Hiztegi Hirukoitza/H

Wikitekatik

DE LA LETRA
H

HA.

A , interjeccion.
veaſe ah.
Ha vn año , urte
bat da , ha dos
años ; urte bi da ;
dira. Lat. Ab hinc
uno , duobus an-
nis , veaſe haber.
Haba , viene de el
Baſcuence babá. Lat. Faba

Es vn coſtal de habas , baba zorro bat da.

Lat. Ad inſtar ſacci fabis pleni eſt.

Habar , babadia. Lat. Fabarium.

Haber , poſſeer , izau , eduqui , euqui.

Lat.
H A.
Lat. Habere.
Sus anomalos con verbos activos ſon las
terminaciones abſolutas , y
relativas de el activo.
Baſcongado.
Yo he , tu has , aquèl ha , det , dezu , deu ,
&c. ſi ſe ſigue plural , ditut , dituzu ,
ditu , &c.

Haber , es empeño inutil, que eſte verbo

auxiliar ſe aya de eſcribir con h ; por-
que ſale de el Latino habere ; pues
otras , inumerables vozes no ſiguen ſu
origen Latino , ni de eſta regla hazen
caſo los Franceſes en ſu avoir que
igualmente viene de el habere.
Como auxiliar de los activos en los tiem-
pos compueſtos , nada le correſponde
en Latin : yo he , has , ha dicho , dixi ,
dixiſti , dixit. En el Baſcuence ſi , eſan
det , dezu , deu.
Como auxiliar de los neutros , ſum , es ,
fui , naiz , cerade , da , &c.

Haber de , bear poſpueſto al infinitivo.

Lat. El futuro en rus.
Hay , ſea con ſingular , ſea con plural ,
da , dira , dire , dirade. Lat. Eſt , ſunt.

Haber , haberes , hazienda , veaſe aberes ,

cuyo origen es Baſcongado.

Haberìa , tributo , que ſe paga al Rey ,

de lo que ſe embarca para fuera , es de
el Baſcuence aberìa , cuyo ſignificado
principal es gaſto , y quadra la ſignifi-
cacion à la averìa , ò por el gaſto que
hazen los contribuyentes , ò porque
ſirve para el gaſto de el Rey. Lat. Tri-
butum ex mercibus aliò per mare ve-
hendis.

Haberìas , haziendas , voz antiquada de

Aragòn , es de el Baſcuence aberé,
veaſe. aberes.

Haberio , las beſtias , y otras coſas de

Labradores , es de el Baſcuence aberé
ganado , animal. Necazcayac. Lat. Beſ-
tiæ , & alia agricolis neceſſaria.

Habichuela , veaſe alubia.

Habil , gai , cintzoa , entregu. Lat. Ha-

bilis.

Habilidad , gaiquera , cintzoera , entre-

gudea. Lat. Dexteritas , facilitas.

Habiliſsimo es , chit da gai , cintzó ,

entregu. Lat. Valde habilis eſt.

Habilitacion , gaitutzea , cintzotzea ,

entregutzea. Lat. Habilem reddendi
actio.

Habilitar , gaitu , cintzotu , entregutu ,

gai eguin , cintzo eguin. Lat. Habilem
reddere.
H A.:::::409

Habilitado , gaitua , &c. Lat. Habilis

redditus.

Habitable , bicigarria. Lat. Habitabilis.

Habitacion , biztandea , biciteguia , le-

cona , lecuna , lecuona. Lat. Habitatio ,
domicilium.

Habitador , biztanlea , lecontaria. Lat.

Habitator , incola.

Habitar , bicitu, biztandu , lecontú. Lat.

Habitare.

Habito , veſtido , ſoñecoa , ſoincoa , jaz-

caya , janci caya. Lat. Habitus , us.

Habito de Religion , y Orden Militar ,

Abitua. Lat. Habitus , veſtis.

Habito , coſtumbre , facilidad de hazer

algo , aztura , oitura. Lat. Habitus.

Habito infuſo , aztura ſortua , adqui-

rido , billatua. Lat. Habitus infuſus ,
acquiſitus.

Habitos largos , jancicai luceac. Lat.

Talares veſtes.

Habituacion , aztura , oitura. Lat. Ha-

bitus.

Habitual , oituarra. Lat. Habitualis.

Habituarſe , oitu , oituratu , azturatu.

Lat. Aſſueſcere.

Habituado , oitua , &c. Lat. Aſſuetus.

Habitud , relacion , beaquida. Lat. Habi-

tudo.

Habla , lenguage , hizcuntza , mintza-

ioa. Lat. Lingua.

Habla , palabra , hitza , mintzoa , ver-

. Lat. Verbum.

Hablador , erauslea , erauſtaria , edaſ-

lea , hitzontzia , hiz jarioa , berrit-
ſua , verbatſua. Lat. Loquax , garru-
lus.

Habladurìa , erauſia , hitzontziqueria ,

berritſuqueria. Lat. Loquacitas , gar-
rulitas.

Hablar , hitz eguin , verbeguin , mintzo ,

mintzatu , edas , edaſi. Lat. Loqui ,
fari.

Hablar mucho , demaſiado , erauſi. Lat.

Nimis loqui.
N O T A.
El verbo erauſi tiene ſus anomalos , y
ſon en los tiempos ſiguientes.
Indic. preſ. Eſtoy hablando à deſtajo ,
darauſquit , eſtas , eſta , darauſquic ,
quin , darauſquio, eſtamos, eſtais , eſ-
tàn , darauſquigu , darauſquizute ,
darauzquiote.
Imperf. Nerauſquion , cenerauſquion ,
cerauſquion ; yo te eſtaba hablando à
deſtajo , eſtabas , eſtaba : guenerauſ-
quion , cenerauſquioten , cerauſquio-
F ff:::::ten
410H A.
ten , eſtabamos , eſtabais , eſtaban.
Imper. Erauſc , nai badec , habla tu à
deſtajo, ſi quiſieres.
Quando no ay interrogacion, ſe les ante-
pone la afirmacion ba , como bada-
rauſquit ; y lo miſmo ſucede en el ſi-
guiente anomalo , que ſe aplica al ha-
blar en furia.
Indic. preſ. Daraſat , daraſazu , dara-
ſa , hablo , hablas , habla ; daraſagu ,
daraſazue , daraſate , hablamos , ha-
blais , hablan.
Imperf. Neraſan , ceneraſan , ceraſan ;
yo hablaba , hablabas , hablaba : guene-
raſan , ceneraſaten , ceraſaten , ha-
blabamos , hablabais , hablaban.
Tambien ſe aplican eſtas inflexiones al
hablar abſolutamente.

Hablatiſta , lo miſmo que hablador , veaſe.

Hablilla , ipuiña , guezurrancha. Lat. Fa-

bula.

Haca , zaldiñoa. Lat. Mannus , i.

Hacanea , zaldibi tarta. Lat. Equus Bri-

tannicus.

Hacecito , veaſe haz.

Hacedero , eguinquizuna. Lat. Factibilis.

Hacedor , eguillea , eguinzallea. Lat.

Factor.

Hacendar , viene de el Baſcuence , acen-

datu , acenduatu. Lat. Prædijs dotare ,
donare.

Hacendado , acendatua. Dives fundis.

Hacendilla , hacenduela , aciendachoa.

Lat. Prædiola , vel levis opera.

Hacendoſo , bearguillea. Lat. Laborio-

ſus , ſedulus.

Hazer , eguin. Lat. Facere.

N O T A.
Tiene eſte verbo ſus anomalos , aun-
que no en el indicativo.
A bſoluto , y ſingular.
Imperat. hazlo , eguic , eguin , eguizu ,
hagalo yo , daguidan , hagalo èl , be-
gui : hagamoslo , hazedlo , haganlo ,
daguigun , eguizue , eguizute , beguie ,
beguite.
Preſ. Que yo lo haga , que tu , que aquèl ,
daguidala , daguizula , daguiala, da-
guiela : que noſotros , voſotros , aque-
los lo hagan , daguigula , daguizuela ,
daguitela.
Futur. condic. y tambien preſente de in-
dicat. condicion.
Si yo lo hago , lo hiziere , badaguit ; ſi lo
hazes , badaguic , badaguin , badagui-
zu ; ſi lo hiziere , haze , badagui ; ſi lo
hazemos , badaguigu , ſi lo hazeis , ba-
H A.
daguizute ; ſi lo hazen badaguite.
Eſta miſma terminacion , antepueſto el
verbo indiferente al poder , haze eſtas
oraciones.
Si yo puedo , pudiere hazerlo , como yo
pueda hazerlo , como tu , como aquèl ,
albadaguit , albadaguic , in , al bada-
guizu , albadagui , &c.
Item badaguiquet , badaguiquezu , bada-
guique , yo puedo hazer , y tu , y aquèl ;
badaguiquegu , badaguiquezue , bada-
guiquete , podemos , podeis , pueden
hazerlo.
Hazer ſe puede , eguin leguique , leique ,
eguin lei.
Imperf. Yo lo hizieſſe , tu , aquèl , ne-
guian , ceneguian , ceguian , y tambien
la an en en , v. g. ceguien : gueneguian ,
ceneguiten , ceguien , ceguiten , lo hi-
zieſſemos , hizieſleis , hizieſſen.
Que yo lo hizieſſe , que tu , que aquèl ,
neguiela , ceneguiela , ceguiela : que lo
hizieſſemos , hizieſſeis , hizieſſen , gue-
neguiela , guenguiala , ceneguitela ,
cenguitela , ceguitela.
Si yo lo hiziera , hizieſſe , ſi tu , ſi aquèl ,
banegui , bacenegui , bacengui , bale-
gui : ſi noſotros , voſotros , aquellos
hizieran , hizieſſen , baguenegi , ba-
guengui , baceneguite , bacenguite , ba-
leguite.
Si yo , como yo pudiera , pudieſſe hazer-
lo como tu , aquèl , al banegui , al bace-
negui , al balegui , &c.
Yà pudiera hazerlo yo , tu , aquèl , bane-
guique , baceneguique , baneguique
yà nòs , vòs ellos pudieran hazerlo ,
bagueneguique , baceneguite , baguen-
guique , bacenguiquete.
Abſoluto plural.
Imperat. Hazlos , hagalos , eguitzic,
eguitzin , eguitzac , eguitzan , be-
guitz , beguitza : hazedlos , haganlos.
eguitzitzute , eguitzatzute , begui-
tzite , beguitzate. Item eguizuz , haz-
los , &c.
Preſ. Hagalos yo , tu , aquèl , daguitzi-
dan , daguitzitzun , daguitzan. Item
daguidazan , daguizazun , daguiz-
tzan : hagamoslos nòs , vòs , aquellos ,
daguitzigun , daguitzitzuten , dagui-
tziten. Item daguiguzan.
Que los haga yo , que tu , que aquel , da-
guitzidala , daguidazala , &c.
Fut. condic. y preſ indicat. condicional.
Si yo los hago , los hiziere , ſi tu , ſi
aquèl , badaguitzit , badaguitzic , ïn ,
badagui-
H A.
badaguitzitzu , badaguitzi. Itemba-
daguidaz , badaguizuz , badaguiz. Si
los hazemos , hazeis , hazen , badagui-
tzigu , badaguitzitzue , badaguitzi.-
tzute , badaguitzite. Item badagui-
guz , badaguizuez , badaguizte.
Si yo puedo , y pudiere hazerlos , al ba-
daguitzit , &c. Item al badaguidaz , &c.
Yo puedo hazerlos , tu , aquèl , badagui-
quetzit , badaguiquetzic , in , bada-
guiquetzi. Item badaguiquedaz , ba-
daguiquezuz , badaguiquez. Podemos ,
podeis , pueden hazerlos , badaguique-
tzigu , badaguiquetzitzue , badagui-
quetzite. Item badaguiqueguz, bada-
guiquezuez , badaguizquete.
Pueden hazerſe , eguin leguizque , le-
guiz , leiz , ò tambien baleguizque.
Imperf. Yo los hizieſſe , tu, aquèl , ne-
guitzan , ceneguitzan , cenguitzan ,
ceguitzan. Item neguitzien , &c. Nòs ,
vòs , ellos los hizieſſen , gueneguitzan ,
guenguitzan , ceneguitzaten , cengui.-
tzaten , cenguitzeen, ceguitzaten , ce-
guitzeen.
Que los hizieſſe yo , &c. neguitzala , &c.
Si yo los hiziera , hizieſſe , baneguiz , ba-
neguitza. Si tu , baceneguiz , bacen-
uiz , bacenguitza. Si aquèl , baleguiz ,
baleguitza. Si noſotros , bagueneguiz ,
baguenguiz , baguenguitza. Si voſo-
tros , baceneguize , bacenguizte , ba-
cenguitzate. Si aquellos , baleguizte ,
baleguitzate.
Yà pudiera yo hazerlos , baneguizque ,
baneguitzaque , y aſsi en las demàs
perſonas , añadiendo que à la antece-
dente terminacion.
Si yo pudier a, como yo pudiera hazer-
los , al baneguiz , al baneguitza , y aſsi
en las demàs anteponiendo el al.
Tranſitivo à primera perſona , y acuſa-
tivo ſingular.
Hazmelo , eguidac, eguidan , eguidazu.
iagamelo aquèl , beguit. Hazedmelo ,
eguidazue. Haganmelo aquellos , be-
guitet.
Preſ. Tu me lo hagas , daguidazun , de-
guidazun. Aquèl me lo haga , dagui-
dan , deguidan. Voſotros me lo hagais ,
daguidazuten , deguidazuten. Aque-
llos me lo hagan, daguitedan , degui-
tedan.
Que tu me lo hagas , dagui , daguidazu-
la , &c.
Imperf. Tu me lo hizieſſes , aquèl , cene-
guidan , cenguidan , ceguidan. Voſo
H A.:::::411
tros me lo hizieſſeis , aquellos, cene-
guidaten , cenguidaten , ceguidaten.
Que tu me lo hizieſſes , que aquèl , cen-
guidala , ceguidala , &c.
Si tu me lo hazes , me lo hizieres , bada-
gui ,badeguidazu. Si aquèl , badaguit ,
badeguit. Si voſotros , bada , badegui-
dazute. Si aquellos , badaguitet , ba-
deguitet.
Si tu me lo hizieras , hizieſſes , bacene-
guit , bacenguit. Si aquèl , baleguit. Si
voſotros , baceneguitet , bacenguitet.
Si aquellos , baleguitet.
Si tu me lo pudieras , como tu me lo pu-
dieras , pudieſſes hazer , al baceneguit ,
al bacenguit , &c.
Si tu me lo puedes hazer , albadaguida-
zu. Si aquèl , al badeguit. Si voſotros ,
al badaguidazue. Si aquellos , al bada-
guidate.
Yà me lo pudieras hazer tu , aquèl , ba.
ceneguiquet , bacenguiquet , balegui-
quet. Yà me lo pudierais. voſotros ,
aquellos , bacenguiquetet , baleguitet.
El miſbmo tranſitivo , y acuſativo de
plural ſiguiente.
Imper. Hazmelos tu , eguizquidac , an ,
eguizquidatzu , eguidazuz. Hagan-
melos aquèl , beguizquit , beguidaz.

Hazed elos voſotros , eguizquida-

tzute , eguidatzuez. Haganmelos a-
quellos , beguizquitet.
Preſ. Tu me los hagas , daguizquida-
tzun. Aquèl me los haga , deguizqui-
dan. Voſotros , deguizquidatzuten.
Aquellos , deguizquidaten.
Que tu me los hagas , daeguizquidatzu-
la, &c.
Imperf. Tu me los hizieſſes , cenguizqui-
dan. Aquèl , ceguizquidan. Voſotros ,
cenguizquidaten. Aquellos , ceguiz-
quidaten.
Que tu me los hizieſſes , cenguizquida-
la, &c.
Si tu me los hazes , hizieres , badeguiz-
quidatzu. Si aquèl , badaguizquit. Si
voſotros , badaguizquidatzute. Si.
aquellos badaguizquitet. Item bade-
guidatzuz, badeguidaz, ſi me los ha-
zes, ſi aquèl.
Situme los hizieras , hizieſſes , bacenguiz-
quit. Si aquèl , baleguizquit. Si voſo-
tros , bacenguizquitet. Si aquellos , ba-
leguizquitet.
Si tu me los pudieras , como tu me los
pudieras , puedeſſes hazer , al bacen-
guizquit, &c.
Fff 2:::::Si tu
412H A.
Si tu me los puedes , pudieres hazer , al-
badaguizquidatzu. Si aquèl , al bade-
guizquit. Si voſotros, al badeguizqui-
datzute. Si aquellos , al badequizqui-
tet.
Yà me los pudieras hazer , baceneguiz-
quet. Aquèl , baleguizquet. Voſotros ,
bacenguizquitet. Aquellos , baleguiz-
quitet.
Tranſitivo à la ſegunda perſona zu ,
zeu , y acuſativo ſingular.
Preſ. Yo te lo haga , daguizudan. Aquèl
te lo haga , daguizun. Noſotros te lo
hagamos , daguizugun. Aquellos te lo
hagan , deguizuten.
Que yo te lo haga , da , deguizudala , &c.
Imperf. Yo te lo hizieſſe , aquèl , negui-
zun , ceguizun. Noſotros , aquellos ,
gueneguizun , guenguizun , ceguizuten.
Que yo te lo hizieſſe , neguizula , &c.
S yo te lo hago , hiziere , ſi aquèl , bada-
guizut , badeguizu. Si noſotros , ſi
aquellos , badaguizugu , badeguizute.
Si yo te lo hiziera , hizieſſe , ſi aquèl , ba-
neguizu , baleguizu. Si noſotros , ſi
aquellos , baguenguizu , baleguizute.
Si yjo te lo pudiera , pudieſſe hazer , ſi
aquèl , al baneguizu , al baleguizu , &c.
Si yo te lo puedo , pudiere hazer , al ba-
daguizut. Si aquèl , al badeguizu. iS
noſotros , al badaguizugu. Si aquellos ,
al badaguizute.
Yà yo te lo pudiera hazer , baneguique-
zu. Yà aquèl , baleguiquezu. Yà noſo-
tros , baguenguiquezu. Yà aquellos ,
baleguiquezute.
Tranſitivo de la miſma perſona , y acu-
ſativo de plural.
Preſ. Yo te los haga , aquèl , daguizqui-
dizudan , deguizquitzun. Noſotros ,
daguizquitzugun. Aquellos , deguiz-
quitzuten.
Que yo te los haga , daguizquitzudala ,
&c.
Imperf. Yo te los hizieſſe , neguizqui-
tzun. Aquèl , ceguizquitzun. Noſo-
tros , guenguizquitzun. Aquellos , ce-
guizquitzuten.
Que yo te los hizieſſe , neguizquitzula ,
&c.
Si yo te los hago , hiziere , badaguizqui-
tzut. Si aquèl , badeguizquitzu. Si
noſotros , badeguizquizugu. Si aque-
llos , badeguizquitzute.
Si yo te los hiziera , hizieſſe , baneguiz-
H A.
quitzu. Si aquèl , baleguizquitzu. Si
noſotros , baguenquizquitzu. Si aque-
llos , baleguizquitzáte.
Si yo te los pudiera hazer , al baneguiz-
t . a -
daguizquitzut. Si aquèl , al badeguiz-
quitzu. Si noſotros , al badeguizqui-
tzugu. Si aquellos , al badeguizqui
zute.
Yà yo te los pudiera hazer , baneguiz-
quetzu. Ya aquèl , baleguizquetzu.
Ya noſotros , baguenguizquetzu. Yà
aquellos , baleguizquetzute.
Tranſitivo à la tercera perſona de ſin-
gular , y acuſativo ſingular.
Imper. Hazſelo tu , eguion , eguioc , eguio-
zu. Hagaſelo aquèl , beguio. Hazedſe-
lo , eguiozute. Haganſelo ellos , be-
guiote , beguie.
Preſ. Daguiodan , daguiozun , daguion.
Yo ſe lo haga , tu , aquèl , daguiogun ,
daguiozuten , daguioten , daguioen.
Item deguiodan , &c.
Que yo ſe lo hag a, daguiodala , &c.
Imperf. Yo ſe lo hizieſſe , tu , aquèl , ne-
guion , ceneguion, ceguion Nòs , vòs ,
ellos ſe lo hizieſſen , gueneguion , guen-
guion , ceneguioten , ceguioten.
Que yo ſe lo hizieſſe , neguiola , &c.
Si yo ſe lo hago , ſi tu , ſi aquèl , bada-
guiot , badaguiozu , badaguio. Si nòs ,
vòs , ellos , badeguiogu , badaguiozute ,
badaguiote.
Si yo ſe lo hiziera , ſi tu , ſi aquèl , ba-
neguio , bacenguio , baleguio. Si nòs ,
vòs , ellos , baguenguio , bacenguiote ,
baleguiote.
Sivyo ſe lo pudiera hazer , al baneguo , &c.
Si yo ſe lo puedo , ò pudiere hazer , alba-
daguiot. Si tu , al badaguiozu. Si aquèl,
al badaguio. Si noſotros , albadaguiogu.
Si voſotros , al badaguiozute. Si aque-
llos , albadaguiote , al badaguie. Tam-
bien ſe dizen contrahidas eſtas infle-
xiones , aſsi , al badiot , al badiozu , al-
badio , &c.
Yà yo ſe lo pudiera hazer , ya tu , yà
aquèl , baneguiqueo, bacenguiqueo , ba-
leguiqueo. Yà noſotros , yà voſotros ,
yà aquellos , baguenguiqueo , bacengui-
queote , baleguiqueote.
Tranſitivo de la miſma perſona , y acu-
ſativo de plural.
Imper. Hazeſelos tu , eguiozcac , an , egui-
ozcatzu ,
H A.
ozcatzu , eguiozuz. Hagaſelos aquèl ,
beguioz , beguiozca. Hazedſelos voſo-
tros , eguiozcatzue. Haganſelos ellos ,
beguiozte , beguiozcate.
Preſ. Yo ſe los haga , tu , aquèl , deguioz ,
daguiozcadan , daquiozcatzun , da-
guiozcan. Nòs , vòs ellos , daguiozca-
gun , daguiozcazuten , daguiozcaten ,
daguiozten. Item daguizquiodan , quio-
zun , quion , &c.
Que yo ſe los haga , daguiozcadala , da-
guizquiodala , &c.
Imperf. Yo ſe los hicieſſe , tu , aquèl , ne-
guiozcan , ceneguiozcan , cenguioz-
can , ceguiozcan. Nòs , vòs , ellos ſe
los hicieſſen , guene , guenguiozcan ,
cenguiozcaten , ceguiozcaten. Item ne-
guizquion , cenguizquion , &c.
Que yo ſe los hicieſſe , neguiozcala, ne-
guizquiola , &c.
Si yo ſe los hago , ſi tu , ſi aquèl , bada-
guiozcat , badaguiozcatzu , badagui-
ozca. Si nòs , vòs , ellos , badaguioz-
cagu , badaguiozcatzute , badaguioz-
cate. Item badaguizquiot , badaguiz-
quiotzu , badaguizquio , badaguiz-
quiogu , badaguizquiotzute bada-
guizquiote. Item badaguiodaz , bada-
guiozuz , badaguioz , &c.
Si yo ſe los hiciera , ſi tu , ſi aquèl , bane-
guiozca , bacenguiozca , baleguiozca.
Si nòs , vòs , ellos , baguenguiozca ,
bacenguiozcate , baleguiozcate. Item
baneguizquio , bacenguiczquio , bale-
guizquio , &c. Item baneguioz , bacen-
guioz , baleguioz.
Si yo ſe los pudiera hazer , al baneguioz-
ca , al baneguizquio , al baneguioz , &c.
Si yo ſe los puedo , y pudiere hazer , al-
badaguiozcat , al badaguizquiot , al ba-
daguiodaz. Si tu , al badaguiozcatzu ,
al badaguizquiotzu , al badaguiozuz. Si
aquèl , al badaguozca , albadaguiz-
quio , albadaguiozaz. Si noſotros , al-
badaguiozcagu , al badaguizquiogu ,
al badaguioguz. Si voſotros , al bada-
guiozcatzute , al badaguizquiotzute,
al badaguiozuez. Si aquellos , al bada-
guiozcate , al badaguizquiote , al bada-
guiozaz. Item por contraccion , al ba-
diozcat , al badizquiot , al baguiodaz ,
&c.
Yà yo ſe los pudiera hazer , yà tu , yà
aquèl , baueguizqueo , bacenguizqueo ,
baleguizqueo. Item baneguiozcaque ,
bacenguiozcaque, baleguiozcaque. Yà
nòs , vòs , ellos , baguenguizqueo , ba-
cenguizqueote , baleguizqueote. Item
baguenguiozcaque , bacenguiozcate-
H A.:::::413
que , baleguiozcateque.


Tranſitivo à la primera perſona de plu-
ral , y acuſativo ſingular.
Imperat. Haznoslo , eguiguc , un , egui-
guzu. Haganoslo aquèl , beguigu. Ha-
zednoslo , eguiguzue , eguiguzute. Ha-
gannoslo aquellos , beguigute , begui-
gue.
Preſ. Daguiguzun , daguigun , y lo miſ-
mo deguigun , tu nos lo hagas , y aquèl.
Dagui , deguiguzuten , deguiguten ,
voſotros , nos lo hagais , aquellos.
Que tu nos lo hagas , dagui , deguigu-
zula , &c.
Imperf. Tu nos lo hicieſſes , ceneguigun ,
cenguigun. Aquèl , ceguigun. Voſo-
tros , cene, cenguiguten. Aquellos , ce-
guiguten.
Que tu nos lo hicieſſes , que aquèl , cen-
guigula , ceguigula , &c.
Si tu nos lo hazes , badaguiguc , un , ba-
daguiguzu. Si aquèl , badeguigu. Si
voſotros , badeguiguzute. Si aquellos ,
badeguigute.
Si tu nos lo hicieras , ſi aquèl , bacene ,
bacenguigu , baleguigu. Si voſotros ,
ſi aquellos , bacenguigute balegui-
gute.
Si tu nos lo pudieras hazer , ſi aquèl , al-
albadeguiguc , un , albadeguiguzu. Si
aquèl , albadeguigu , Si voſotros , alba-
deguiguzute. Si ellos , albadeguigute.
Yà nos lo pudieras hazer , bacenguigu-
que. Yà aquèl , baleguiguque. Ya vo-
ſotros , bacenguiguquete , bacenguigu-
quee. Yà aquellos , baleguiguquete ,
baleguiguquee.
Tranſitivo de la miſma perſona , y acu-
ſativo de plural.
Imper. Haznoslos , eguizquiguc , un ,
eguizquigutzu , eguiguzuz. Haganos-
los aquèl , beguizquigu , beguiguz.Ha-
zednoslos voſotros , eguizquigutzute ,
eguiguzuez. Hagannoslos ellos , be-
guizquigute , beguiguez.
Preſ. Tu nos los hagas , y aquèl , deguiz-
quigutzun , deguizquigun. Voſotros.
aquellos , deguizquigutzuten , deguiz-
quiguten.
Que tu nos los hagas , que aquèl , daguiz-
quigutzula , deguizquigula , &c.
Imperf. Tu nos los hicieſſes , y aquèl , cen
guizquiguu , ceguizquigun. Voſotros.
y aque
414H A.
y aquellos , cenguizquiguten , ceguiz-
quiguten.
Que tu nos los hicieſſes , que aquèl , cen-
guizquigula , ceguizquigula , &c.
Si tu nos los hazes , badaguizquiguc ,
un , badaguizquitzu. Si aquèl , bade-
guizquigu. Si voſotros , badaguizqui-
gutzute. Si aquellos , badaguizqui-
gute.
Si tu nos los hicieras , ſi aquèl , bacenguiz-
quigu , baleguizquigu. Si vòs , ſi ellos ,
bacenguizquigute , baleguizquigute.
Si tu nos los pudieras hazer , ſi aquèl ,
al baceaiguizquigu , al baleguizquigu ,
&c.
Si tu nos los puedes , y pudieres hazer ,
al badaguizquiguc , un , al badaguiz-
quigutzu. Si aquèl , al badeguizquigu.
Si voſotros , al badeguizquigutzute. Si
aquellos , al badeguizquigute.
Yà nos los pudieras hazer , bacenguiz-
quiguque. Yà aquèl , baleguizquigu-
que. Yà voſotros , bacenguizquigute.
Yà aquellos , baleguizquigute.
Tranſitivo à la ſegunda perſona de plu-
ral , y accuſativo ſingular.
Preſ. Yo os lo haga , deguizuedan , da-
guizutedan. Aquèl , daguizuten , de-
guizuen. Noſotros os lo hagamos , da-
guizutegun , deguizuegun. Aquellos
os lo hagan , deguizueten.
Que yo os lo haga , deguizuedala , &c.
Imperf. Yo os lo hicieſſe , neguizuen ,
neguizuten. Aquèl , ceguizuen , cegui-
zuten. Nòs os lo hicieſſemos , guengui-
zuen , guenguizuten. Aquellos os lo
hicieſſen , ceguizueten.
Que yo os lo hicieſſe , neguizuela , &c.
Si yo os lo hago , hiciere , badaguizuet ,
badaguizutet. Si aquèl , badeguizue ,
badeguizute. Si noſotros , badeguizue-
gu , badeguizutegu. Si aquellos , bade-
guizuete.
Si yo os lo hiciera , hicieſſe , baneguizue ,
baneguizute. Si aquèl , baleguizue ,
baleguizute. Si noſotros , baguengui-
zue , baguenguizute. Si aquellos , ba-
leguizuete.
Si yo os lo pudiera , pudieſſe hazer , al-
baneguizue. Si aquèl , al baleguizue ,
&c.
Si yo os lo puedo , y pudiere hazer , al-
badaguizuet , al badaguizutet.Si aquèl ,
al badaguizue , al badaguizute. Si no-
ſotros , al badaguizuegu. Si aquellos ,
al badaguizuete.
Yà yo os lo pudiera hazer , baneguique-
H A.
zue. Yà aquèl, baleguiquezue. Yà no-
ſotros , baguenguiquezue. Yà aquellos,
baleguiquezuete.
Tranſitivo de la miſma perſona , y acu-
ſativo de plural.
Preſ. Yo os los haga , daguizquitzue-
dan. Aquèl , deguizquitzuen. Noſo-
tros daguizquitzuguen. Aquellos,
deguizquitzueten.
Que yo os lo haga , daguizquitzuedala,
&c.
Imperf. Yo os los hicieſſe , neguizqui-
tzuen. Aquèl , ceguizquitzuen. Noſo-
tros guenguizquitzuen. Aquellos ,
ceguizquitzueten.
Que yo os los hicieſſe , neguizquitzue-
la , &c.
Si yo te los hago , hiciere , badaguizqui-
tzuet. Si aquèl , badaguizquitzue. Si
noſotros , badaguizquitzuegu.Si aque-
llos , badaguizquitzuete,
Si yo os los hiciera, baneguizquitzue. Si
aquèl , baleguizquitzue. Si noſotros,
baguenguizquitzue. Si aquellos , bale-
guizquitzuete.
Si yo os los pudiera hazer , albaneguiz-
quitzue. Si aquèl, albaleguizquitzue,
&c.
Si yo os los puedo , y pudiere hazer, al-
badeguizquitzuet. Si aquèl , albade-
guizquitzue. Si noſotros , albadeguiz-
quitzuegu. Si aquellos , albadaguiz-
quitzuete.
Yà yo os los pudiera hazer , baneguiz-
quetzue. Ya aquèl , baleguizquetzue.
Yà noſotros , baguenguizquetzue. Yà
aquellos , baleguizquetzuete. Y eſta
terminacion en tzue , haze tambien
tzute.
Tranſitivo à la tercera perſona de plu-
ral , y acuſativo ſingular.
Imperat. Hazſelo à ellos , eguiyec , egu-
yen , eguiyezu, eguizquiec , eguizquie-
zu. Hagaſelo aquèl , beguiye. Hazed-
ſelo , eguiyezue.
Preſ. Yo ſe lo haga à ellos , daguiedan,
daguiotedan. Tu , daguiezun , daguio-
zuten. Aquèl , daguiyen , daguioten.
Noſotros , daguiyegun , daguiotegun.
Voſotros , daguiyezuten , daguiozue-
ten. Aquellos , daguiyeten, daguiote-
ten.
Que yo ſe lo haga à ellos daguiotedala.
&c.
Imperf. Yo ſe lo hicieſſe à ellos , negui-
yen,
yen , neguioten. Tu , cenguiyen , cen-
guioten. Aqèl ,ceguiyen , ceguioten
Noſotros , guenguiyen , guenguioten.
Voſotros , cenguiyeten , cenguioteten.
Aquellos , ceguiyeten , ceguioteten.
Que yo ſe lo hiieſſe à ellos , neguiyela,
neguiotela , &c.
Si yo ſe lo hago , y hiziere à ellos , ba-
daguiyet , badaguiotet. Si tu, badagui-
yezu , bada guiozute. Si aquèl , bada-
guiye, badaguiote. Si noſotros , bada-
guiegu , badaguiotegu. Si voſotros,
badeguiyezue, badaguiozuete. Si aque-
llos , badaguiyete , badaguiotete.
Si yo ſe lo hiziera à ellos , baneguiye, ba-
neguiote. Si tu , bacenguiye , bacen-
guiote. Aquèl, baleguiye, baleguiote.
Noſotros, baguenguiye, baguenguiote.
Voſotros , bacenguiyete , bacenguiote-
te. Si aquellos, baleguiyete, baleguio-
tete.
Si yo ſe lo pudiera hazer à ellos , albane-
guiye, albaneguiote, &c.
Si yo ſe lo puedo , y pudiere hazer à
ellos, albadaguiyet, albadaguiotet. Si
tu, albadaguiyezu. Si aquèl, albada-
daguiye , albadaguiote.Si noſotros ,
albadaguiyegu , albadaguiotegu.Si
voſotros, albadaguiezute, albadaguio-
zuete. Si aquellos , albadaguiyete, al-
badaguiotete.
Yà yo ſe lo pudiera hazer à ellos, bane-
guiyeque , baneguioquete. Yà tu , ba-
cenguieque, bacenguioquete. Yà aquèl,
baleguiyeque, baleguioquete. Yà noſo-
tros , baguenguiyeque , baguengioque-
te. Yà voſotros , bacenguiyequete, ba-
cenguioquetete. Yà aquellos , balegui-
yequete, baleguioquetete.
Tranſitivo de la miſma perſona, y acuſa-
tivo de plural.
Imper. Hazſelos tu à ellos , eguizquiyec,
en , eguizquiyezu , eguizquiotec, en,
tezu , eguiozcatec , en , tezu. laga
ſelos aquèl, beguizquiye, beguiozcate,
beuizquiote. Hazedſelos voſotros,
eguizquiezue, eguizquiotezue , egui-
ozcatezue. aganſelos aquellos , be-
guizquiyete , beguiozcatete , beguiz-
quiotete.
Preſ. Yo ſe los haga à ellos, daguiozca-
tedan , daguizquiotedan. Tu ſe los ha-
gas , daguiozcatezun , daguizquiote-
zun. Aquèl , daguiozcaten , daguiz-
quioten. Noſotros , daguiozcategun,
daguizquiotegun.Voſotros, daguiozca-
zueten , daguizquiotezuen. Aquellos,
H A.::::::415
daguizquioteten , daguiozcateten.
Que yo ſe los haga à ellos , daguiozcate-
dala, &c.
Imperf. Yo ſe los hizieſſe à ellos , negui-
ozcaten , neguizquioten. Tu , cengui-
ozcaten , cenguizquioten. Aquèl , ce-
guiozcaten, ceguizquioten. Noſotros ,
guenguiozcaten , guenguizquioten.
Voſotros, cenguiozcateten, cenguiz-
quioteten. Aquellos , ceguiozcateten ,
ceguizquioteten.
Que yo ſe los hizieſſe à ellos , neguioz-
catela , neguizquiotela , &c.
Si yo ſe los hago a ellos , badaguiozca-
tet , badaguizquiotet. Si tu , badagui-
ozcatzute , badaguizquiotzute.Si
aquèl , badaguiozcate , badaguizquio-
te. Si nolotros , badaguiozcagute , ba-
daguizquiogute. Si voſotros , bada-
guiozcatzutete , badaguizquiotzute-
te. Si aquellos , badaguiozcatete , ba-
daguizquiotete. Item badaguiyedaz ,
badaguiyezuz , badaguiyez , badagui-
yeguz , badaguiyezuez , badaguiye-
tez.
Si yo ſe los hiziera à ellos , baneguiozca-
te , baneguizquiote. Si tu , bacenguioz-
cate , bacenguizquiote. Si aquèl , ba-
leguiozcate , baleguizquiote. Si noſo-
tros , baguenguiozcate , baguenguizcatete ,
quiote. Si voſotros , bacenguioz te.
bacenguizquiotete. Si aquellos , bale-
guiozcatete , baleguiz quiotete. Item
baneguiyez , baneguiyezte , bacengui-
yez , baleguiyez , &c.
Si yo ſe lo pudiera hazer à ellos , allane-
guiozcate , al baneguizquiote , &c.
Si yo ſe los puedo , y pudiere hazer à
ellos , al badaguiozcatet , al badaguiz-
quiotet. Si tu , al badaguiozcatzute ,
al badaguizquiotzute. Si aquèl , al ba-
daguiozcate , al badaguizquiote. Si noſ-
otros , al badaguiozcategu , al badaguiz-
quiotegu. Si voſotros , al badaguiozca-
tzutete , albadaguizquiotzutete.Si
aquellos , albadiozcatete, albadaguiz-
quiotete. Item por contraccion , al ba-
diozcatet , al badizquiotet , &c. Item
al badaguiedaz , al badaguiezuz , al ba-
daguiezaz , &c.
Yà yo ſe los pudiera hazer à ellos , bane-
guizqueote , baneguiozcaquete. Yà tu ,
bacenguizqueote , bacenguiozcaquete.
Yà aquèl , baleguizqueote , baleguio-
caquete. Yà noſotros , baguenguizqueo-
te , baguenguiozcaquete. Yà voſotros ,
bacenguizqueotete , baceuguiozcaque
tete. Yà aquellos , baleguizqueotete.
baleguiozcaquetete.
Tranſi
416H A.
Tranſitivo à la primera perſona , ſiendo
ella miſma el acuſativo.
Imper. Hazme tu à mi miſmo , naguic ,
in , naguizu.
Hagame aquèl , naguí.
Hazedme vos , naguizute , naguizue.
Haganme ellos , naguite.
Preſ. Tu me hagas , hic , euc , naguiaan ,
zuc , zeuc naguizun. Aquèl me haga,
naguian. Voſotros me hagais , nagui-
zuen , naguizuten. Aquellos me ha-
gan , naguiten.
Que tu me hagas , naguiaala , naguizu-
la , &c.
Imperf. Tu me hizieſſes , nenguizun.
Aquèl me hizieſſe , nenguien. Voſotros
me hizieſſeis , nenguizuen , nenguizu-
ten. Aquellos me hizieſſen , nengui-
ten.
Que tu me hizieſſes , nenguizula , &c.
Si tu me hazes à mi miſmo , baneguic ,
in , banaguizu. Si aquèl , banagui. Si
voſotros , banaguizute. Si aquellos ,
banaguie , guite.
Si tu me hizieras à mi miſmo , banenguic ,
in , banenguizu. Si aquèl , banengui.
Si voſotros , banenguizue , guizute. Si
aquellos , banenguite.
Si tu me pudieras hazer à mi miſmo , al-
banenguic , nenguizu , &c.
Si tu me puedes , y pudieres hazer , al ba-
naguic , in , al banaguizu. Si aquèl ,
al banagui. Si voſotros , al banaguizu-
te. Si aquellos , al banaguite.
Yà tu me pudieras hazer à mi miſmo ,
banenguiquec , en , banenguiquezu.
Ya aquèl , banenguique. Ya voſotros ,
banenguiquezute. Yà aquellos , banen-
guiquete.
Tranſitivo à la perſona hi , eu , con la miſ-
ma eſpecie de tranſicion.
Yo te haga à tì miſmo , aguidán. Aquèl ,
aguiánñ. Noſotros , aguigún. Aquellos,
aguiten , aguiyen.
Que yo te haga , aguidala. Aquèl , aguia-
la , &c.
Imperf. Yo te hizieſſe , neguiaan. Aquèl ,
eguiaan , enguiaan. Noſotros , guen-
guiaan. Aquellos , enguiaaten.
Que yo te hizieſſe , neguiaala , nengui-
aala , &c.
Si yo te hago à ti miſmo , baaguit. Si
aquèl , baagui. Si noſotros , baagui-
gu. Si aqueſlos , baaguie , baaguite.
Si yo te hiziera , baenguit. Si aquèl , ba-
H A.
engui. Si noſotros , baenguigu. Si aque-
llos , baenguite.
Si yo te pudiera hazer , al baenguit , &c.
Si yo te puedo , y pudiere hazer , al baa-
guit , &c.
Yà yo pudiera hazerte , baenguiquet. Y
aquèl , baenguique. Yà noſotros , ba-
enguiquegu. Ya aquellos , baengui-
quee.
Tranſitivo à la perſona , zu , zeu.
Yo te haga , zaguitzadan , zaguidazan.
Aquèl , zaguitzan. Noſotros , zagui-
tzagun. Aquellos , zaguitzaten , za-
guitzeen.
Que yo te haga , zaguitzadala , &c.
Yo te hizieſſe , cenguitzadan , cengui-
dazan. Aquèl , cenguitzan. Noſotros ,
cenguitzagun. Aquellos , cenguitza-
ten , cenguitzeen.
Que yo te hizieſſe , cenguitzadala , &c.
Si yo te hago , bazaguitzat , bazagui-
daz. Si aquèl , bazaguitza. Si noſo-
tros , bazaguitzagu. Si aquellos , baza-
guitzate.
Si yo te hiziera , bacenguitzat. Si aquèl ,
bacenguitza. Si nòs , bacenguitzagu.
Si aquellos , bacenguitzate.
Si yo te pudiera hazer , al bacenguitzat ,
&c.
Si yo te puedo , y pudiere , al bazagui-
tzat , &c.
Yà yo pudiera hazerte , bacenguitza-
quet. Yà aquel , bacenguitzaqu
noſotros , bacenguitzaquegu. Yà aque-
llos , bacenguitzaquete.
Tranfitivo à la perſona , gu , gueu.
Imper. Gaguizu , gaguizuz , haznos.
Gaguiz , haganos. Gaguizue , zute ,
hazednos. Gaguiye , hagannos.
Preſ. Gaguizun , nos hagas. Gaguigun ,
nos haga. Gaguizuten , nos hagais. Ga-
guiguten , nos hagan.
Que tu nos hagas , gaguizula , &c.
Imperf. Tu nos hizieſſes , guenguiguzun.
Aquèl , guenguigun. Voſotros , guen-
guizuten. Aquellos , guenguiguzuten.
Que tu nos hizieſſes ,guenguiguzula , &c.
Si tu nos hazes , bagaguizu. Si aquèl,
bagaguigu. Si vòs , bagaguiguzute. Si
aquellos , bagaguigute.
Si tu nos hizieras baguenguiguzu. Aquèl ,
baguenguigu. Vòs , baguenguiguzute.
Aquellos , baguenguigute.
Si tu nos pudieras hazer , al baguenguigu-
zu , &c.
Si
H A.
Si tu nos puedes , al bagaguiguzu. Si
aquèl , al bagaguiz. Si vòs , al bagagui-
guzute. Si aquellos , al bagaguizte.
Ya tu nos pudieras hazer , baguengui-
queguzu. Aquèl , baguenguiquegu. Vòs,
baguenguiqueguzute. Aquellos , ba-
guenguiquegute.
Tranſitivo à la perſona zeuez , zuec.
Preſ. Yo os haga , zaguitzatedan. Aquèl ,
aguitzaten. Nòs , zaguitzategun.
Ellos , zaguitzateten. Item zaguizte-
dan , zaguizten , zaguiztegun , za-
guizteen.
Que yo os haga , zaguitzatedala.
Yo os hizieſſe , cenguitzatedan. Aquèl ,
cenguitzaten. Nòs , cenguitzategun.
Ellos , cenguitzateten. Item cenguiz-
tedan , cenguizten , &c.
Que yo os hizieſſe , cenguitzatedala , &c.
Si yo os hago , bazaguitzatet. Aquèl ,
bazaguitzate. Nos, bazaguitzategu.
Ellos , bazaguitzatete.
Si yo os hiziera , bacenguitzatet. Si
aquèl , bacenguitzate. Si nòs , bacen-
guitzategu. Si ellos , bacenguitzatete.
Si yo os pudiera hazer , al bacenguitza-
tet , &c.
Si yo os pudiere , al bazaguitzatet , &c.
Yà yo pudiera hazeros , bacenguitza-
quetet. Yà aquèl , bacenguitzaquete.
Yà noſotros , bacenguitzaquegute. Yà
aquellos , bacenguitzaquetete.
Eſtas ſon las prodigioſas , irregulares di-
ſerencias de el verbo eguin , y ſirven
de terminaciones de el activo en vn
dialecto Y no vàn todas , porque no
es facil acordarme de ellas.

Hazer , con ahinco , y continuar algo ,

equin. Lat. Inſtanter facere , vrgere.
Y tiene eſtos anomalos. Aquió, za-
quitza , proſigue tu en lo que eſtas. Za-
quitzate , proſeguid.
Quien tal haze , que tal pague , el que la
hiziere , que la pague , daguienac da-
rizola.
Eſtàr haziendo algo en general , veaſe
eſtr.

Hazme reìr , farragarria , barregarria.

Lat. Riſus populi.

Hecho , eguiña. Lat. Factus.

Hecho , acoſtumbrado , oitua. Lat. Aſ-

ſuefactus.

Dàrlo por hecho , eguintzat eman. Lat.

Faclum ſupponere.

Hacha , de cera, eſcozuya. Lat. Fax , cis ,

cereus.

Hacha de cortar , aizcora , aizcorea ,

pudá. Lat. Securis.
H A.:::::417

Paje de hacha, arguizaiquida. Lat. Aſ-

ſecla facem præferens.

Hachazo , de cera , ezcozuicada , de cor-

tar , aizcorada , aizcolqueta. Lat. Fa-
cis , vel ſecuris ictus.

Hachear , aizcoraz ebaqui. Lat. Securi

ſecare.

Hachero , eſcozuilea. Lat. Lychnuchus.

Hachero , el atalaya , veaſe.

Hacheta , ezcozuichoa. Lat. Facula de

cortar , aizcorachoa. Lat. Parva ſecuris.

Hacho , hachon , zuciá , ſuciá. Lat. Faſ-

ciculus pice oblitus.

Hàcia , adverb. veaſe àcia.

Hacienda , es de el Baſcuence acienda ,

aciendea , aciendoa , y ſe dixo de acien
doa , doaya, dote , prenda , regalo de
ſemillas , y ſon las que fructificando
hazen la hazienda. Lat. Agri , rura ,
res familiaris , opes.

Hacimiento de gracias , veaſe accion de

gracias.

Hacina , viene de el Baſcuence aciá , ſe-

milla , y es la que contienen los hazes ,
que ſe amontonan. Gabilla , pilla. Lat.
Faſciculorum ſtrues.

Hacinador , gabillaria , pillaria. Lat.

Acervator.

Hacinar , amontonar, veaſe.

Hadas , hadadas , lo miſmo que hechi-

ceras , veaſe.

Hadador , aſmatzallea , aztiya , pá-

tu eſalea.

Hadar , aſmatu , patua eſan. Lat. Fata

canere.

Hadado , aſmatua. Lat. Vaticinatus.

Bien hadado , mal hadado , patu onecoa,
patu gaiſtocoa. Lat. Bene , vel male
fortunatus.

Hado, en Latin fatum , viene de el Baſ-

cuence patua , que ſin duda ſignifica lo
miſmo , pues deſeandole à vno buena
fortuna , decimos Jaincoac patu one-
coa zaguitzala , edo eguin zaitzala.

Hadrolla , engaño en comprar , y ven-

der, es de el Baſcuence abrolla , que
ſignifica lo miſmo , y abrolla , es ſin-
cope de abre boilla , abere boilla , gi-
ro , ù circulo de beſtias , y ganados
porque las trapazas ſon comunes en
comprar , y vender las beſtias , y co-
nocidas ſus tachas las vàn vendiendo
à otros , y aſsi giran de vnos en otros.
Lat. Fraus , dis.

Haiz , eſtado proprio de qualquier pia-

neta , es de el Baſcuence aiz , que ſig-
nifica , tu eres el miſmo que eres, co-
mo lo es el planeta quando eſtà en ſu
haiz , y no , quando no lo eſtà. Lat.
Ggg:::::Status
418H A.
Status proprius planetæ.

Hala , interj. oles. Lat. Heus.

Halagador , balacaria , palacaria. Lat.

Qui blanditur , mulcet.

Halagar , balacatu , palacatu. Lat. Blan-

diri.

Halago , es de el Baſcuence balacua , pa-

lacua , que ſignifica lo miſmo. Lat. Blan-
ditiæ.

Halagueñamente , balacutiró , palacuti-

. Lat. Blandè.

Halagueño , balacutia , palacuduna. Lat.

Blandus.

Halaguero , antiquado , halagador.

Halcon , ave de rapiña , eſpecie de gavi-

lan , mirotza. Lat. Falco , nis.

Halconear , mirar con altivèz , goitiro

beatu , beguiratu. Lat. Elatè circumſ-
picere.

Halconera , mirozteguia. Lat. Falcona-

rium.

Halconero , mirotzaya , mirotzaina. Lat.

Falconarius.

Halcyon , paxaro , ondar choria. Lat. Hal-

cyon.

Halda , lo miſmo que falda , veaſe.

Haldas en cinta , magalac guerrian. Lat.

Ad opus ſe accingere.

De haldas , ò de mangas , arret zarret,

'o'quer edo zucen. Lat. Per fas , vel ne-
fas.

Haldear , andar de priſſa las que tienen

faldas , magalgiraca ibilli. Lat. Præpro-
perè , ac ſyrmate ſtrepente progredi.

Haldada , altzoaldia. Lat. Quantum ſi-

nus capit.

Haldudo , faldudo , altzoduna , magal-

duna. Lat. Sirmate inſtructus.

Halecho , veaſe helecho.

Halicto , eſpecie de Aguila , itſaſarra-

noa. Lat. Haliæctus.

Halifa , Califa, entre los Arabes , ſucceſ-

ſor en el miniſterio , aguintari ondo-
rengoa , halifa. Lat. Chalifa.

Halito , huelgo , aliento , veanſe.

Hallador , arquitzallea , idorotzallea.

Lat. Inventor.

Hallar , arquitu , idoro , cauſitu , ediro,

eriden. Lat. Invenire.

Hallarſe , eſtàr , egon. Lat. Eſſe.

Hallado , arquitua , &c. Lat. Inventus.

Hallazgo , arquidea , idorogoa. Lat. In-

ventio.

Hallazgo , albricias , veaſe.

Hallullo , pan cocido en el hogar ſobre

la ceniza , ſupequia. Lat. Subcineri-
tius panis.

Hamadryades , nymphas de las ſelvas ,

veaſe nymphas.
H A.

Hambre , goſea , amia : hambre canina ,

janiza , goſe amorratua. Lat. Fames ,
dira fames.

Hambre , tiempo de hambre , goſetea.

Lat. Fames , is.

Hambrear , tener hambre , goſetu. Lat. Fa-

me premi. Tengo hambre , goſe naiz ,
goſea det , goſetu naiz. Lat. Eſurio.

Hambriento , goſetia , goſeac illa. Lat. Fa-

melicus.

Hambron , goſetitzarra. Lat. Eſurio , nis.

ampa , brabata , baladronada , veanſe.

Hampon , huero , arroa. Lat. Ventoſus.

Hanega , veaſe fanega.

Hanzo , alegria , plazer , es voz antiqua-

da , pero es Baicongada , ant. oa , an-
tza , y ſigniſica parecer , ſemejanza ,
ſemblante. Lat. Hilaritas.

Hao , ahao , hala , veanſe.

Haragan , viene de el Baſcuence , aroya ,

que ſignifica lo miſmo , y de aroi izan
ſer haragan , ſe tomò el nombre , y
aroya pudo dezirſe , ò de ara oya allì
eſta la cama , y el deicanſo , que es à lo
que aſpira el haragan : ò de aroa tem-
ple , ſazon , y no la quiere perder el
haragan trabajando. Aroya , alperra ,
nauia. Lat. Deſes , idis , iners , tis.

Haragancia , aroiueria , alperqueria.

Lat. Inertia , dcſidia : lo miimo es ha-
ragania.

Haraldo , veaſe heraldo.

Harapo , ſe dixo de harrapo , y eſto de

arra , arrapea Baſcongado , lo que ſe
coge con las vñas , y dedos corvos ,
cono lo que ſe rompe de vn veſtido ,
y ſe llama harapo. Tambien puede ve-
nir de aldaropea , contrahido à hara-
po , y aldaroa ſignifica la deſigualdad
de el veſtido , v pea lo baxo. Lat. La
cinia pendens.

Harbar , hazer las coſas de priſa , es ſin-

cope de aribar , y eſte viene de el Baſ-
cuence aribatu , veaſe aribar. Laſ-
terca , urdurica euin. Lat. Turbulen-
ter, ac feſtinato efficere.

Harija , el deſperdicio de la harina en

el molino , viene de jaria traſtrocadas
las letras , y jaria ſignifica lo que ſe
derrama , de jario. lrin jaria. Lat. Pol-
len , nis.

Harina , iriña , irina. Lat. Farina.

Harinero , el que la vende , irin ſaltza-

llea. Lat. Farinarius.

Harinero , el ſitio , irinteguia , irin guela.

Lat. Farinarium.

Harinero , cedazo , veaſe.

Harmaga , ruda ſilvſtre , aſta bortu ſaya.

Lat. Ruta ſylveſtris.
Harmonia ,
H A.

Harmonìa , aloſia , bozaroquia , harmo-

nia. Lat. Harmonia.

Harmonioſo , aloſitſua , aloſiduna , boza-

roquitſua. Lat. Harmonicus.

Harnero , lo miſmo que cribo , veaſe.

Haron , lo miſmo que haragan , y de aro-

ya Baſcongado.

Haronear , haraganear , aroitu. Lat. De-

fiden fieri.

Harpa , inſtrumento , es voz Baſcongada ,

arpa , arpea , de arra , arrac dedos
corvos , y pea baxo. Item atzaparra
las vñas de los dedos , y garra , y la
garra miſma : y porque ſe toca con los
dedos encorvados , y ſus vñas ſe le diò
el nombre de arpa , arpea. Lat. Cy-
thara , lyra.

Harpa , la garra , acabamos de explicar

ſu origen atzaparra. Lat. Ungues
aduncæ.

Harpa , ave de rapiña , mirantza. Lat.

Harpa.

Harpar , cortar en puntas , ciaztatu , cia-

ca epaqui. Lat. Variè cuſpidare.

Harpar , arañar , atzapartu. Lat. Ungui-

bus laniare.

Harpeo , para atracar , y abordar , es voz

Baſcongada , arpeoa , y con el miſmo
origen que harpa , y ſe le diò el nom-
bre , por el oficio de arrapear , ò arra-
par , ò agarrar. Lat. Harpago , nis.

Harpillera , es voz Baſcongada arpillera ,

y ſe dixo de pillera , que principal-
mente ſignifica el hilo torcido , para
coſer , y de ar , ari , hilo. Lat. Stupea
lodicula.

Harpiſta , arparia , arpiſta. Lat. Citha-

ra dus.

Harpon , ſe dixo de harpa , en el ſentido

de garra , y viene de el Baſcuence ar-
poya , archa , archea. Lat. Harpago,
nis.

Harpya , ave de rapiña con cara huma-

na , y otras fabulas , arpia , y puede
ſalir de el Baſcuence el Latin harpya.

Harrapiezo , lo miſmo que harapo , y con

ſu miſmo origen , veaſe.

Harre , con que ſe avivan las beſtias , arre

arri : à los bueyes , ayo , ayorra , aida.
Lat. Age.

Harrear , arrecatu , ayotu , aidatu. Lat.

Agere.

Harriero , mandazaia , mandazaina. Lat.

Agaſo.

Hartar , aſé. Lat. Satiare , ſaturare.

Hartar , haſta faſtidiar , iguitu. Lat. Faſti-

dire.

Harto , part. aſea , igüitua. Lat. Satur ,

ſaturatus.
H A.:::::419

Hartazgo , aſealdia. Lat. Saturatio.

Harto , mucho , aſco , aſqui , franco ,

franqui. Lat. Sufficiens , abundans , ſa-
tis , abundè.

Hartura , aſea , aſealdia. Lat. Saturitas.

Haſta , de lanzas , picas , &c. lanaga. Lat.

Haſta.

Haſtas de toro , &c. adarrac. Lat. Cor-

nua.

Haſta , aun , are antepueſto , ere , bere

poſpueſtos. Lat. Etiam.

Haſta los enemigos le alaban , are etſa-

yac , etſayac ere , arerioac bere alaba-
tzen deue , daue , dute.

Haſta , algun lugar , eraño , raño. Si el

nombre ſe acaba en conſonante , era-
ño , Madrid , Parìs , ondar , bazter ,
Madrideraño , Pariſeraño , ondarre-
raño , bazterreraño. Si en vocal , ra-
ño , Sevailla , eche , ceru , Sevillara-
ño , echeraño , Ceruraño. En el plu-
ral , etaraño , echeetaraño , bazterre-
taraño. Lat. Uſque. Haſta donde? Mo-
raño ?

Haſta aquì , onaño , onaraño haſta allì ,

arañó : haſta aì , orraraño , orraño :
haſta arriba , goraño ; haſta abaxo , be-
raño.

Haſta algun tiempo , raño , eraño , con

la diſtincion pueſta v. g. eguerdi , arra-
ts , eguerdiraño , haſta el medio dia ,
arratſeraño , haſta la noche. Lat. Ad ,
uſque ad. Tambien ſe dice artean , co-
mo eguerdi arteun , &c.

Haſta ahora , oraindaño , oraindaraño ,

oraño , oraindo : haſta oy , gaurdaño ,
gaurdaraño , egundaño , egundo : haſta
mañana , biar artean , biardaño , biar-
daraño.

Haſta el año paſſado , igazdaño , igaz-

daraño.

Haſta eſte año , aurtendaño , aurtenda-

raño.

Haſta quando ? noiz artean ? noiz arte-

raño.

Haſta otra vez , urren artean , arte-

raño.

Haſta , con las acciones de el verbo , ar-

tean , arteraño , haſta morir , illar-
tean , ilarteraño , haſta rebentar , le-
rreguin artean.

Haſta ahora no, ademàs de los de arriba,

oraindaño ez , &c. oraindic ez , orain-
dican ez , oraindio ez , oraindiocoan
ez.

Haſta , arteraño , y en el dialecto Labor-

tano por contraccion , eiño.

Haſta que , artean , arteraño. Lat. Do-

nec.
G g g 2:::::Haſta
420H A.

Haſta que venga , datorren artean , haſta

que muera , il dedin artean. Y ſe ante-
ponen comunmente , aliqueta , ari-
queta , ahaliqueta.

Haſta no mas, ecin gueyagoraño. Lat. Ad

ſummum uſque.

Haſtial , de el crucero , la pared , que ha-

ze frente à la otra , guruzbeſaco betor-
. Lat. In Eccleſia, aut Templo pro-
nai latus interius.

Haſtiar , enhaſtiar , faſtidiar , veanſe.

Haſti l, mango de hachas , azadones , &c.

quirtena , eſcu' toquia , lanaga. Lat.
Haſtile.

Haſtilla , ezpala , zumequia. Lat. Aſſula.

Haſtillazo , ezpal colpea. Lat. Aſſulæ

ictus.

Haſtio , nazcá , naga , iguya. Lat. Faſti-

dium.

Haſtio , veaſe faſtidioſo.

Hataca , cucharon de palo , que ſirve

en la olla , zuruntzalia. Lat. Rudi-
cula.

Hateria , hato , proviſion de Paſtores para

vna ſemana , otamena , arzai-bitanza ,
aſteco janaria. Lat. Cibaria paſtorum.

Hatero , hatu zaya , otamenaria. Lat. Paſ-

tor cibaria conducens.

Hato , ropa , veſtido , jazcai bilgoa , ſo-

ñecoen loturá. Lat. Veſtium ſarcina.

Hato , rebaño , es de el Baſcuence Labor-

tano hatua que ſignifica lo miſmo ,
veaſe grey.

Haya , arbol , pagoa , fagoa , y de aquì

el Latino fagus.

Hayal , pagadia , fagadia. Lat. Fagu-

tal , is.

Haz , faz , aldegaña , el rebès , alderan-

cia.

Haz , faz , auſquia , aurquea. Lat. Fa-

cies.

Haz , manojo de trigo , leña , &c. ſortá ,

aldaca , ſendorra , azautoa , zama ,
azaoa. Lat. Faſcis. Viene de el Baſcuen-
ce aza.

Haz mayor , que ſe compone de otros

menores , gabicoa , gabilla , lotura.
Lat. Faſcis maior.

En haz , y en paz , gucien erara. Lat.

Omnium conſenſu.

Haza , el campo ya ſegado , en que aun

eſtàn los hazes de las ſemillas , viene
de el Baſcuence azaoa , ò de aciá ſe-
milla , ò de azá berza , y vna haza de
trigo entonces es mas hermoſa , quan-
do eſtà en berza , galaza. Lat. Seges ,
ger.

Hazaleja , lo miſmo que fazaleja , veaſe.

Hazana , antiguamente fazaña , es voz

H A.
Baſcongada , y ſe dixo de ats aliento.
y zañá nervio fuerte , y la hazaña es
vn hecho de aliento , y nervio. Haza-
ña , azaña , eguitatea. Lat. Facinus.

Hazañeria , melindre , afectacion de mie-

do en coſas de poca importancia , aza-
ñeria , erguelqueria. Lat. Inanis oſten-
tatio timoris.

Hazañero , azañaria , erguela , erguel-

caria. Lat. Inanis timoris oſtentator.

Hazanñoſamente , azañoſquiro , eguita-

tezquiro. Lat. Strenuè.

Hazañoſo , azañotſua eguitatetſua.

Lat. Strenuus.

Hazcona , veaſe azcona.

H E.

He , he aquì , ona emen , ara emen : he

allì , ara an. Lat. En , ecce.

He ? cer ? Lat. Quid ?

Hebdomada , ſemana hebdomadario ,

ſemanero , veaſe.

Heben , eſpecie de vba blanca , machuri

bat. Lat. Uva ſic vulto dicta.

Heben , inutil , deſpreciable, charra. Lat.

Inutilis.

Hebilla , es voz Baſcongada , y ſe dixo ,

de eſpilla , esbilla , de es , eſtau apre-
tar , y bil bildu , recoger , ò coger , y
la hebilla es para recoger , y apretar ,
ebilla , pindola , burlá. Lat. Fibula.

Hebillage , ebilladia. Lat. Fibularum ap-

paratus.

Hebillar , ebillatu. Lat. Fibulare.

Hebra , de hilo , lana , &c. albiñoa , ſan-

tza , zuntza , chuncha. Lat. Filum.

Hebra , brizna de carne , izpia , chun-

chá. Lat. Fibra.

Hebraico , Hebreo , Hebreoarra , He

breotarra. Lat. Hebraicus , Hebræus.

Hebraiſmo en el hablar , Hebreotarren

hitz era. Lat. Hebraiſmus.

Hebrero , veaſe Febrero.

Hecatombe , ſacrificio de cien bueyes ,

abreundea. Lat. Hecatombe.

Hechizeria , ſorguinqueria , gaizquin-

queria. Lat. Maleſicæ artes.

Hechizero , ſorguiña gaizquiguiña.

Lat. Veneficus.

Hechizero , ſe dize de el que con ſu her-

moſura , voz , &c. ſe gana las volun-
tades , choragarria , arrigarria. Lat.
Pellector , allector.

Hechizar , ſoreztatu , ſorreguin , gaiz-

quindu. Lat Maleficijs lædere.

Hechizar , ganar voluntades , choratu ,

arritu. Lat. Pellicere.
Hechizo ,
H E.

Hechizo , ſorâ gaizquiña. Lat. Venefi-

cium , maleficium.

Hechizo , atractivo , choragarria , arri-

garria. Lat. Pellectio , allectio.

Hechizo , lo que eſtà hecho à propoſito ,

berariaz eguiña. Lat. Factitius.

Hecho , accion bien , ò mal executad a,

eguindea , eguicaria. Lat. Factum , fa-
cinus.

Hombre bien hecho , liraña. Lat. Egre-

gia forma.

De hecho , izatez , eguitez. Lat. Re ipſa.

En hecho de verdad , izatez, ta eguitez.

Lat. Re , & veritate.

Hechura , eguitura , eguitea. Lat. Factio ,

effectio.

Hechura , la obra , eguitura. Lat. Opus ,

eſſectus.

Hechura , forma , figura , ichura , aguiá.

Lat. Forma , figura. Tenemos vn mo-
do de refràn , echura bay , ta queme-
nic ez , y lo aplicamos a los que tie-
nen mucha oſtentacion , y no tienen
ſuſtancia.

Eſſo no tiene , ò no lleva hechura , hori

eſtá eguinquizuna. Lat. Non id fieri
poteſt.

Heciento , que tiene heces , liyatſua. Lat.

Fæculentus.

Hedentina , hedor , hediondez , quira-

tſa , qnuindua , querua , uſai gaiſtoa.
Lat. Fætor, putor.

Heder , quiratſa , &c. ecarri , con los

irregulares dacart , dacarzu , &c. que
ſe pueden vèr en la palabra traher.
Lat. Fetere
Eſtar hediendo , uſandua egon. Lat. Fœ-
tere.

Hediondo , quiraſtua , quindua , queru-

tua , uſandua. Lat. Fetidus , puti-
dus.

Hazerſe , ponerſe hediondo , quiraſtu ,

quindu , quindutu , querutu , uſandu.
Lat. Fetidum fieri.

Hegira , veaſe Egira.

Helada , izoztea , izotza , leyá , leya-

tzea , gelá , ormá , gelatzea, üorma ,
üormatzea. Lat. Gelu.

Helar , izotza , leya , üorma eguin , izoz-

tu , leyatu , üormatu. Lat. Gelare.

Helarſe , ormatu , izoztu , &c. con termi-

naciones de el neutro. Lat. Gelari, ge-
lu rigere.

Helecho , planta , garoá , iñaſtorra,

iratzea. Lat. Felix , cis.

Helena , eſpecie de meteoro , lo miſmo

que ſantelmo , veaſe.

Helga , lo miſmo que armella , veaſe.

Helgado , antiquado , el que tiene dien

H E.:::::421
tes deſiguales.

Helgadura , antiquado , la deſigualdad de

los dientes.

Helioſcopio , eſpecie de leche trezna ,

veaſe eſta voz.

Heliaco , orto heliaco de vn aſtro , eguz-

quipetic irten , ta aguertzea. Ocaſo
heliaco , eguzquipean ezcntatzea. Lat.
Ortus , vel occaſus helaicus.

Helice en la Arquitectura , lo miſmo que

eſpira.

Helioſcopio , en la Optica , eguzquia

icuſteco bea caya. Lat. Helioſcopium.

Heliotropio , veaſe giraſol.

Helxine , yerba , veaſe parietaria.

Hematites , piedra , odolcarra. Lat. He-

matites.

Hematoſo , odoltzea , odoltzeduna. Lat.

Hematoſus.

Hembra , en el ganado ovejuno , cabru-

no , urruza. Lat. In ovibus , & capris
femina.

Hembra , es voz Baſcongada embra , em-

brea , y ſe dixo , ò de eman berea , ſin-
copado en embrea , y ſignifica dàr lo
que es ſuyo : ò de eme beroa , ſincopa-
do en embra , y ſignifica hembra , que
yà eſta caliente , y encendida, y es
quando concibe. En general el Baſ-
cuence à la hembra llama emea , y al
macho arrá : y ſolo en cmpoſicion
ſe aplica à la muger , emacumea , emaz-
tea , emaztequia : y la voz embra no
la vſamos en los animales. Lat. Fœ-
mina.

Hembra de corchetes , itſaſcaen emea.

Lat. Orbiculus vncini.

Hemencia , antiquado , vehemencia ; he-

menciar , hazer con ahinco ; hemen-
cioſo , vehemente.

Hemina , veaſe emina.

Hemispherio , boillerdia. Lat. Hemiſ-

phærium.

Hemiſtichio , biurſerdia. Lat. Hemiſti-

chium.

Hemorrhoidas , lo miſmo que almorra-

nas.

Hemorrheo , hemorrhoida , ſerpezuela

de veneno horrible , odalcaria. Lat.
Hemorrhois.

Henchimiento , betandea , betaldia. Lat.

Impletio.

Henchir , viene de el Baſcuence anchit.

andichit , que ſignifica muy grande ,
como lo es comunmente , lo que ſe và
hinchando. Beté betatu. Lat. Implere.

Henchido , betea betatua. Lat. Impletus.

Hendedor , picatzallea , arrallatzalea ,

zatitza-
422H E.
zatitzallea. Lat. Qui findit.

Hendedura , cirritua , irriñartea , pi-

tza , arracá , etendura. Lat. Rima.

Hender , pitzatu , arracatu , arrallatu ,

idiqui. Lat. Findere.

Hendido , pitzatua , arracatua. Lat.

Fiſus.

Hendrija , cirrituchoa , &c. Lat. Ri-

mula.

Henil , beluzteguia. Lat. Fenarium.

Heno , belucea. Lat. Fenum.

Henogil , lo miſmo que cenogil , veaſe.

Heñir, ſobar la maſſa , veaſe ſobar.

Hepatica , yerba , la miſma que lichen ,

veaſe.

Heptachordo en la Muſica , zazpigueya.

Lat. Heptachordum.

Heptachordo , ò ſeptima menor , zazpiu-

rria. Lat. Heptachordum minus.

Heptagono , zazpaldea , zazpaurquea.

Lat. Heptagonum.

Her , antiquado , lo miſmo que hazer.

Heraldico , lo que pertenece al Rey de

Armas , eraldetarra , eraldearra. Lat.
Fecialis , le.

Heraldo , Rey de Armas , es voz Baſcon-

gada , eraldoa, que ſignifica lo miſmo ,
y ſe dixo de eraldea , que quiere dezir
razon , y porque la hazian , teſtifica-
ban , y defendian de varios modos , ſe
les diò el nombre de eraldos. Ni es
neceſſario ir à los heroes , y otras hiſ-
torias , à buſcar el origen de eſta voz.
Lat. Fecialis.

Herbage , belardia , bedardia , belartza ,

bedartza. Lat. Herba.

Herbagero , arrendador de las yerbas , be-

lartaria , bedartaria. Lat. Herbarum
conductor.

Herbajar , paſtar los ganados , belartatu ,

bedartatu. Lat. Herbas depaſcere.

Herbax , texido antiguo , belarroyala.

Lat. Herbacea tela.

Herbazal , belartza , bedartza. Lat. Ager

herboſus.

Herbero , antiquado , forragero , belar-

guillea. Lat. Pabulator.

Herbolario , botanico , belardazaria.

Lat. Herbariæ rei ſtudioſus , botanicus.

Herbolario , extravagante , farragarria ,

barregarria. Lat. Ridiculus homo.

Herboſo , belartſua , belartia , belardu-

na , bedartſua , &c. Lat. Herboſus.

Herculeo , erculeſarra. Lat. Hercu-

leus.

Hercules , enfermedad , lo miſmo que epi-

lepſia.

Heredad , tierra , que ſe cultiva , hurra ,

ſoroa , alorra. Lat. Fundus , prædium ,
ager ,
H E.

Heredad , lo miſmo que herencia , veaſe.

Heredamiento , ſignifica la tierra , y he-

rencia.

Heredar , guruzcuitu , primutu. Lat. Hæ-

reditatem , adire , jure hæreditario , in
bona alterius ſuccedere.

Heredado , primutua , &c. Lat. Hæredi-

tate functus.

Heredero , primua , guruzcuya. Lat.

Heres.

Heredero , preſuntivo , primu ſiunta.

Lat. Hæres præſumptus.

Derecho de tal heredero , ſiuntaſuna.

Lat. Jus hæredis præſumpti.

Heredero , coſechero , veaſe.

Hereditario , primuarra , guruzcuya-

rra. Lat. Hæreditarius.

Herege , fedatſaya , fedauslea , heregea.

Lat. Hæreticus.

Heregia , fedatſaigoa , fedauſtea , here-

gia. Lat. Hæreſis.
Eſta voz Griega hereſis , ſe tomò de el
Baſcuence ereſiá , con la qual ſignifi-
camos vn deſeo , y tema grande de ſa-
lir vno con la ſuya , con lo que ha eli-
gido , determinado , y dicho : y haere-
ſis en varias ſignificaciones , que tiene ,
encuentra mucha analogia , y propor-
cion , en la que tiene la voz Baſconga-
da ereſia , como es facil declararlo.

Herejote , fedatſaitzarra , heregetza-

rra. Lat. Hæreticus magnus.

Herencia , primeza , guruzcuya. Lat. He-

reditas.

De herencia ſon aſsi , jatorriz dira ala.

Lat. Hæreditariè ita ſunt comparati.

Hereſiarcha , fedatſailena. Lat. Hære-

ſiarcha.

Heretical , heretico , fedatſaitarra. Lat

Hæreticalis, hæreticus.

Heria , briva , gente de la heria , ſon

los xacaros , y baladrones , es voz Baſ-
congada , eria golpe , enſermo , enfer-
medad , erioa , muerte , y como muer-
tes , y golpes ſon el eſtrivillo de los
baladrones , por eſſo ſe llamaron gen-
te de la heria.

Herida , es voz Baſcongada , cuyo origen

acabamos de explicar. Lat. Vulnus.

Herida , llaga , zauria. Lat. Plaga , vul-

nus.

Heridor , eritzallea , zaurtaria. Lat.

Feriens , percutiens.

Herir , Caſtellano , y Latin vienen de el

Baſcuence , eria golpe , enfermedad ,
y erioa muerte. Eritu. Lat. Ferire ,
percutere.

Herir , haziendo llaga , zaurtu , zauri

tu : laſtimando algo , arrazatu. Lat.
Vulne
H E.
Vulnerare , ſauciare.

Herido , eritua , zaurtua , arrazatua.

Lat. Percuſſus , vulneratus.

A pendon herido , leyaca , eyaca. Lat.

Certatim , contentiosè.

Hermanable , anaitarra. Lat. Fraternalis.

Hermanablemente , anaitarquiro , ana-

yeraro , anaiguiſá. Lat. Fraternè.

Hermanar , hazer à vno hermano de

otro , anaitu. Lat. In fratem adoptare.

Hermanar , hazer à vna hermana de otro ,

arrebatu. Lat. Sororem alterius facere.

Hermanar , hazer à vna hermana de otra ,

aizpatu , aiztatu. Lat. Sororem alte-
rius ſororis facere.

Hermanado , anaitua , arrebatua , aiz-

patua. Lat. Factus , frater , ſoror.

Hermanar , conformar , vnir eraqui-

datu , elcartu. Lat. Conformare , con-
jungere.

Hermandad , hermanazgo anaidea :

ſi es de hermana entre si , aizpadea.
Lat. Fraternitas.

Hermandad , conformidad , eraquida ,

elcartea. Lat. Conformitas , fraternitas.

Hermandad , Cofradia , veaſe.

Hermanear , norbaiti anai deitzea. Lat.

Fratris nomine appelare.

Hermano , anaya , anagea , neüea. Lat.

Frater , germanus. Hermanos entre sî ,
ſenideac.

Hermana de el hermano , arreba , de la

hermana , aizpa , aizta. Lat. Soror.

Hermano de leche , ugatz anaya , uga-

tzarreba , ugatzaizpa. Lat. Collacta-
neus , ei ; nca , eæ.

Hermano de el trabajo , veaſe ganapan.

Hermaphrodita , el de ambos ſexos , vea-

ſe androgeno.

Hermita , veaſe Ermita.

Hermoſamente , ederqui , ederto , galan-

qui , galanto , poliqui , polito. Lat. Pul-
chrè , venuſtè.

Hermoſear , edertu , galantu , ederqui-

tu , galanquitu. Lat. Decorare , pul-
chrumm reddere.

Hermoſo , ederra , galanta , polita , ſi-

choa. Lat. Pulcher , venuſtus , formoſus.

Hermoſura , edertaſuna , galantaſuna ,

fichotaſuna. Lat. Pulchritudo , venuſ-
tas.

Hernia , potramiña , potreria. Lat. Her-

nia.

Heroe , hombre famoſo , de immortal fa-

ma , humanta. Lat. Heros , cis.
Eſla voz , que la vſan Griegos , y Lati-
nos , viene de el Baſcuence eroa , loco
de atrevido , y en las hazañas de los
Heroes huvo mucho de eſſo.
H E.:::::423

Heroicamente , humantaro , humanti-

quiro. Lat. Heroicè.

Heroicidad , humantadea , humantaſuna.

Lat. Heroica fortitudo.

Heroico , humantacoa. Lat. Heroicus.

Heroina , muger famoſa , humanteſa. Lat.

Heroina , æ , herois , dis.

Herpes , maizanrrea , ſuſterra , legue-

na. Lat. Herpes , is.

Herrada , viene de el Baſcuence edarra ,

que ſignifica lo miſmo , y edarra eda-
rrea , es ſincopa de edabrea , y quiere
dezir el que da de beber al ganado , de
edan beber , y abrea ganado y tam-
bien edan beber , y arra terminacion
indicativa de poſſeſſion , lugar , vezìn-
dad. Edarra , edarrea , uſulla , ſulla.
Lat. Situla.

Herradero , donde ſe ſeñalan los ganados

con hierro , ù ſello ardiendo , viene de
el Baſcuence erra , erre quemar , y la
terminacion Caſtellana. Errateguia.
La. Locus pecoribus inurendis.

Herrador , perratzallea , erazlea. Lat.

Quadrupedum calceator.

Herradura , perrá , erazcaya. Lat. Solea

ferrea.

Herrage , buſencaya. Lat. Ferrea muni-

menta.

Herramental , el artifice de herramientas ,

voz antiquada , es de el Bacuence ,
errementaria. Lat. Ferramentarius.

Herramental , bolſa en que ſe lleva lo ne-

ceſſario para herrar los caballos , pe-
rrazorroa. Lat. Saccus ferramentorum
ad calceandos equos.

Herramienta , erremienta , burnilanca-

ya. Lat. Inſtrumenta ferrea.

Herrar , guarnecer de hierro , burnizta-

tu , burdinztatu. Lat. Ferro munire.

Herrar , las caballerìas , perratu , eran

ſi. Lat. Soleas ſerreas affigere.

Herrar , ſeñalando el ganado , y los eſcla-

vos , erraquindu. Lat. Notâ inurere.

Herren , alcacer , gargar belarra. Lat.

HFordeum viride.

Herreñal , garagar belarraren lurra ,

ſoroa. Lat. Ager hordeo viridi ſatus.

Herreria , la oficina grande , en que ſe fun-

de el hierro , ola , oleá , burniela , bur-
dinola. Lat. Ofſicina ferraria.

Herreria menor , en que ie ſunde , y tra-

baja por menor , olachoa. Lat. Ofic. na
ferraria minor.

Herreria , en que ſe pule el hierro , y es

ſin las maquinas de las herrerìas gran-
des , errementariteguia , burniquinz-
teguia. Lat. Taberna ferraria.
El oficio de herrerìa burniquintza.
burdin-
424H E.
burdinquintza. Lat. Opificium ferri.

Herrero , en las herrerìas grandes olagui-

zona , en las de tienda , errementaria.
Lat. Faber ferrarius.

Herrero , el oficial principal en las her-

rerìas grandes , arotza , que tambien
ſ, llama macero y aora chiquitza-
llea.

Herrero , otro que llaman tirador , igue-

lea.

Herrero , otro que llaman , fundidor , ur-

tzallea.

Herrerò , otro que llaman apreſtador ,

meallea.

Herreruelo , veaſe ferreruelo.

Herrcruelo , vn paxarito , que llaman

tambien cerrojillo , chiquirriſa. Lat.
Paſſerculus ſic vulgo dictus.

Herrete de agujeta , üalmearen ciaconda.

Lat. Acicula.

Herrojo , antiquado , cerrojo.

Herron , vna rodaja de hierro con aguje-

ro en medio , burni boilla. Lat. Orbita
ferrea.

Herronada , picotada , mogorcada. Lat.

Roſtri ictus.

Herrumbre , erdoya , ordoya , uguerra.

Lat. Ferrugo.

Herrumbroſo , erdoitſua , ordoitſua , er-

ditia , ordoitia. Lat. Ferruginoſus.

Hervero , lo miſmo que tragadero , veaſe.

Es voz EBaſcongada , erberá , y ſe dixo
de erach , erachi bera , hazerlo baxar
abaxo , y es lo que haze el tragadero.

Hervidero , iraquindea , iraquigoa. Lat.

Ebullitio.

Hervir , iraquin. Lat. Fervere , ebullire.

Eſte verbo iraquin tiene ſus irregula-
res , y ſon los ſiguientes.
Preſ. diraquit , diraquic , in , diraqui-
zu , diraqui , hiervo , hierves, hierve :
diraquigu , diraquizue , diraquite ,
hervimos , hervìs , hierven. Dicenſe
con la afirmacion ba antepueſta , quan-
do en el Caſtellano viene el ya , v. g.
badiraqui , yà hierve.
Imperf. niraquien , ceniraquien , cira-
quien , yo hervìa , hervìas , hervía :
gueniraquien , ceniraquiten , ciraqui-
ten , herviamos , herviais , hervìan.
Opt. preſ. raquidala , diraquizula ,
diraquiela , que yo hierva , tu , aquèl ,
cc.
Imperf. Baniraqui , baceniraqui , bali-
raqui , ſi yo hirbiera , tu , aquèl , ba
gueniraqui , baceniraquite , balira-
quite. Si hirvieramos nòs , vòs , ellos.

Herviente , hirviente , diraquiena , ira-

quiña. Lat. Fervens.
H E.

Hervido , iraquiñu. Lat. Fervefactus.

Hervor , iraquiña , iraquindea. Lat. Fer-

vor.

Hervoroſo , veaſe fervoroſo.

Heſitacion , aſpeſa , zalanza. Lat. Hæ-

ſitatio.

Heterodoxo , veaſe herege.

Heterogenco , deſſemejante , veaſe.

Hetica , enfermedad , ſequerea , idorbe-

ria. Lat. Hectica.

Hetico , ſequeretua , idor beritua , idor-

beria. Lat. Hecticus.

Hazerſe , ò ponerſe hetico , ſequeretu ,

idorberitu. Lat. Hecticà affici , labo-
rare.

Hexachordo , ſexta mayor , en la Muſi-

ca , ſei gueya. Lat. Hexachordum majus.

Hexachordo , ſexta menor , ſei urria. Lat.

Hexachordum minus.

Hexaedro , en la Geometrìa , ſeigana.

Lat. Cubus , exaedrum.

Hexagono , en la Geometrìa , ſeialda ,

ſeiaurca. Lat. Hexagonum.

Hexapeda , ſeyoinquia. Lat. Hexapeda.

Hez , hezes , liac , ondaquinac , lapá.

torticá , tortiquea. Lat. Fex , fecis.
H I.

Hi , en lo antiguo , hijo , hi de puta , hijo

de puta.

Hicocervo , hircocervo , es el verbi gra-

cia de vn impoſſible , y lo miſmo que
chimera , veaſe.

Hidalgamente , leñunquiro , noblequiró.

Lat. Generosè , ingenuè.

Hidalgo , aguiriduna , leñuntia , noblea.

aitonen ſemea, Lat. Nobilis , ingenuus.

Hidalguia , aguiria , leñuna , jatorri

lacia Lar. oblta, e-

Hiedra , untzá. Lat. Hedera.

Hiedral , untzeta , untzaga. Lat. Hede-

rarum locus.

Hiel , beazuna , beaztuna , ugormiña.

Lat. Fel , llis.

Hiel de tierra , yerva , veaſe centaurea.

Hielo , izotza , ormá , leya , gelá. Lat.

Gelu.

Hiema , en los arboles , motea. Lat. Gem-

ma.

Hiema de huevo , gorringoa. Lat. Vitel-

lus.

Hiema de el dedo , atzondá. Lat. Digiti

ſummum.

Hiema , el medio , lo mejor de vna coſa ,

erdi , erdia. Lat. Medium , meditul-
lium.
Hierar
H I.

Hierarchia , veaſe Gerarchia.

Hierba , belarra , bedarra. Lat. Herba.

Hazerſe , y llenarſe de yerba , belartu ,

bedartu. Lat. Herbeſcere , herbis im-
plere.

Hierba buena , la de las huertas , bata-

, mendá , y de aquì el Latino men-
tha , æ.

Hierba buena ſilveſtre , aſtamenda , y de

aquì menthaſtrum.

Hierba , eſtrella , izar belarra. Lat. Co-

ronopus.

Hierba piogera , zorri belarra. Lat. Her-

ba pedicularis.
La mala hierba crece mucho , aci da lo-
lloá , nola belar gaiſtoa. Lat. Lolium ,
ut ajunt , facile creſcit.

Hiernalmente , ſui guiſá. Lat. Ad modum

generi.

Hiernar , ſuitu. Lat. Generum fieri.

Hiernecillo , ſuichoa. Lat. Generculus.

Hierno , ſuyá. Lat. Gener, i.

Hieroglyphico , veaſe geroglphico.

Hierro metal , burnia , burdina. Lat. Fer.-

rum.

Hazerſe , convertirſe en hierro , burnitu ,

burdindu. Lat. In ferrum verti.

Higa , vano preſervativo contra el aojo ,

begaizquena. Lat. Amuletum contra
faſcinum.

Higa , aquella accion del puño cerrado ,

con que ſe hace burla , atzartea. Lat.
Pugni inſerto pollice oſtenſio.
Diòle vna higa , azarte bat eguin cion.
Lat. Pugnum inſerto pollice oſten-
dit.

Higadillo , guibelchoa. Lat. Jecuſculum.

Higado , guibelá. Lat. Jecur , ris ; hepar ,

tis.

Higo , picoa. Lat. Ficus , ci.

Higo maduro , veaſe picaſfigo.

No ſe le dà vn higo , pico bat ezayo. Lat.
Flocci facit.

Pan de higos , picorea. Lat. Ficorum

maſſa.

Higuera , picoa , picotzea. Lat. Ficus.

Higueral , picoaga, picodia. Lat. Fice-

tum.

Hijada , &c. veaſe ijada.

Hijaſtro , lo mo miſmo que alnado , veaſe.

Hijo , ſemeá. Lat. Filius.

Hija , alaba. Lat. Filia.

Hijito , ſemecho ; hijita , alabachoa. Lat.

Filiolus , filiola.

Hijo , mas generalmente , y tambien hija ,

humea , y en compoſicion , cumea ,
v.g. andracumea , emacumea , &c.

Hijo de puta , putacumea. Lat. No-

thus , i.
H iI .:::::425

Hijo de vecino , errico humea , erricu-

mea. Lat. Opiddi filius.

Hijo legitimo , hume legue-eracoa , ez-

contza-cumea. Lat. Filius legitimus.

Hijo natural , lotezcumea. Lat. Filius ex-

tra matrimonium ſuſceptus.

Hijo poſtumo , eortzumea. Lat. Poſthu-

mus.
Es muy hijo de ſu padre , aitaren eſcu-
tura du. Lat. Patrem moribus refert.

Hijodalgo , veaſe hidalgo.

Hijuela , con que ſe enſancha lo que vie-

ne eſtrecho , laſai , naſaigarria. Lat.
Bractea.

Hijuela , cubierta de el Caliz , gauchu-

ria , calizaren eſtalquichoa. Lat. Pal-
la , æ.

Hijuela , zanja pequeña , que và à dàr à

otra grande , laſcumea. Lat. Parvum
incile.

Hijuela de particiones , bagoquia. Lat.

Quota hæreditas filiorum.

Hila , lo miſmo que hilera , veaſe.

Hila , cierta tripa delgada , eſté mee bat.

Lat. Lactes , ium.

Hila , accion de hilar , iruntza , irutea ,

Lat. Actus nendi.

Hilas , para llagas , zauraltſiac. Lat. Fila

obducendo vulneri.

A la hila, en hilera , erronca , errencá.

Lat. Ordine , ſerie.

Hilacha , es voz Baſcongada , ilacha , y

ſignifica pelo algo aſpero de ilé , y la-
chá. Altſia , litſa. Yo pienſo , que
hila , hilas , tiene el miſmo origen Baſ-
congado , y tambien el Latino fila , y
aun pilum, el pelo.

Hilada , errencada, erroncada. Lat. Li-

nea.

Hiladillo , cadartzua. Lat. Filum ex.

bombycina aſperiore.

Hilador , donde ſe hila , iruleguia , iru-

lleteguia. Lat. Locus , in quo netur.

Hilandera , irullea , irulea , ardazlea.

Lat. Nendi perita.

Hilar , iruñ , irutea , ardazquetan egon ,

eguin. Lat. Nere , fila ducere.

Arte de hilar , iruquintza , ardazqueta.

Lat. Nendi ars.

Hilado , iruña. Lat. Netus , ductus.

Hilado , el conjunto de lo que ſe hilò ,

iruñaldia. Lat. Penſum netum.

Hilaracha , lo miſmo que hilacha , vea-

Hilaza , lo miſmo que hilado , veaſe.

Hilera , es voz Baſcongada , aunque no

la vſamos comunmente , y ſe dixo de
ilera , modo , ù forma de pelo , ù ca-
bello , que es ſeguido , y largo. Erren-
Hhh:::::cada ,
426H I.
cada , andana , marcena , errondea.
Lat. Series , linea, ordo.

Hilo , ariá. Lat. Filum.

Hilo , torcido ya para coſer , pillera , fi-

llerá. Lat. Filum.

Hilo à hilo , aria bezala. Lat. Filatim.

Hilo de perlas , veaſe ſarta de perlas.

Hilo de pita , ari chit mea , pitaren il-

launaz egnin oi zana. Lat. Tenuiſſi-
mum filum.

Hilo laſſo , el de los zapateros , &c. que

es ſin torcer, ari biurzaquea. Lat. Fi-
lum laxum.
Por el hilo ſe ſaca el ovillo , aria nolacó ,
arilla alacó. Lat. Exungue leonem.

Hilvan , es de el Baſcuence ilbana , que

ſignifica lo miſo , y ſe dixo de ile , y
bana : ilé , ille , ulé , pelo , cabello ,
por cuya ſemejanza ſæ llamò hilo , y
baná , que entre otras coſas ſignifica
diſtincto , ſeparado , eſparcido , de.
donde dezimos banatu por eſparcir , y
ſeparar. Lat. Sutura laxior.

Hilvanar , ilbandu , ſurcuſatu. Lat. La-

xiore ſuturâ committere , firmare.

Hilvanado , ilbandua. Lat. Laxiore ſutu-

râ commiſſus.

Hincapie , oinquemena. Lat. Pedum ni-

xus.

Hincar , meter , clavar , viene de el Baſ-

cuence incatu , que ſignifica lo miſ-
mo ; y ſe dixo de oinca , a golpes de
pie , patadas , y lo que aſsi ſe metia , ò
clavaba ſe llamò oincatua , oincado , y
luego hincado generalmente : y de oin-
ca , que ſignifica a pie à pies golpean-
do , ſe dixo oincapie , juntando los dos
nombres , y de aqu hincapie. Lat. Fi-
gere.

Hincar la rodilla , hincarſe , poner la ro-

dilla en tierra , como ſi fuera pie , y
viene de oinca , como ſe ha dicho , y
por eſſo dezimos eſto en Baſcuence be-
launicatu , que es ſincope de belaun-
oincatu , que es hazer pies de las rodi-
llas. Lat. Genua flectere.

Hincado , clavado , incatua. Lat. Fi-

Xxus.

Hincado de rodillas , belaunicatua. Lat.

Genibus flexus.

Hincha , odio , enemiſtad , encono , vean-

Eſta voz es ſincope de ilincba , que ſig-
rifica al tizo , aquel palo , ò pedazo de
tronco , que en el horno de el carbon ,
aun no ha llegado à ſer carbon ; pero
manticne lo negro , y diſpueſto para
enccnderſe , y el humear mucho es
buen ſymbolo de vn encono.
H I.

Hinchadamente , ſoberbiamente , goitiró ,

agoranduro. Lat. Elatè , tumidè.

Hinchar , puztu , aicez bete , aunditu.

Lat. Inflare , tumefacere.

Hincharſe , aditu , anditu , y las ter-

minaciones de el neutro. Lat. Turge-
re , tumere.

Hinchado , puztua , anditua. Lat. Tu-

meftactus , tumens, tumidus.

Hinchazon , trunculloa , andigoa , andi-

tſua. Lat. Tumor , inflammatio.

Hinchazon , ſoberbia , antura , goitura ,

agorandea. Lat. Elatio , inflatio.

Hinieſta , lo miſmo que retama , veaſe.

Hinieſtra , antiquado , ventana.

lnojos , rodillas , veaſe.

Hinojo , planta , millua. Lat. Fænicu-

um.

Hintero , meſa para amaſſar el pan , mai-

ra, oramaya. Lat. Magis , dis.

Hipar , zotindu , zopindu , zopiña , zoti-

na eguin. Lat. Singultire.

Hipar por algo , veafe deſear mucho.

Hipo , zotiña , otiña , zopiña. Lat. Sin-

gultus , us.

Hipo , deſeo grande , veaſe.

Hipocentauro , monſtruo fabuloſo , zal-

diguizona , erdia zaldi , erdia guizon.
Lat. lippocentaurus.

Hipogrypho , animal fabuloſo , leoi , zal-

di , arrano , gucia batean. Lat. Hippo-
gtryphus.

Hipomanes , veneno celebre, zaldi pozo-

ya. Lat. Hippomanes.

Hipopotamo , animal feroz de el Nilo , y

otros rios grandes , ibaizaldia. Lat.
ippopotamus.

Hirſuto, illetſua , uletſua , zurdatſua ,

latza Lat. Hirſutus.

Hiſca , liga para cazar paxaros , es de el

Baſcuence biſcá , que ſignifica lo miſ-
mo. Veaſe liga.

Hiſpaniſmo , Eſpañarren itzera. Lat.

Hiſpaniſmus.

Hiſpaño , Eſpañarra. Lat. Hiſpanus.

Hiſtoria , condairá , eſagaroa , lempiz-

tea. Lat. Hiſtoria.

Hiſtoriador , condairalea , eſagarolea ,

lempiztaria. Lat. Hiſtoricus.

Hiſtorial , hiſtoriador , veaſe.

Hiſtoriar , condairatu , eſagarotu , lem-

piztu. Lat. Hiſtoriam texere.

Hiſtoriado , condairatua. Lat. Hiſtoria

narratus.

Hiſtorico , lo miſmo que hiſtoriador ,

veaſe.

Hiſtorico , hiſtorial , lo que pertenece à

hiſtoria , condairarra , eſagarotarra,
lempiztarra. Lat. Hiſtoricus , a , um.
Hiſtorio
H I.

Hiſtoriographo , lo miſmo que hiſtoria-

dor.

Hiſtrion , Comediante , pudo averſe di-

cho de hiztrudion , voz Baſcongada ,
ſincope de hiz dirudi on , y ſignifica
tantes , y aſsi el Baſcuence ſe apropria-
rà ſu voz hiztrudiona , de donde la
tomò el Latin , hiſtrio , nis.

Hiſtrionico , hiztrudiondarra. Lat. Hiſ-

trionicus.

Hita , clavos de hita , iltze , ultze buru-

baguea. Lat. Clavus ſine capite.

Hito , que divide los terminos , mugá ,

mugarria. Lat. Terminus , meta.

Hito , juego de el tejo , ù herron , mu-

guiltza. Lat. Ludus metæ.

Dar en el hito , muguiltza jo , ſomatu ,

aſmatu. Lat. Metam attingere.

A hito , modo adverbial , con permanen-

cia , hito ito artean. Lat. Indeſinenter.
De aqui ſe conoce , que la voz hito es
Baſcongada ; y ſignifica ahogo , y aho-
garſe ; y porque haſta alli llega , y no
paſa mas adelante el que ſe ahoga , ſe
llamò hito el termino , ù lindero , don-
de ſe acaban , y ahogan las juriſdicio-
nes. De aquì es queaquèl refràn ome-
ro à hito ſaca zatico , contiene dos vo-
zes Baſcongadas , zatico , como ſe dirà.
en ſu lugar , y à hito ; y expliqueſe
como ſe quiſiere : porque ſies romero
ahito de ahitarſe , es de el Baſcuence
hitó , itó , y quiere dezir , que el ro-
mero bien comido , y harto , ſaca zati-
co para darſelo à otro ſi es romero à
hito de eſte modo adverbial , tambien
es de el Baſcuence , y quiere dezir , que
el romero que inſiſte pidiendo por pon-
deracion haſta ahogarſe , conſigue ſu
zatico.

Mirar de hito en hito , veaſe facha à fa-

cha.
H O.

Hobacho , hobachon , nagui tzarra. Lat.

Deſes , ignavrus. Eſta voz viene de el
Baſcuence obeatza , obeacha , de don-
de obacha , obacho , y ſignifica , mejor
eſtàs aſsi tendido , y echado , expreſ-
ſion , que ſolemos dezir à los perezo-
ſos , que no quieren levantarſe de la
cama.

Hocicada , caida de hocicos , muſturia.

Lat. Oris , aut vultus in terram impac-
tio.
H O.:::::427

Hocicar , liozar la tierra , lurrá mutur-

catu. Lat. Roſtro terram egerere.

Hocicar , caer de hocicos , muſturiaz ,

auſpez , muſpez erori. Lat. Os in ter-
ram impingere.

Hocico , muturra , muſturra , muſturia ,

muſtupilla. Lat. Roſtrum.

Hocicudo , muturduna , &c. Lat. Roſ-

tratus.

Hocino , inſtrumento para cortar ramas ,

&c. codenea , ayotzá. Lat. Falx arbo-
raria.

Hocino , angoſtura honda en los rios , es

voz Baſcongada oſina , como ſe dixo
en la voz ahocinarſe , y ſignifica eſſo
miſmo , y donde ay muchos hocinos ,
oſinaga. Lat. Profundiores fluminis
loci.

Hociquillo , muiſturra , mutyura , mu-

turchoa , &c. Lat. Parvum roſtrum.

Hogaño , aurten. Lat. Hoc anno.

Hogar , ſucaldea , ſubatea. Lat. Focus , lar-

ris.

Hogaza , pan muy grande , viene de el

Baſcuence ogatzarra , ogui tzarra ,
que ſignifica lo miſmo , de oguia pan,
y tzarra terminacion aumentativa.
Tambien pudo dezirſe de ogazaya ,
que ſignifica pan de ſalvados , y anti-
guamente el pan de ſalvados , es el que
ſe llamaba hogaza , ò de ogui gazá
pan inſulſo. Lat. Panis grandior.

Hoguera , gar gorria , ſucarra. Lat. Ro-

gus , incendium.

Hoja de arbol , &c. oſtoa , oſtroa , orria.

Lat. Folium , frons , dis.

Llenarſe de hoja , oſtotu , oſtratu , orri-

tu , orriztatu , hoſtatu , oſtoztatu. Lat.
Frondere , frondes effundere.

Hoja de metal , menaſt orria. Lat. Brac-

tea.

Hoja , cuchilla de la eſpada , ezpata-

ren ciorria. Lat. Gladius ſine capulo.

Hoja de lata , latorria. Lat. Orichalci

lamella.

Hoja de papel , plama , plamea. Lat. Fo-

lium.

Hojaldrar , gantzoratu. Lat. Placentas

efformare.

Hojaldrado , gantzoratua. Lat. In pla-

centam efformatus.

Hojaldre , gantzorea. Lat. Placenta.

Hojaraſca , hojas caidas , orbela. Lat. Fo-

lia decidua.

Hojaraſca , llaman los guapos à la eſ-

pada.

Hojear vn libro , plamatu , plameatu.

rum evohviere, libri ifla ver-
tere.
H h h 2:::::Hojoſo ,
428H O.

Hojoſo , oſtotſua , orritſua. Lat. Fron-

doſus.

Hojuela , hojita , oſtocho , orrichoa. Lat.

Parvum folium.

Hojuela de maſſa , ora oſtoa. Lat. Cruſtu-

lum edulium.

Hola , interjeccſon , es de el Baſcuence ,

oles , ola , que ſiguifica lo miſmo. Lat.
Heus.

Hola , por modo de admiracion , ola ! ez.

baicican ! Lat. Hem!

Holan , en Andalucìa , es lo mìſmo que

el lienzo cambray , veaſe.

Holanda , tela , olandá. Lat. Carbaſus

hollandicus.

Holandilla , olandilla , eume licurtatua.

Lat. Lintea tela tincta.

Holgadamente , laſai laſai , naſai , na-

ſai , aiſa , laſaiquiro ,naſaiquiro. Lat.
Amplè , laxè.

Holganza , quietud , repoſo , aſantza ,

aiſaera. Lat. Requies.

Holganza , laſaidea , laſaitaſuna , na-

ſaidea , naſaitaſuna. Lat. Laxitas.

Holganza , bolgura , holgueta , veaſe.

Holgar , holgarſe , y no trabajar , joſta-

tu , doſtatu , jaitatu. Lat. Quielcere ,
feriari.

Holgar , alegarſe , poztu , bozcariotu ,

atſeguiñ artu , pozic egon. Lat. Gau-
dere , lætari.
Me huelgo de , me huelgo que , atſeguin
det , y tambien nai det chit.

Idos à holgar , zoazte joſtatzera. Lat.

Ite , hilaritati indulgete.

Holgado , joſtatua , &c. Lat. Quietus ,

exhilaratus.

Holgado , ancho , aiſa , laſai , naſai. Lat.

Laxus.

Holgazan , alperra, lantſaya. Lat. Deſes.

Holgazanear , antiguamente , holgazar ,

alperquerian ibilli , egon , alpertu.
Lat. Deſidem , inertem fieri.

Holgazanerìa , alperqueria , lantſaigoa.

Lat. Deſidia , incrtia.

Holgin , hechicero , veaſe. Dixoſe de ſor-

guin Baſcongado , que ſignifica brujo ,
y hechicero.

Holgon , joſtallua. Lat. Hilaritati indul-

gens.

Holgorio , holgueta , lo miſmo que.

Holgura , diverſion , joſtaeta , joſtaque-

ta. Lat. Hilaritas.

Holgura , anchura , veaſe holganza.

Hollar , oñaztu , oñeztatu , ondicatu ,

calcatu. Lat. Calcare.

Hollado , oñaztua. Lat. Calcatus.

Hollejo , leoa . miauria , maguincheta.

Lat. Folliculus.
H O.

Hollin , quedarra. Lat. Fuligo , nis.

Holliniento , quedartſua. Lat. Fulignmo-

ſus.

Holocauſto , danerrea. Lat. Holocauſ-

tum.

Homarrache , veaſe moharrache.

Hombracho , guizatzarra. Lat. Vaſtus

homo.

Hombre , guizona. Lat. Homo.

Pobre hombre , guizagaiſoa. Lat. Miſel-

lus homo.

Hombre ruin , de nonada , &c. guiza-

charra , guizon chatarra , dollorra ,
preſtueza. Lat. Homo diobolaris , im-
probus , nullius pretij.

Hombre de bien , guizon preſtua. Lat.

Vir probus.

Hombre de verdad , guizon ciná , cin ci-

. Lat. Homo verax , fidelis.

Hombre de veras , guizon mená. Lat.

Homo gravis , conſtans.

Hazerſe hombre , guizondu. Lat. Homi-

nem fieri.

Hecho hombre , guizondua. Lat. Factus

homo.

Hombrear , hazer fuerza con los hom-

bros , ſoiñaquin , ſorbaldaz jaſo , in-
dar eguin. Lat. Humeris ſuſtinere.

Hombrear , quererſe igualar à otro hom-

bro con hombro , berdin izan nai. Lat.
Parem alicui ſe oſtentare.

Hombrear , querer los mozitos parecer

hombres , guizon irudi nai. Lat. Vi-
rum ſe oſtendere.

Hombrecillo , hombrezuelo , guizacha-

rra. Lat. Homuncio , homnctlus.

Hombrillo de camiſa , aquella ſuerza ,

que ſe echa ſobre el hombro , ſoiña-
aen ſendacaya , ſendagarria. Lat. u-
buculæ ad humeros aſſuta lacinia.

Hombro , ſolbarda , beſaburua , ſoiña ,

ſoina. Lat. Humerus.

Hombron , guizon andia , guizatzarra.

Lat. Magnus vir.

Hombruno , lo que pertenece à hombre ,

guizatarra. Lat. Virilis.

Hombruno , lo miſmo que ſobacuno ,

veaſe.

Home , antiquado , hombre.

Homecillo , enemiſtad , odio , veanſe.

Homenage , ſervidumbr e, en que ſe conſ-

tituye la perſona libre , por los bieues
que recibe : es voz Baſcongada omena-
gea' ', que ſignifica lo miſmo , y ſe dixo
de onmeneage , que ſignifica poteſtad ,
y dominio fundado en el bien , ù favor
hecho , de meneá poteſtad , dominio ,
y on bien : y el homenae dà al bien-
hechor eſta poteſtad , y dominio. Si ſe
mira
H O.
mira de parte de el que aſsi ſe ſomete à
la ſervidumbre , omenagea , viene de
onmenaquea , onmeneague , y ſignifica
ſin dominio , y poteſtad por bien. Lat.
Homagium.

Homicida , homiciano , guicerallea , gui-

cerailea , guizon hiltzallea. Lat. Ho-
micida.

Homicidio , guiceriltza , guicerioa , hil-

tzecá , guizoniltzea. Lat. Homici-
dium.

Homilia , minzoquia. Lat. Homilia.

Homiliario , minzoquiteguia. Lat. Ho-

miliarium.

Homiliſtas , minzoquilaria. Lat. Homi-

lias faciens.

Hominicaco , guizacharra. Lat. Homun-

culus.

Homogeneidad , ſemejanza , veaſe.

Homogeneo , ſemejante , veaſe. Lat. Ho-

mogeneitas , homogeneus.

Homlogo , ſemejante , veaſe. Lat. Ho-

mologus.

Honda de tirar piedras , ubalarria , aba

llá. Lat. Funda.

Hondarras , hezes , es voz Baſcongada ,

ondarra , condarra, ondaquina. Lat.
Fæces.

Hondazo , golpe de honda , y tiro , aba-

llada. Lat. Fundæ jactus , ictus.

Hondero , ubalarcaria , aballaria. Lat.

Funditor , fundibularius.

Hondo , es vozBaſcongada ondoa , ù hon-

doa , y ſignifica vniverſalmente el fin ,
y cabo de vna coſa , y luego ſe aplica
en particular à otras coſas que tienen
ſemejanza en la ſignificacion. Hondo
adjetivo es ondatſua , ondarra. Lat.
Profundus , altus.

Hondon , ondoa , ondoya. Lat. Fundum.

Y de aqui dezimos hundir , y hundir-
ſe , ondatu.

Hondonada , ondoa, ondoyada. Lat. Pro-

funditas.

Lo hondo de vn plato , &c. zacona , cho-

cona. Lat. Cavum.

Hondonero , antiquado , hondo , y pro-

fundo.

Hondura , ondura , ondoa , ondoya. Lat.

Profunditas , profundum.

Honeſtad , antiquado , honeſtidad.

Honeſtamente , oneſqui , oneſtó , oneſqui-

. Lat. Honeſtè.

Honeſtar , oneſquitu , oneſtatu. Lat. Ho-

neſtare.

Honeſtidad , honeſtaſuna. Lat. IHoneſtas.

Honeſto , eſta voz , y ſus derivados ante-

cedentes , en Latin , y Caſtellano , vie-
nen de elBaſcuence oneſtoa , que ſigni
H O.:::::429
fica lo miſmo , y ſale ò de on euſtea ,
de oneſtea. Si de on euſtea , quiere de-
zir , que es bueno tenerla , tomarla , y
aſsirſe de ella , y quadra eſto grande-
mente à la honeſtidad , de on bueno , y
eutſi euſtea tener , tomar , aſsir. Si de
oneſtea , que es infinitivo declinable de
onetſi , ſignifica el amar, y ſer amado ,
y la honeſtidad es amable , y ſe haze
amar. Oneſtoa , oneſtea. Lat. Honeſtus ,
a , um. Puede tambien ſer ſincope de
oniriztea , y ſignifica parecer bien por
lo agradable , y nada parece mejor ,
ni es mas agradable , que la honeſti-
dad.

Hongo , fruto ſilveſtre de la tierra , viene

de el Baſcuence ontoa , ontyoa. Lat.
Fungus. Ay varias eſpecies , que ſe co-
men , v. g. fuera de el onto , gureto ,
guibel urdin , &c. Y en general à todas
ſe llama perrechicua.

Honor , el Caſtellano , y Latin ſon de el

Baſcuence onorea , y ſincopado onrea ,
onra , que ſignifica lo miſmo. Viene de
on-or , y quiere dezir , que ahì eſtà el
bien , la decencia , y provecho , y de
cierto ſe cifran en el honor. Y quitan-
do el Latin al adverbio or la termina
cion Baſcongada , hizo ſu nombre ho-
nor. Onorea , ohorea , onra , onrea.

Honorable , onoragarria , onragarria ,

ohoragarria. Lat. Honorabilis.

Honorario , onoreduna , onraduna , oho-

reduna. Lat. Honorarius.

Honorificamente , honorablemente , ono-

ragarriro , onragarriro , ohoragarri-
ro. Item onoreguilleró, &c. Lat. Ho-
norificè.

Honoroficencia , onoroquintza , onra-

quintza , ohoraquintza. Lat. Honori-
ficentia.

Honorifico , onoreguillea , y tambien

onoretſua. Lat. Honorificus.

Honra , es voz Baſcongada , veaſe honor.

Honras , veaſe exequias.

Honradamente , onragarriro , &c. Lat.

Honoratè , honorifice.

Honradez , onraera. Lat. Nativa probi-

tas.

Honrador , onoratzallea , onoreguillea' ',

onratzallea , onraguillea , ohoratza-
lea , ohoraguillea , onoraria , onraria.
Lat. Honorator , honorificus.

Honrar , onoratu , onratu , ohoratu. Lat.

Honorare, honore afficere.

Honrado , onoratua , onratua , ohoratua.

Lat. Honoratus.

Honrilla , onorechoa , onrachoa. Lat. Ho-

nor.
Honro
340H O.

Honroſamente , lo miſmo que bonrada-

mente.

Honroſo , onoretſua , onratſua. Lat. Ho-

norificus.

Honrudo , onoretia , onratia , onra za-

lea. Lat. Honoris tenax.

Honſario , cavador , aitzurlea. Lat.

Foſſor.

Hopa , cierta veſtidura , como ſotana cer-

rada , viene de el Baſcuence opa , que
ſignifica cola , y porque las opas arraſ-
tran comunmente , ſe les diò el nom-
bre. Soñeco lucea. Lat. Tunica talaris.

Hopalanda , es voz Baſcongada , com-

pueſta de opa cola , y landa exterior ,
y de fuera , y quadra à la falda , que
arraſtra , v.g. la de los Eſtudiantes ,
opalanda. Lat. Caudata tunica.

Hopear , menear la cola , opa erabilli ,

buztanari eraguin. Lat. Caudam mo-
movere.

Hopo , rabo , cola de mucho pelo , como

la de la zorra , viene de el Baſcuence
opa , que ſignifica lo miſmo. Opa ,
buztan , uletſua , illetſua. Lat. Cau-
da piloſa.

Seguir el hopo, es ſeguir à alguno, como

el galgo el hopo de la zorra , jarrai ,
jarraitu. Lat. Inſequi.

Sudar el hopo , es coſtar mucho : bolver

el hopo , es huir , eſcapar , veanſe.

Hque , lo miſmo que alboroque , veaſe.

Hora , ordua , orená. Lat. Hora.

Què hora es ? cer ordu da ? cer oren

da? Lat. Quota hora eſt ?

Por horas eſpero , &c. ordu oro , ordutic

ordura , &c. Lat. In horas.

A buena hora , à mala hora viene , mugo-

nean , mugonez dator , mugaitzean ,
mugaitzez dator , ordu gaiſtoan , don-
guean , dator , &c. Lat. Tempeſtivè ,
intempeſtivè advenit.

Anda en hora mala , zoaz ordu gaiſtoan ,

zori gaiſtoan , oren gaitzean. Lat. Abi
in malam rem.

En buen hora venga v. md. ordu onean ,

zori onean datorrela. Lat. Fauſtè ac
feliciter ad veneris.

A la hora , luego , bereala , bertati. Lat.

Statim.

Sea en buen hora , biz orrela , biz nai ba-

dezu. Lat. Sit ita.

Hora ſea eſto , hora eſſotro , naiz au

dala , naiz hori. Lat. Modò hoc ſit ,
modò iſtud.

Horadar , zulatu. Lat. Perforare.

Horadado , zulatua. Lat. Perforatus.

Horado , zuloa. Lat. Foramen.

Horario , perteneciente à hora , orduta-

H O.
rra , orentarra. Lat. Horarius.

Horca de delinquentes , viene de el Baſ-

cuence urcá , que ſignifica lo miſmo ,
urcá , urca mendia. Lat. Furca.

Señor de horca , y cuchillo , urcamen-

deco Jauna. Lat. Dominus meri mix-
ti imperij.

Horca de perros , cerdos , y antiguamen-

te de los eſclavos , lepurca , cherri ba-
lleſta , zacur balleſta , &c. Lat. Colla-
ris furca.

Horca , de cargar, ſardea. Lat. Merga , æ.

Dexar horca , y pendon en la corta de

los montes , mondorretan tantayac
utzi. Lat. Arborem , abſciſſis reliquis ,
ramo principe relinquere.

Horcajadura , iſtartea , iſturcá. Lat. In-

terfæmineum.

Horcajarſe , iſtartetu , iſturcatu , zálca-

co jarri. Lat. In modum viri equitan-
tis ſedere.

Horcajo de mulas para arar , lepurca.

Lat. Collaris ſurca. Y lo miſmo ehor-
cate , que ſe pone à la caballeria , que
và delante tirando el carro , ò la galera.

Horchata , orchata. Lat. Potio , ſucco ex

amygdalis , nucleiſque melopepponis ,
& ſaccharo compoſita.

Horcon , horca grande , urca tzarra de

ſoſtener las ramas , urculloa , urchu-
lloa. Lat. Furca grandior.

Hordiate , bebida , garagarredaria. Lat.

Ptiſana.

Horizontal , marboillarra. Lat. Hori-

zontalis.

Horizonte , marboilla. Lat. Horizon , tis.

Horma , es voz Baſcongada , orma , que

en ſu primera ſignificacion quiere de-
zir pared , ò tapia hecha ajuſtadamen-
te , y por eſſo orma echea à la caſa fa-
bricada de tales paredes , y tapias ,
y ormaiztegui , contraccion de ormae-
chetegui , parage de caſas fabricadas de
tales tapias , y paredes. Deſpues ſe apli-
cò à lo que ſervia de ajuſtar otra coſa.
Lat. Paries.

Horma de zapatero , orma , moldola ,

zoncaya. Lat. Forma , modulus calcei.

Hormento , antiquado , fermento , leva-

dura.

Hormero , ormaguillea. Lat. Formarum

opifex.

Hormiga , chingurria , chindurria , chi-

naurria. Lat. Formica.

Hormigo , meneſtra , de avellanas macha-

cadas , pan rallado , y miel , que tam-
bien ſe llama hormiguillo , uryoztia.
Lat. Pulmentum ex pane ſriato , melle ,
& pinſitis avellanis.
Hormigan ,
H O.

Hormigon argamaſſa de piedra menuda ,

cal , y betun , arcoſcarca. Lat. Maſſa
ex lapillis calce , ac bitumine.

Hormiguear el cuerpo , atzalez chindur-

tu , chingurtu. Lat. Formicare.

Hormiguero , chingurtza , chindurtza ,

chingur , chindurtoquia , chinaurte-
guia Lat. Formicarum antrum.

Hormiguilla , chingurchoa , &c. Lat. Par-

va formica.

Hormíguillo de caballos , y mulas , oiña-

tzalea , oinchindurtia. Lat. In ungulis :
equorum formicatio.

Hornabeque , es voz Baſcongada , orna-

bequea , que ſignifica lo miſmo , y ſe
dixo de orma becoa , pared , ò fabrica
inferior , que defiende otra ſuperior.
Lat. Munimen cornuum.

Hornacho , hornachuela , el hueco que

queda en los montes , ſacandoſe pie-
dra , vena , &c. luzuloa , arrobi-zu-
loa. Lat. Cavum , i.

Hornada , lo que de vna vez ſe cuece , y

cabe en el horno , labaldia. Lat. For-
nacula , æ.

Hornage , labeſaria. Lat. Pretium pro

pane coquendo.

Hornaguera , carbon de piedra , arrica-

tza. Lat. Lapis carbuncularius.

Hornaza , ſuteguia. Lat. Fornax , cis.

Hornazo , pan amaſado con huevos, man-

teca , &c. oparrauztia. Lat. Panis bu-
tyratus cum ovis.

Hornear , labazaitzea. Lat. Furnariam

exercere.

Hornecino , lo miſmo que baſtardo , veaſe.

Horneria , labazaiquintza. Lat. Furna-

ria , æ.

Hornero , labazaya , labezaina. Lat. Fur-

narius.

Hornija , arbaztac , abarrac. Lat. Furna-

ria ligna , ramalia pro furno.

Hornilla , en las cocinas , ſupequia. Lat.

Fornacula.

Hornilla de palomar , uſacabia. Lat. Co-

lumbarum nidus.

Hornillo , labechoa. Lat. Fornaculus.

Hornillo de polvora en las minas , ſuau-

Horno labea. Lat. Furnus. Con que ſe

limpia , y barre , adaroa. Lat. Everri-
culum.

Horoſcopo , veaſe aſcendente.

Horquilla urculloa urchulloa. Lat.

Furcilla.

Horrendo , veaſe horrible.

Horreo , alteguia. Lat. Horreum.

Horrero , alteguizaya. Lat. Horrearius.

H O.:::::431

Horrible , lardazquigarria , higuinga-

rria. Veaſe eſpantoſo. Lat. Horribilis.

Horriblemente , higuingarriro , lardaz-

uigarriro. Lat. Horribiliter.

Horro , libre eſta voz orra , de donde

ſe dize horro , y horra , pienſo que es
Baſcongada en laſignificacion de libre,
y libertad aunque ya no la vſemos
fuera de compoſicion. Las razones
ſon , que por librar , y librarſe tene-
mos el vero ortu , aunque tambien
ſe iba olvidando , yortu , ſegun el cara-
cter de la Lengua , viene de orra liber-
tad , y libre. Ademàs ovejas horras ſe
llaman las que no han quedado preña-
das , ſin duda porque han quedado li-
bres de el peſo , y trabajo de criar , y
ſi quedan preñadas , ſe llaman en Baſ-
cuence izorrac , y con terminacion
Caſtellana izorras , y eſto es porque
no quedan libres , ſino con eſſa carga ,
y deuda de la naturaleza , y aun por
eſſo de las embarazadas dezimos cati-
bu dira , que eſtàn ſin libertad. Mas : la
deuda , en quanto obliga , quita , y diſ-
minuye la libertad , y por eſſo el Baſ-
cuence à la deuda llama zorrá , de ezo-
rra no libre. Otras congruencias ſe pu-
dieran traher para lo miſmo. Y aſsi de-
bemos reproducir el nombre , y dezir
horro horra , por libre. Orra. Lat. Li-
ber. Veaſe libre.

Horror , lardazquia. Lat. Horror. Veaſe

eſpanto.

Horroroſo , veaſe horrible , eſpantoſo.

Horrura , tal vez ſignifica horror , eſpan-

to , veaſe.

Horrura , baſcoſidad , liquiſqueria , ur-

daqueria , loiqueria. Lat. Sordes , ſpur-
cities , illuvies.

Hortal , huerto dentro de la caſa , veaſe

huerto.

Hortaliza , barazquia , barazbelarra.

Lat. Olus , ris.

Hortelano , baratzaya. Lat. Olitor.

Hortelano , paxaro , barazchoria. Lat.

Olitorius paſſer.

Hortera , erratillua. Lat. Catinus lig-

neus.

Hortiga , veaſe ortiga.

Hoſco , color , lo miſmo que bazo , veaſe.

Hoſco , ceñudo ,becoſcoduna. Lat. Torvus.

Hoſpedable , charitativo en dar hoſpeda-

ge , oſtatu-emallea. Lat. oſpitalis.

Hoſpedador , oſtatu emallea. Lat. Hoſpi-

tator.

Hoſpedage , oſtatumaitza. Lat. Hoſpita-

litas , hoſpitium.

Hoſpedamiento , lo miſmoque boſpedage

Hoſpe
432H O.

Hoſpedar , recibir al hueſped , oſtatu

eman. Lat. Hoſpitio aliquem recipere.
Item oſtatatu.

Hoſpedado , oſtatu emana. Lat. Hoſpitio

acceptus.

Hoſpedarſe , oſtatu artu , y oſtatatu con

las terminaciones de el neutro. Lat.
Apud aliquem diverſari.

Hoſpedado , oſtatu artua , oſtatatua. Lat.

Apud aliquem diverſans.

Hoſpederìa , arrozteguia. Lat. Hoſpi-

tium.

Hoſpedero arrotzaria , arrotzaina.

Lat. Hoſpitij curator.

Hoſpicio , arrozteguia. Lat. Hoſpitium.

Hoſpital de pobres , y peregrinos , arroz-

teguia. Lat. Hoſpitium , enodochium.

Hoſpital de enfermos , eriteguia. Lat. No-

ſocomium , valetudinarium.

Hoſpital , charitativo , veaſe hoſpedable.

Hoſpitalero de pobres , y peregrinos ,

arrozteguizaya. Lat. Hoſpitij curator.

Hoſpitalero de enfermos , eriteguizaya.

Lat. Noſocomij curator.

Hoſpitalidad , oſtatumaitza. Lat. Hoſpi-

talitas.

Hoſpitalmente oſtatumaitzaro. Lat.

Hoſpitaliter.

Hoſpite inſalutato , agurric bague. Lat.

Iem.

Hoſtal , hoteria , veaſe.

Hoſtalero , meſonero , es de el Baſcuen-

ce oſtalaria , que ſignifica lo miſmo , y
viene de oſtatu poſada , y meſon.

Hoſte , antiquado , hueſte , enemigo.

Hoſteria , es voz Baſcongada , y ſe ſin-

copò de oſtateria , coſa de meſon , y
poſada. Lai. Caupona.

Hoſtia , la res de la victima , oſtia , oſti-

, en Baſcuence ſe llama en algunas
partes el rayo , y tambien el nublado
en que ſe cauſa , y porque el rayo haze
eſtragos, y quita la vida , puede ſer que
el Latino dieſſe el nombre de hoſtia à
la victima que ſe mataba. Hoſtia en eſte
ſentido en Baſcuence es abrilla , y ſig-
nifica res muerta. Lat. Hoſtia.

Hoſtia de el Altar , Oroſmea , Oſtia. Lat.

Hoſtia.

Hoſtiario , oroſmoncia , oſtioncia. Lat.

Hoſtiarum capſula.

Hoſtigamiento , oſtigatzea. Lat. Fatiga-

tio , vexatio.

Hoſtigar , viene de el Baſcuence oſtigatu ,

que ſignifica lo miſmo , y ſe deriva , ò
de oſtico , coz , y oſticatu acocear , ò
de oſtiya , oſtia , nublado , y rayo , que
caſtigan , moleſtan , oprimen , y es lo
que ſe ſignifica con el verbo hoſtigar.
H O.
Lat. Vexare , exagitare , fatigare.

Hoſtigado , oſtigatua. Lat. Vexatus , &c.

Hoſtigo , pared azotada de los vientos ,

es voz Baſcongada , oſtijoa , que ſigni-
fica lo miſmo , y ſe dixo de oſtiac joa ,
azotada , ſacudida de el nublado : de
donde es mas natural , que ſe dixeſſe
hoſtigar. Lat. Ventis verberatus paries ,
y tambien ſe llama hoſtigo , el golpe de.
agla , que maltrata la pared. Lat. Ver-
beratio.

Hoſtil , etſaitarra. Lat. Hoſtilis.

Hoſtilidad , etſaicaltá. Lat. Hoſtilitas.

Hoſtilizar , etfaicaltu , etſaicaltatu. Lat.

Hoſtiliter ſe gerere.

Hoto , antiquado , confianza.

Hoya , hondura , en los campos , es voz

Baſcongada , y ſe dixo de oyá , que en
vn dialecto es cama , y aſsiento , ù deſ-
canſo plano , y es la ſignificacion que
tiene hoya muchas vezes , y no la de
el Latino foſſa : v. g. Ambr. Mor. lib.
9. cap. 7. el ſitio de ſuyo eſtà levanta-
do ſobre vna hermoſa hoya de tierra ,
de mas de dos leguas. Veaſe foſſa.

Hoya , hoyada , ondoyada. Lat. Profun-

ditas , planities profunda y tal vez
foſa.

Hoyo , zuloa , ciloa , utſunea. Lat.

Scrobs , bis.

Hoyo , zulotſua, cilotſua , utſuneduna.

Lat. Lacunoſus.

Hoyuelo , chuloa , chiloa. Lat. Scrobi-

culus.

Hoz , iguitaya , itaya , higuiteya. Lat.

Falx , cis.

Hoz , hozes , eſtrechuras , veaſe gar-

ganta.

Hozadura , muturcatzea. Lat. Cavea

roſtro facta.

Hozar , muturcatu. Lat. Roſtro terram

movere.

Hozado , muturcatua. Lat. Roſtro motus.

Hucha , es voz Baſcongada , que en vn

dialecto ha quedado ucha , y en otro
dezimos cucha por el arca , no de las
muy grandes , y ſe llamò aſsi de utſa ,
cuya pronunciacion paſſa muchas ve-
zes à la de cha , y ſiempre es muy ve-
zina : y utſa , ucha , ſignifica vn vacìo ,
hueco , como lo es el arca. Lat. Ar-
ca , cæ.

Hucha , vaſija de barro, para guardar di-

nero , lo miſmo que alcancia , veaſe.

Huebra de tierra , goldea , uztaldia. Lat.

Jugerum.

Huebrar , antiquado, arar.

Huebrero , goldaria , uztaldicaria. Lat.

Arator.
Hueca
H U.

Hueca de el huſo , ardatzaren usbiu-

rra. Lat. Fuſi ſulculus.

Hueco , utſa , utſunea , errartea. Lat.

Cavum.

Hueco , hueca , adjetivo , utſa , gabea ,

baguea. Lat. Vacuus , a , um.

Hueco , preſumido , arroa. Lat. Vanus ,

elatus.

Huelfago , enfermedad de beſtias , y aves ,

dificultad de reſollar , aſariquea. Lat.
Anhelitus difficilis.

Huelga , jaitea , joſtaeta. Lat. Vacatio ,

oblectatio.

Huelgo , aliento , reſpiracion , veanſe.

Huella , oñatzá , aztarna , hatza. Lat.

Veſtigium.

Huello , el piſo de el ſuelo , oincarria.

Lat. Solum.

Huello , el piſar , oñaztea. Lat. Greſſus.

Huequecito , utſunechoa , errartechoa.

Lat. Parvum cavum.

Huerco , las andas , iloea. Lat. Feretrum.

Huerco , lloron , negartia. Lat. Conti-

nuo mærens.

Huero , utſa. Lat. Subventaneus , irritus.

Nos ha ſalido huero , utſa irten digu , ur-
ten deuſcu. Lat. Irritum nobis accidit.

Huerphano , zurtza , emazurtza , hu-

mezurtza. Lat. Orphanus , parentibus
orbatus. Item guraſobaguea.

Huerta , huerto , baratza. Lat. Hortus.

Hueſped , el foraſtero , arrotza. Lat. Hoſ-

pes.

Hueſped , el meſonero , y el que oſpeda ,

oſtalaria , oſtatuemallea. Lat. Hoſpes.

Hueſpeda , oſtalaria , oſtateſa. Lat. Hoſpita.

Hueſſa , ſepultura , obiá , zupua. Lat. Se-

pulchrum.

Hueſſo , ezurra , azurra. Lat. Os , oſſis.

Hueſte , lo miſmo que exercito , veaſe.

Hueſte exercito , es de el Baſcuence

oſtea , que en el miſmo ſignificado ha
quedado enel dialecto Labortano , eſto
es , por exercito enemigo : y ſe llamò
aſsi , porque el enemigo poderoſo ſiem-
pre viene tras noſotros ſiguiendo , y
perſiguiendonos , y oſtea oſtean dize el
Baſcuence à lo que viene , ò eſtà detràs
de otra coſa. Y de aquì tambien ſin
duda el Latino hoſtis.

Huevas de peſcado , arrauac. Lat. Ova

piſcium.

Huevar , arrauztu. Lat. Ova concipere.

Huevecico , arrauzchoa , arraultza-

choa. Lat. Oviculum.

Hueverp , arrauztarra , arraultz ſal-

tzallea. Lat. Ovorum venditor , vel-
venditrix.

Huevo , arraultza. Lat. Ovum. El que

H U.:::::433
queda en el nido , cabia-guraia.

Poner el huevo la gallina , errun eſtà

poniendo el huevo , erruten dago. Lat.
Ovum parere.

Huevos hilados , arraultz-ariac , arra-

ultz iruñac. Lat. Ovorum lutea ſac-
charo condita , ac filatim concreta.

Huevos moles , arraultz biguiñac. Lat.

Ovorum lutea ſaccharo condita , ac
mollia.

Huída , lo miſmo que fuga , veaſe.

Huidero , igueſ toquia. Lat. Refugium.

Huidizo , ieſcorra , igueſcorra , itzur-

corra. Lat. Facilis paratus fugere.

Huidor , ïeslea , igueslea , itzurlea. Lat.

Transfuga.

Huir , igueſi , ïeſi joan , ïeſeguìn , igue-

ſeguin , itzuri. Lat. Fugere.

Huido , ïes , igues , ïeſi , igueſi dabille-

na , itzuria , itzuri dabillena. Lat. Fu-
gitivus.

Hulano , lo miſmo que fulano , veaſe.

Hule , vn lienzo dado de barniz , que ſir-

ve de encerado à los coches , y otras
coſas. Viene de el Baſcuence urlea ,
que ſignifica aguadero , aguador , y por-
que defiende de el agua , ſe le diò el
nombre à tal encerado. Lat. Linteum
litum.

Humanal , antiquado humano.

Humanamente , umanoró , umanoquiro.

Lat. Humanè , humanitèr.

Humanamente no ſe puede , humanalez

ecin dateque. Lat. Humanitus.

Humanarſe , hazerſe hombre , tiene raìz

Baſcongada , umanatu , guizondu , gui-
zon eguin. Lat. Hominem fieri.

Humanado , umanatua , guizondua , gui-

zon eguiña. Lat. Homo factus.

Humanarſe , familiarizarſe , diapetu , hu-

manatu. Lat. Humanius agere , benig-
num ſe exhibere.

Humanidad , naturaleza humana , uma-

nidadea , umanera , guizondea. Lat.
Humanitas.

Humanidad , letras humanas , jaquin ma-

nea. Lat. Humaniores litteræ.

Humaniſta , jaquin manetia. Lat. Hu-

manioribus litteris excultus.

Humano , eſta voz , de donde ſalen las

antecedentes , la tomò el Latin de el
Baſcuence , en que ſolo tiene oportuna
ſignificacion. Vmano , es ſincope de
umenacoa , umemanea. Sin canſarnos.
en ſi ſe ha de eſcribir con aſpiracion , ò
ſin ella , humea , ò umea llama el Baſ-
cuence à la criatura viviente , y al hijo
en quanto ſe eſtiende à todo lo ſenſiti-
vo. Manoa , y manea llama à lo pri-
I i i:::::moroſo
434H U.
moroſo , y exquiſito. Pues lo humano
eſtr contrahido à ſignificar lo que es
proprio de el hombre , y no de otras
criaturas ; y ſignificando humemanoa ,
humemanea , la criatura viviente mas
exquiſita , y primoroſa que hizo Dios ,
contiene eſſa voz vna difinicion de el
hombre , y aſsi humanoa es voz Baſ-
congada , ni puede con tanta oportuni-
dad venir ni del homo , nid e el humus.

Humareda , quetea , quedia. Lat. Fumus

ingens.

Humazo , queaucá. Lat. Fumus.

Humear , quea eguin , eman. Lat. Fumare.

Humeante , que eguillea , que emallea.

Lat. Fumans.

Humedad , ecea , ecetea , buſtiroa. Lat.

Humiditas.

Humedecer , ecetu , ezatu , buſtirotu.

Lat. Humectare , madefacere.

Humedecido , ecetua , &c. Lat. Humec-

tatus.

Humedo , ecea , buſtia. Lat. Humidus ,

madidus.

Humedo , humido radical , ezabicicaya.

Lat. Humidum radicale.

Humero , quertoquia. Lat. Fumarium.

Humildad , humiltaſuna. Lat. Humilitas.

Humilde , eſta , y la voz Latina humilis ,

vienen de el Baſcuence humilla , òumi-
lla , que ſignifica lo miſmo , y humi-
lla ſale de humé illa , criatura apaga-
da , y como muerta , y es lo que opor-
tunamente ſe dize de el humilde. mi-
lla , manuguina , etorcorra.

Humildemente , humilmente , humilqui ,

humilquiro. Lat. Humiliter.

Humildoſo , humildoſamente , antiqua-

do , humilde , y humilmemte.

Humillacion , humillatzea. Lat. Humi-

liatio.

Humilladero , humillateguia. Lat. Ædi-

cula ſacra ſuburbana

Humillador , humillaria , humillatza-

llea. Lat. Dejector.

Humillar , humildú , humillatu. Lat. Su-

bijcere , deprimere.

Humillarſe , humillatu , y las termina-

ciones de el neutro. Lat. Se ſubmittere.

Humillo , quecho , guechoá. Lat. Exiguus

fumus.

Humo , queá , guea. Lat. Fumus.

Humor , ezaquia , buſti caya. Lat. Humor.

Humores de el cuerpo , ezabicia. Lat.

Humor.

Humor , genio , condicion , unea , uno-

rea , omorea , umorea. Lat. Indoles.
Txantiloi:Sarreraſhumor3Le lleva el humor , conociole el humor ,
unea artu dio.
H U.

Humor , unorea , ardorea. Eſtà de buen

humor , unore onecoa dago , ardore
onecoa : de mal humor , gaiſtocoa. Lat.
Frons , vel animus placidus , &c.

Humor , en eſta vltima ſignificacion

pienſo que viene de el Baſcuence uno-
rea , que ſe compone de unea , condi-
cion , y genio , orea maſſa , y temple ;
y humor , en eſta ſignificacion es tem-
ple de genio , veaſe temple.

Humorada , es de el Baſcuence hune , uno-

rada , que ſignifica lo miſmo , y acaba-
mos de explicar ſu origen. Lat. Dic-
tum , vel factum lepidum , feſtivum.

Humorado , bien humorado , ongui , ondo

ezabicitua , mal humorado , gaizqui
ezabicitua. Lat. Probis , vel pravis hu-
moribus affectus eſt.

Humoſo , quetſua. Lat. Fumoſus.

Hundimiento , ondatzea , hundatzea.

Lat. Submerſio.

Hundir , tal vez es fundir , veaſe.

Hundir , echar a ſondo , es de el Baſcuen-

ce ondatu , que en otro dialecto dizen
hundatu , y ſe explicò ſu origen en la
voz hondo. Lat. Submergere.

Hundirſe , ondatu , &c. con las termina-

ciones de el neutro. Lat. Submergi.

Hundido , ondatua , &c. Lat. Submerſus.

Hura , grano venenoſo , que dà à la cabe-

za , es voz Baſcongada , y ſincope de
burura , que ſignifica agua à la cabeza.
Lat. Furunculus.

Huracàn , viento horrible , es voz Baſ-

congada , y ſu origen es , de hurac , ò
urac an , y quiere dezir alli las aguas ,
por las que cauſa lloviendo , ò inquieta
alborotando : ò de urac jan , tragar las
aguas , como parece , que las quiere
tragar , atrahiendolas con ſus remoli-
nos. Lat. Ventus furens.

Huraño , eſquivo , es voz Baſcongada ,

urañoa , y viene de ur , y añoa ur
ura agua , y añoa en vn dialecto lo
miſmo que lañoa en otro , y ſignifica
niebla , y la agua , y nieblas nos hazen
huraños , eſto es , eſtàr retirados , y
recatados. Tambien puede venir de
hur , hurrean cerca , y añoa , que en
vn diale cto es ſombra , y los que ſe re-
celan de el Sol , ſe retiran a la ſombra ,
y ſi temen de otra manera , ſe acogen
à quien les haga ſombra. Y tambien
puede venir de lurañoa , que ſignifica
ventiſca , y es la que haze vivir reti-
rada la gente. Lat. Aſper, difficilis.

Hurgar , menear , revolver , erabilli. Lat.

Movere.

Hurgado , erabillia. Lat. Motus.

Peor
H U.

Peor es hurgallo , gaiſtoago da erabiltea ,

uquitzea. Lat. Pejus eſt , ſi moveatur.

Hurgon , vn aſſadorcito , burruncichoa ,

burduncichoa , ſuburnia. Lat. Exiguum
veru.

Hurgon , entre los guapos , es eſtocada ,

veaſe.

Hurgonazo , eſtocada.

Huron , eſpecie de comadreja , udoa , un-

charta. Lat. Viverra.

Huron , el curioſo averiguador , udoa ,

uncharta. Lat. Viverra , ſcrutator.

Huronear , cazar con huron , udoatu ,

unchartatu. Lat. Viverris cuniculos
inſequi , vrgere.

Huronera , udo zuloa , uncharta zuloa ,

unchart-etzauntza. Lat. Viverræ cu-
bile.

Hurraca , ave vocinglera , es voz Baſcon-

gada , y ſignifica apriſſa , à toda priſſa ,
vna tras otra , y aſsi ſon las vozes de
eſta ave. Urraca , micá , miqua. Lat.
Pica.

Hurta , regadera de jardines con aguge-

ros , es voz Baſcongada , ſincope de
ur-urta , ur-irta , agua que ſale , y ſe
eſcapa , urá agua , urten , irten , ſalir.
Lat. Clepſydra.

Hurtar , hurto , y el Latin furtum , creo ,

que tiene ſu origen en el Baſcuence
hurta , regadera , y hurtatu regar los
Jardines , conduciendo à ellos por zan-
jitas , ò canales el agua. Y como la re-
gadera haze ſu oficio cogiendo , y lle-
vando el agua de ſu lugar , y el regar
conduciendola de la miſma manera, y
à eſto llama el Baſcuence hurta , y
hurtatu , que primitivamente ſignifica
aguar , enaguar , por eſſo al quitar la
coſa agena diò el Latin el nombre de
furtum , y hurto el Romance. Y de
eſta ſignificacion de hurtatu tienen ſu
origen los apellidos de Hurtados ,
Hurtartes.

Hurtar , oſtu ebaſi. Lat. Furari.

Hurtado , oſtua , ebaſia. Lat. Furto arreptus.

A hurta cordèl , batbatetan , beingoan.

Lat. Repente.

Hurto , ebaſtea , oſtutzea , ebaſcuna , oſ-

tuquia , lapurreria , lapurreta. Lat.
Furtum.

A hurto , à eſcondidas , ezcutuan. Lat.

Furtim.

Huſada , ardatzaldia. Lat. Penſum.

Huſillo de lagar , &c. ardatza. Lat. Co-

chlea.

Huſillos ſe llaman en Sevilla los deſagua-

deros , que ſalen al rio , ur joairac.
Lat. Cloaca.
H U.
4355

Huſmeador , uſmaria. Lat. Odore inda-

gator.

Huſmear , viene de el Baſcuence uſmatu ,

uſmeatu , y ſe compone de uſmá olfa-
to , ò de us , uſa , us , uſna , olor ,
olfato , y mea delicado , delgado , y
huſmear es raſtrear con el olfato. Lat.
Odore inveſtigare.

Huſmear , empezar à oler mal la carne ,

&c. uſandu. Lat. Fcetere.

Huſmo , uſandea. Lat. Fætor.

Andar al huſmo , ò à la huſma , uſmaca ,

uſaica , uſnaca ibilli. Lat. Odore in-
veſtigare.

Huſo , ardatza. Lat. Fuſus , i.

H Y.

Hyadas , ſiete eſtrellas , ur izarrac. Lat.

Hyades.

Hybierno , veaſe lnvierno.

Hybleo , ameno , Hyblatarra. Lat. Hy-

blæus , a , um.

Hydra , uſuguea. Lat. Hydra , æ.

Hydraulico , maquina hydraulica , artifi-

cio de agua , ulancaya Lat. Machina
hydraulica.

Hydria , cantaro , luſulla. Lat. Hydria.

Hydrocephalo , apoſtema , ò tumor de

agua en la cabeza , hura , burura. Lat.
Hydrocephalon , veaſe hura.

Hydrogogia , arte de nivelar las aguas ,

uneurta. Lat. Hydrogogia.

Hydrographia , decripcion de las aguas.

arte de navegar , &c. uciabezta. Lat.
Hydrographia.

Hydrographico , uciabeztarra. Lat. Hy-

drographicus.

Hydromancia , adivinacion por agua ,

uraztiá , ugaſmaria. Lat. Hydro-
mantia.

Hydromantico , uraztiarra , ugaſma-

riarra. Lat. Hydromanticus.

Hydrometria , veaſe hydrogogia.

Hydropesìa , ugueria , umiña , umina.

Lat. Hydropiſis.

Hydropesìa , que dà à las ovejas , y ca-

bras en el garguero , goloá. Lat. Hy-
drop Pis.

Hidrophilacio , concavidad dentro de la

tierra , que eſtà llena de agua , lurpeco
uleiza. Lat. Hydrophilacium.

Hydrophobo , temor de el agua , enfer-

medad en los mordidos de animal ra-
bioſo , uri cara. Lat. Hydrophobia.

Hydropico , ugueria , ugueriaz , umiñez

dagoana. Lat. Hydropicus.

Hydroſtatica , ciencia de el peſo de los

cuerpos
436H Y.
cuerpos ſolidos en los liquidos , urtaſ-
tunea. Lat. Hydroſtatica.

Hydrotechnia , arte de fabricar maquinas

para levantar el agua , ulancaiquintza.
Lat. Hydrotechnia.

Hyemal , negutarra. Lat. Hyemalis.

Hyena , animal ſiero , y cruel , de el ta-

mañp de vn gran lobo hiena. Lat.
Hyena.

Hyeſera , hieſal , hyeſar , quiſobia , iyel-

ſobia. Lat. Gypſi fodina.

Hyeſeria , quiſuquintza , iyelſoquintza.

Lat. Gypſi fabrica.

Hyeſero , quiſuquiña , iyelſoquiña. Lat.

Gypſi ſabricator. Item iyelſeroa.

Hyeſo , quiſua , iyelſoa. Lat. Gypſum.

Hyeſo mate , quiſu illa , iyelſo illa. Lat.

Gypſum reſtinctum.

Hyeſon , pedazo de tabique , ò de otra

coſa de hyeſo , quiſu coſcora , yelſo
puſcá. Lat. Gypſatæ fabricæ fragmen-
tum.

Hygrometro , artificio para medir los.

grados de ſequedad en el ayre , idor-
ñeurta. Lat. Hygrometrum.

Hvymeneo , veaſe boda , caſamiento.

Hymno , docanta, cantoná. Lat. Hymnus.

Hyperbaton , figura Rhetorica , hitzal-

daira. Lat. Hyperbaton.

Hyperbola , en la Geometria , marboilla-

uia. Lat. Hyperbola.
Hyperbole figra Rhetorica, veaſe en
carecimiento.

Hyperdulia , adoracion que ſe dà à M A-

R I A SANTISSIMA , gain done curtea.
Lat. Hyperdulia.

Hyperico , planta , licuruſna. Lat. Hy-

pericon.

Hypermetria , figura Rhetorica, ò Poe-

tica , asbucadea. Lat. Hypermetria.

Hypobibaſmo , en la Algebra , ciabez-

pea. Lat. Hypobibaſmos.

Hypocondrìa , enfermedad , ſayeſperia ,

H Y.
Lat. Hypocondria.

Hypocondrico , ſayeſperiarra. Lat. Hy-

pocondricus.

Hypocondrios , ſayeſpeac. Lat.H ypo-

condria.

Hypocràs , bebida , gozarnoquia. Lat.

Aromatites.

Hypocresìa , irudeztea. Lat. Hypocriſis.

Hypocrita , irudeztarra. Lat. Hypocrita.

Hypomochlio , el punto en que eſtriba

la palanca , balenquema , ſofreza , ſa-
tayja. Lat. Fulcrum , hypomoclium.

Hypoſtaſis , perſona , ſupueſto , izapea.

Lat. Hypoſtaſis.

Hypoſtaticamente , perſonalmente , iza-

peró. Lat. Hypoſtaticè.

Hypoſtatico , izapearra. Lat. Hypoſta-

ticus.

Hypotenuſa , en la Geometria , aldaur-

quea. Lat. lypotenuſis.

Hypotheca , lotapea. Lat. Hypotheca ,

pignus.

Hypothecar , lotapetu. Lat. Hypothe-

cam dare , oppignerare.

Hypothecado , lotapetua. Lat. Hypo-

thecæ datus , oppigneratus.

Hypothecario , lotapearra, Lat. Hypo-

thecarius.

Hypotheſis , conteguipea. Lat. Hypo-

theſis.

Hypothetico , conteguipearra. Lat. Hy-

potheticus.

Hypotipoſis , figura Rhetorica , begai-

tzimpea, begaurpea. Lat. Hypotipo-
ſis.

Hyſſopada de agua , &c. buſtaldia. Lat.

Hyſſopi aſperſio.

Hyſſopear , hyſſopeaz , hyſopoaz buſti.

Hyſſopo aſpergere.

Hyſſopo , yerba , urdin gorria. Lat. Hyſ-

ſopus.

Hyſopo para agua bendita , hyſopoa.

Lat. Aſperſorium luſtrale.