areagotzerik ez baitago. Gainera, «bi gehi bi lau dira» proposizioaren inguruan beharrezkotasunaren tasuna sumatzen dugu, orokortze enpiriko egiaztatuenetan ez dagoena. Halako orokortzeak beti gertakari hutsetan gelditzen dira: uste dugu mundu bat egon zitekeela, non orokortze horiek faltsuak ziratekeen, nahiz eta mundu errealean egiazkoak izan. Edozein ahalezko mundutan, ordea, bi gehi bi lau direla uste dugu: hori ez da gertakari huts bat, baizik eta beharrezkotasun bat, eta gauza guztiak, errealak nahiz posibleak, horretara egokitzen dira.
Auzi hori argiago ikus dezakegu benetako orokortze enpiriko bat aintzat hartuz gero: adibidez, «gizaki guztiak hilkorrak dira». Proposizio hori egiazkoa dela uste dugula garbi dago, lehenik eta behin, adin jakin batetik aurrera bizi den gizaki baten kasu bat bera ere ezagutzen ez dugulako, eta, bigarrenik, gizaki baten gorputza bezalako organismo bat, lehenago edo beranduago, ahituko dela pentsatzeko oinarri fisiologikoak daudela dirudielako. Bigarren arrazoia ahaztuz, eta gizakiaren hilkortasunaren gaineko gure esperientzia bakarrik kontuan hartuz, garbi dago ez ginatekeela pozik geldituko hiltzear dagoen gizaki baten kasua oso ondo ulertu eta gero; «bi gehi bi lau dira» proposizioaren kasuan, ordea, kontu handiz aztertutako kasu bakar bat nahikoa izaten da edozein beste kasutan gauza berak gertatu behar duela onartzeko. Gogoeta egin eta gero, gizaki guztiak hilkorrak ote diren zalantzan jartzeko aukeraren bat dagoela onartzera behartuta egon gaitezke –haatik, zalantza txikia. Hori garbi ikus daiteke bi mundu desberdin irudikatzen saiatuz gero: batean hilkorrak ez diren gizakiak daude, eta bestean bi gehi bi bost dira. Swift-ek inoiz hiltzen ez den Struldbrugs-ko arraza gogoan edukitzeko gonbit egiten digunean, irudimena hartara jartzeko gauza gara. Baina bi eta bi bost diren mundu batek guztiz bestelako maila batekoa dirudi. Halako mundu batek, halakorik balego, gure ezagutzaren eraikuntza osoa irauliko lukeela eta, halaber, erabateko zalantzara eramango gintuzkeela uste dugu.
Kontua da «bi gehi bi lau dira» bezalako judizio matematiko sinpleenetan, baita logikako judizio askotan ere, proposizio orokorra egiazkoa dela jakin dezakegula kasu partikularretatik ondorioztatu gabe, nahiz eta kasu partikularren bat eskuarki premiazkoa izan proposizio orokorrak esan nahi duena garbi ikus dezagun. Horregatik, orokorra denetik orokorra denera edo orokorra denetik partikularra denera igarotzen den dedukzioaren prozesuan benetako baliagarritasuna dago; bai eta partikularra denetik partikularra denera edo partikularra denetik orokorra denera igarotzen den indukzioaren prozesuan ere. Filosofoen artean eztabaida zaharra da ea dedukzioak noizbait ezagutza berria ematen duen edo ez. Zenbait kasutan gutxienez ematen duela ikus dezakegu orain. Dagoeneko bi gehi bi lau direla baldin badakigu, eta Brown eta Jones bi direla baldin badakigu, eta Robinson eta Smith ere hala baldin badira, orduan Brown, Jones, Robinson eta Smith lau direla deduzi dezakegu. Hori ezagutza berria da, gure premisetan ez dagoen ezagutza, «bi gehi bi lau dira» proposizio orokorrak inoiz ez digulako esaten Brown, Jones, Robinson eta Smith bezalako jendea dagoenik, eta premisa partikularrek ez digutelako esaten halako lau lagun daudenik, eta deduzitutako proposizio partikularrak, ordea, bi gauza horiek esaten dizkigulako.
Dena dela, ezagutzaren berritasuna ez da hain ziurra logikari buruzko liburuetan beti ematen den dedukzioaren ohiko kasua aintzat hartuz gero: alegia, «Gizaki guztiak hilkorrak dira; Sokrates gizakia da. Beraz, Sokrates hilkorra da.» Kasu horretan, A, B, C gizaki batzuk, hil zirenez gero, hilkorrak zirela benetan badakigu arrazoizko zalantzatik haratago. Sokrates gizaki horietako bat balitz, ergelkeria litzateke «gizaki guztiak hilkorrak dira» proposiziotik itzulingurua egitea «seguru asko Sokrates hilkorra da» ondoriora iristeko. Sokrates ez balitz indukzioaren oinarrian dauden gizaki horietako bat, oraindik ere hobe genuke A, B, C horiengandik Sokratesengana zuzenean argudiatzea, «gizaki guztiak hilkorra dira» proposizio orokorraren inguruan ibiltzea baino. Izan ere, gure datuetatik abiatuz, Sokrates hilkorra izateko probabilitatea handiagoa da gizaki guztiak hilkorrak izateko probabilitatea baino. (Hori nabaria da, gizaki guztiak hilkorrak baldin badira, Sokrates ere hilkorra delako; baina Sokrates hilkorra baldin bada, ez da ondorioztatzen gizaki guztiak hilkorrak direnik.) Hala, «gizaki guztiak hilkorrak dira» proposiziotik barrena joan eta ondoren dedukzioa egin beharrean, gure argudioa huts-hutsean induktiboa denean «Sokrates hilkorra da» ondoriora helduko gara, ziurtasunera gehiago hurbilduz.
Horrek erakusten du a priori ezagutzen ditugun «bi gehi bi lau dira» bezalako proposizio orokorren eta «gizaki guztiak hilkorrak dira» bezalako orokortze enpirikoen artean dagoen aldea. Lehenengoari dagokionez, argudiatzeko modu zuzena dedukzioa da, baina besteari dagokionez, indukzioa beti egokiagoa da teorikoki, eta gure ondorioaren egiaz fidagarritasun handiagoa bermatzen du, orokortze enpiriko guztiak beren kasu partikularrak baino dudazkoagoak direlako.
A priori ezagutzen ditugun proposizioak badaudela ikusi dugu, eta haien artean logikako eta matematika hutseko proposizioak ez ezik, etikako funtsezko proposizioak ere badaude. Jarraian honako arazo honetaz arduratuko gara: nola da posible halako ezagutza egotea? Eta zehatzago, nola egon daiteke proposizio orokorren ezagutza, kontuan izanik kasu guztiak ez ditugula aztertu eta, haien kopurua infinitua denez, benetan ez ditugula guztiak sekula aztertuko? Galdera horiek Kant alemaniar filosofoak (1724-1804) jarri zituen mahai gainean lehenengo aldiz, eta zailak izateaz gain oso garrantzitsuak dira ikuspuntu historiko batetik.